آشنایی با پژوهشکده حوزه و دانشگاه

پژوهشکده حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۶۱ با نام «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» و به منظور اجرای طرح مقدماتی بازسازی علوم انسانی تأسیس شد

تاریخچه

پژوهشکده حوزه و دانشگاه در سال 1361 با نام «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» و به منظور اجرای طرح مقدماتی بازسازی علوم انسانی تأسیس شد. این طرح در پی درخواست ستاد انقلاب فرهنگی از امام خمینی(ره) و ارجاع ستاد به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از سوی امام، توسط این جامعه تهیه شد و پس از تصویب ستاد انقلاب فرهنگی به تأیید امام راحل رسید. پژوهشکده حوزه و دانشگاه طی نزدیک به دو دهه فعالیت خود، مراحلی چند را پشت سر گذاشته که به اختصار به آن ها اشاره می شود:

مرحله اول (1361 1362) در این مرحله 5 گروه کاری در زمینه اقتصاد، جامعه شناسی، حقوق، علوم سیاسی، روان شناسی و علوم تربیتی تأسیس و نشست های متعددی با حضور استادان حوزه و دانشگاه برگزار شد که حاصل آن در قالب 179 جزوه منتشر شد.

مرحله دوم (1362 1369) این مرحله را باید دوره رکود نسبی دفتر دانست، به گونه ای که فعالیت آن تنها در انتشار چند اثر انگشت شمار خلاصه می شد.

مرحله سوم (1369 1378) در سال 1369، دفتر همکاری رسما به صورت یکی از نهادهای رسمی همکار با سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت) درآمد. این امر تأثیر مثبتی در تحول سازمانی و آموزشی پژوهشی دفتر به جای نهاد. از جمله اقداماتی که در این دوره انجام شد، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ایجاد پنج گروه آموزشی روان شناسی، جامعه شناسی، علوم تربیتی، مدیریت و تاریخ و جذب نزدیک به 40 نفر از فضلای علاقه مند در مقطع کارشناسی ارشد؛

2. آغاز انتشار فصلنامه حوزه و دانشگاه؛

3. تأسیس گروه های پژوهشی علوم قرآنی، مدیریت و تاریخ؛

4. تجهیز کتاب خانه و ایجاد شبکه اطلاع رسانی رایانه ای.

مرحله چهارم (1378 به بعد) از آغاز سال 78 دفتر همکاری حوزه و دانشگاه با حمایت های مقام معظم رهبری (مد ظله العالی)، شورای عالی حوزه علمیه قم و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، طبق مجوز شورای گسترش آموزش عالی به پژوهشکده حوزه و دانشگاه تغییر نام یافت و دوره تازه ای از فعالیت پژوهشی خود را آغاز کرد.

در این دوره علاوه بر گروه های یادشده، گروه فلسفه و کلام نیز تأسیس شد. گروه علوم سیاسی نیز که فعالیت آن پس از سالیانی چند دچار رکود شده بود، در آینده نزدیک فعالیت های خود را با برنامه ای جدید از سر خواهد گرفت.

اهداف

طبق اساس نامه، اهداف پژوهشکده به شرح زیر است:

5. توسعه و گسترش پژوهش در زمینه تبیین دیدگاه های اساسی در موضوعات و مسائل علوم انسانی؛

6. پژوهش در مبانی مسائل علوم انسانی با توجه به دیدگاه های اسلامی؛

7. همکاری پژوهشی با مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت های پژوهشی در زمینه علوم اسلامی و انسانی؛

8. ایجاد ارتباط و تعامل علمی و پژوهشی بین مدرسان و استادان حوزه و دانشگاه در رشته های مختلف علوم اسلامی و انسانی؛

9. همکاری با مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور در تهیه منابع و متون دانشگاهی در رشته های مختلف علوم انسانی با نگرش به منابع اسلامی و با در نظر گرفتن سرفصل های مصوّب؛

10. همکاری با سازمان ها و نهادهای مسؤول در تهیه منابع و متون درسی علوم انسانی برای حوزه های علمیه با رعایت ضوابط و مقررات مربوط.

پژوهشکده موظف است به منظور تحقق اهداف یادشده، از طریق اجرای طرح های پژوهشی، ترجمه و نقد متون، برگزاری همایش های علمی و تخصصی و ایجاد ارتباط و همکاری با دیگر مراکز آموزشی و پژوهشی و سازمان های اجرایی، اقدام کند.

سازمان

ارکان پژوهشکده عبارت است از: الف. هیأت امنا؛ ب. رئیس؛ ج. شورای پژوهشی.

رئیس پژوهشکده از بین اعضای هیأت علمی که صاحب نظر در زمینه معارف اسلامی و آگاه به علوم انسانی باشند به پیشنهاد شورای عالی حوزه علمیه قم، تأیید و با حکم وزیر علوم، تحقیقات و فناوری منصوب می شود.

پژوهشکده دارای دو معاونت پژوهشی و اجرایی و 10 گروه پژوهشی است که از بین آن ها گروه «فقه و اصول» هنوز فعالیت خود را آغاز نکرده است.

کتاب خانه

کتاب خانه پژوهشکده دارای نزدیک به بیست هزار جلد کتاب فارسی و عربی و 3400 جلد کتاب لاتین است. هم چنین پژوهشکده به شبکه های اطلاع رسانی داخلی و بین المللی متصل است.

فعالیت ها

الف. انتشار کتاب

کتاب های منتشرشده پژوهشکده بالغ بر 36 عنوان در 44 جلد است که به معرفی برخی از آن ها می پردازیم:

1. روش شناسی تفسیر قرآن، علی اکبر بابایی، غلامعلی عزیزی کیا و مجتبی روحانی راد، زیر نظر محمود رجبی.

کتاب حاضر مشتمل بر پنج فصل به شرح زیر است:

فصل نخست که تفسیر و تأویل نام یافته است، به مباحثی درباره این دو اصطلاح، نسبت آن ها با یک دیگر، علل نیازمندی به تفسیر و امکان و جواز تفسیر می پردازد.

در فصل دوم قواعد تفسیر بیان شده و به همین منظور از هفت قاعده تفسیری سخن به میان آمده است. در نظر گرفتن قرائت صحیح، توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول قرآن، در نظرگرفتن قواعد ادبیات عرب و قرائن پیوسته و ناپیوسته، مبنا بودن علم و علمی در نظر گرفتن انواع دلالت ها و احتراز از معانی بطنی برخی مباحث این فصل است.

فصل سوم به تبیین منابع تفسیر پرداخته و از آیات شریفه قرآن، روایات معصومین(ع)، منابع لغوی، منابع تاریخی، عقل و دستاوردهای علوم تجربی یادکرده است.

فصل چهارم کتاب، علوم پیش نیاز مفسر را به چالش کشیده و از علم لغت ،صرف، نحو، معانی و بیان، علوم قرآنی، علم کلام، علم فقه، رجال و درایه و علوم انسانی سخن به میان آورده است.

سرانجام فصل پنجم شرایط مفسر را بیان کرده و از تسلط و حضور ذهن نسبت به پیش فهم های تفسیر، ملکه استنباط، آگاهی از جهان بینی قرآنی، بی طرفی علمی، توان مندی فکری، صفای باطنی و پرسؤال بودن ذهن نام برده است.

2. مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، محمدمهدی کرمی و محمد نبی زاده.

هرچند واژه اقتصاد اسلامی مورد مداقه و اظهار نظر صاحب نظران بسیاری قرار گرفته، تعریف کاملی از آن و نیز سایر واژه ها مانند مکتب اقتصادی اسلام، نظام اقتصادی اسلام و علم اقتصاد اسلامی ارائه نشده است. این کتاب علاوه بر ارائه تعاریف جامع و مانع برای این اصطلاحات، با بهره گیری از مهم ترین ابزار، یعنی فقه و حقوق اسلامی، در صدد ترسیم سیمای اقتصاد اسلامی و آشناسازی دانشجویان با احکام و مقررات اقتصادی اسلام با توجه به مبنای فقهی آن است.

هدف از این کتاب علاوه بر تدوین کتاب درسی برای مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته اقتصاد، مدیریت بازرگانی و... آشناسازی دانشجویان با مسائل اقتصاد اسلامی و تبیین رابطه فقه و اقتصاد و تنظیم جدیدی از احکام اقتصادی اسلام است.

مباحث کتاب حاضر در این هشت فصل سامان یافته است: کلیات و تعاریف، قواعد فقهی، مالکیت، بازرگانی، اقتصاد و منابع طبیعی و محیط زیست، اقتصاد بخش عمومی، عدالت اجتماعی و نظام مالی در اسلام.

3. آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 1 4، محمد بهشتی، علی نقی فقیهی و مهدی ابوجعفری، زیر نظر علیرضا اعرافی.

جلد چهارم این مجموعه به آرای تربیتی ابن خلدون، سعدی، ملامحمدباقر مجلسی، ملامهدی نراقی و ملااحمد نراقی اختصاص یافته است. در این اثر رأی و اندیشه متفکران مسلمان با گرایش های فکری متفاوت جامعه شناختی، ادبی، حدیثی و فقهی در کنار هم قرار گرفته است و راه را برای تعمیق پژوهش های تربیتی فراهم آورده است.

4. مبانی عقلی اخلاق از دیدگاه غزالی و هیوم، حسینعلی شیدان شید.

اموری همانند عواطف و احساسات، عقل و استدلال عقلی، وجدان اخلاقی و فهم متعارف ممکن است در فهم و معرفت اخلاقیات یا برانگیختن فرد برای انجام افعال اخلاقی مؤثر و سهیم باشند، امّا در میان این امور، تأثیر عقل (نظری و عملی) در اخلاق و جایگاه تعقل در مسائل اخلاقی اهمیت بیش تری دارد. به تعبیری دیگر، بررسی «مبانی عقلی» اخلاق از مباحث ضروری در زمینه اخلاق و فلسفه آن است.

در این اثر تحقیقی، این پرسش که «عقل تا چه حد می تواند در اخلاق مؤثر باشد؟» بر نظام فلسفی و اخلاقی غزالی و هیوم عرضه می شود تا پاسخ هر یک به این مسئله مهم به دست آید. غزالی متکلم و عالم اخلاق مسلمانی است که دارای نظام اخلاقی خاص است و اخلاق دینی او را بسیاری به دیده قبول نگریسته اند. دیوید هیوم نیز فیلسوف تجربی مشرب غربی است که در اخلاق تدقیقات فراوان کرده و از تأثیرگذارترین فلاسفه غرب در فلسفه جدید به شمار می آید. آرای این دو اندیشمند اسلامی و غربی نیز در این تحقیق مقایسه می گردد.

5. تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام، محمود رجبی، مجید کافی، محمد داوری، حفیظ اللّه فولادی، مهدی صفار دستگردی و سیدمحمد سلیمان پناه.

تحقیق و بررسی در آرای اندیشمندان اسلامی می تواند پیش فرض ها و نظریات جدید و یا عناصر نوین را در نظریات علمی پیش رو نهد که زمینه ساماندهی علمی متناسب با فرهنگ و نیازهای جامعه اسلامی فراهم آورد. آرای اجتماعی متفکران مسلمان نیز یکی از این موارد است که در این کتاب بررسی می گردد. با توجه به گستردگی آرای اجتماعی دانشمندان مسلمان و ضرورت تناسب حجم کتاب با واحد درسی مربوط (2 واحد) پس از اشاره ای به مناسبات علم و اسلام به بررسی آرای پنج تن از متفکران مسلمان پرداخته شده است. این پنج تن عبارتند از: فارابی، اخوان الصفا، بیرونی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن خلدون. هدف از این کتاب تهیه یک متن درسی برای درس تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام است.

6. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، سه جلد، رسول جعفریان.

این مجموعه دارای چهل نوشتار است که برخی پژوهشی و شماری هم مروری بر آثار مکتوب این دوره، برای عرضه مواد لازم جهت پژوهش در دوره صفوی است.

اهمیت تاریخی دوره صفوی برای حیات فرهنگی، سیاسی و مذهبی کشور اسلامی ایران از یک سو، و کم توجهی به اندوخته ها و داشت های آن دوره، انگیزه اصلی مؤلف برای پدیدآوردن این اثر بوده است. نگاهی عمیق به این دوره تاریخی و مقایسه داشت های آن با وضعیت فرهنگی مذهبی امروز ایران، می تواند ارتباط عمیق این دو مقطع تاریخی را نشان داده و طبعا اهمیت لزوم شناخت آن دوره را برای درک واقعیت ها و عمق فرهنگ امروزی ایران اسلامی نشان دهد.

به طور کلی، آن چه در این اثر آمده، به سه عنوان دین، فرهنگ و سیاست باز می گردد. عناوینی از قبیل رسمیت تشیع در ایران عصر صفوی، نماز جمعه در دوره صفوی، بحث فقهی غنا در دوره صفوی و تقابل فقه و تصوف در این دوره به بررسی گوشه ای از ابعاد دینی مذهبی این دوره اختصاص یافته است. کتاب خانه های دوره صفوی، وقف در دوره صفوی، قصه خوانی در این دوره و جنبش آثار عربی به فارسی در این روزگار، به بحث در حوزه فرهنگ اختصاص دارد. هم چنین عناوینی چون ساختار حکومت در ایران صفوی و نقش علما در آن، گزیده منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دوره صفوی، مشاغل اداری علما در دولت صفوی و نیز بحث از علل زوال صفویان جنبه های سیاسی این دوره را باز می نگرد. بقیه مباحث نیز در تبیین زوایای این دوره با ارزش است.

7. فلسفه قدرت، سیدعباس نبوی.

فلسفه قدرت، بررسی عقلانی فلسفی و تا حدی نیز جامعه شناختی درباره موضوع قدرت است که چیستی قدرت، تطور و تحول تاریخی آن در بستر جوامع مختلف و به ویژه جوامع اسلامی و غربی، منابع قدرت، روش های تولید قدرت، اخلاق قدرت، مهار قدرت و مشروعیت قدرت از مباحث آن به شمار می آید. هم چنین در این پژوهش، به نگرش عقلانی همراه با کالبدشکافی نمونه های تجربی و بهره گیری از رهنمودهای وحیانی نیز توجه شده است.

این اثر، مطالعه ای کتاب خانه ای است که بر اساس بررسی آرای متفکران غربی، فلاسفه و متکلمان اسلامی و با بهره گیری از آیات قرآن کریم و روایات معصومان(ع) انجام شده است.

کتاب فلسفه قدرت که تألیفی در شاخه های اندیشه سیاسی و جامعه شناسی سیاسی است، برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری، قابل استفاده است.

ب. طرح های پژوهشی در دست انجام

پژوهشکده هم اکنون 35 طرح پژوهشی در دست اقدام دارد که برخی در شماره های ششم تا هشتم مجله پژوهش و حوزه معرفی شده اند.

ج. انتشار فصلنامه حوزه و دانشگاه

این فصلنامه علمی تخصصی که در حوزه علوم انسانی اجتماعی منتشر می گردد، فعالیت خود را از سال 1373 آغاز و تاکنون 28 شماره آن انتشار یافته است.

ه . تهیه مقالات و جزوه ها

تاکنون در گروه های پژوهشی حدود 200 مقاله و 183 جزوه تهیه شده است. بسیاری از این مقالات در فصلنامه حوزه و دانشگاه و دیگر نشریات تخصصی علوم انسانی انتشار یافته و برخی از آن ها هم هنوز منتشر نشده اند. جزوه هانیز که حاصل نخستین مرحله فعالیت دفتر همکاری حوزه و دانشگاه بوده و در مواردی به طرح های پژوهشی مستقل تبدیل و به صورت کتاب منتشر شده اند، اخیرا به طور کامل از نو حروفچینی شده اندو در سطح محدود انتشار خواهند یافت.

و. برپایی همایش ها

پژوهشکده حوزه و دانشگاه تاکنون 11 همایش برگزار کرده است که در این جا تنها به نام آن ها اشاره می شود:

18. جامعه شناسی، 1368؛19. اقتصاد، 1369؛20. حقوق، 1370؛21. روان شناسی، 1371؛ 22. تعلیم و تربیت، 1372؛23. مسائل کلان حوزه، دین و توسعه، پول و بانک داری، 1373؛24. فلسفه علوم اجتماعی، 1374؛25. انسان شناسی، 1375؛26. انسان شناسی، 1376؛27. علم دینی، 1377؛28. بزرگداشت هزارمین سال درگذشت ابوعلی مسکویه، 1379.

گروه های پژوهشی این مرکز، در سال جاری (1380) نیز همایش های تخصصی برگزار کردند:

مناسبات دین و روان شناسی، مناسبات دین و جامعه شناسی، مناسبات دین و مدیریت، دین و تربیت و نقش الصحیح در سیره نویسی پس از آن.

پژوهشکده در نظر دارد با همکاری مؤسسه جهانی اندیشه اسلامی (المعهد العالمی للفکر الاسلامی) همایش «جامعه شناسی معرفت» را در سال آینده برگزار کند. (برای آگاهی بیش تر به فراخوان همایش رجوع کنید.)

پژوهشکده حوزه و دانشگاه در طول نزدیک به دو دهه فعالیت پژوهشی خود از لطف و همکاری بسیاری از استادان حوزه و دانشگاه بهره مند بوده و پس از این اشتیاق دارد همکاری های سازنده ای را با دیگر مؤسسات آموزشی و پژوهشی و پژوهش گران و استادان حوزه های مختلف علوم انسانی داشته باشد. برای اطلاع بیشتر از فعالیت های پژوهشکده می توانید به کارنامه پژوهشی پژوهشکده (1380) مراجعه فرمایید.