اشاره
مقاله حاضر با ذکر اهمیت و ویژگی های کتاب پرارج «تنبیه الامة و تنزیه الملة » مرحوم نائینی، به نقد ترجمه عربی آن می پردازد که حدود شصت سال پیش، به وسیله صالح الجعفری در مجله لبنانی «العرفان » به چاپ رسیده بود . این نقد انجام ترجمه ای دیگر را ضروری می سازد . نویسنده این مقاله، خود به این امر مهم اقدام کرده و ترجمه ای جدید از آن اثر را در اختیار پژوهش گران و علاقه مندان به عرصه فکر و اندیشه، قرار داده است .
کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة » بی شک از ارزش مندترین میراث علمی و فکری دانشمندان مسلمان سده های اخیر محسوب می شود . شاید بتوان گفت که این اثر، نخستین تالیف مستقل شیعه در زمینه «فقه سیاسی اسلام » می باشد . از طرفی می توان آن را مانیفست (منشور) حرکت مبارزاتی شیعه در تاریخ معاصر و نقطه عطف در روند تکاملی جامعه سیاسی شیعه نامید .
برای بیان بهتر اهمیت این کتاب و ضرورتی که ما را مجاب کرده تا به ترجمه آن اقدام کنیم، باید به شکل ملموس تری در این باره سخن بگوییم .
1 . ویژگی های مهم کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة »
به طور کلی می توان به چهار ویژگی اساسی این اثر اشاره کرد که عبارتند از:
1 - 1 . اصالت: بی شک اصالت داشتن در تفکر، نقش تعیین کننده ای در حیات علمی و تمدنی امت ها ایفا می کند . اساسا نمود بارز اصالت یک امت، اهتمام وافر به سنت و میراث فکری و فرهنگی خود می باشد . از این رو، کتاب تنبیه الامة میراث مهم فکری و اصیل اسلامی است که توانایی بالای اندیشه اسلامی در برخورد و حل مسایل و مشکلات جوامع بشری را در هر زمان و مکان به نمایش می گذارد و نیروی بالا و نهفته در مکتب اسلام را برای رشد و بالندگی به اثبات می رساند . این اثر آشکارا این مساله را مبرهن می سازد که مقولاتی، مانند تجدد و مبارزه برای اصلاح شرایط در حیات مسلمانان، مقوله هایی بی مسمی و عارضی نیستند . این گونه نیست که مسلمانان تحت تاثیر جریان های کمونیستی و سوسیالیستی خواسته باشند بدعت گذاری کرده و جریان های سیاسی، اجتماعی و فکری را با ایده های جدید و انقلابی راه اندازی کنند; بلکه سرفصل هایی اند می باشند که ریشه در تاریخ و میراث فکری آنان دارد و دارای اصالت است .
2 - 1 . فقه سیاسی: به طور حتم این اثر از نخستین آثار شیعی در فقه سیاسی اسلام در دوران معاصر به شمار می رود; البته بدان معنا نیست که فقهای امامیه پیش از آن در بحوث فقهی خود، هیچ مساله سیاسی را مطرح نکرده اند . اصولا فقه به یک معنا پرداختن به واقعیت های اجتماعی است و حتی مسایل عبادی، فردی و معنوی آن به گونه ای با اجتماع و سیاست در ارتباط می باشد . منظور ما این است که پیش از کتاب «تنبیه الامة » اثر خاص و مستقلی در فقه سیاسی از زمان پیدایش فقه امامیه در قرن سوم هجری کمتر دیده شده است . آن چه در تصانیف فقهی شیعه تا زمان انتشار این کتاب، بیشتر به چشم می خورد، چیزی بیش از بررسی فقهی برخی مسایل سیاسی آن هم به طور ضمنی و استطرادی - نه به طور مستقل و مستوفا - نیست; از این رو کتاب مذکور با وجود حجم کم آن، اهمیت ویژه ای پیدا می کند . ناگفته نماند که مؤلف در چند مورد، بررسی بیشتر مسایل مورد بحث را به آینده موکول کرده است و این نشان می دهد که ایشان در صدد تالیف یک اثر دیگر و چه بسا گسترده تر از کتاب تنبیه الامة بوده است .
3 - 1 . تاریخی: این کتاب یک سند تاریخی، پیرامون وضعیت اندیشه و سیاست در آن زمان شمرده می شود و مورخ می تواند با استناد به محتواهای آن و بحث ها و گفت وشنودهای مطرح در آن زمان، درباره جنبش مشروطه و اظهارهای موافقان و مخالفان آگاهی یابد و در کار تدوین تاریخ اندیشه سیاسی اسلام و ثبت شرایط و وضعیت آن برهه، از این کتاب کمک بگیرد . هم چنین این کتاب سیمای کلی از حکومت استبدادی ایران و عوامل تشکیل دهنده آن به دست می دهد .
4 - 1 . سیاسی: کتاب حاضر، خیزش اسلامی در عصر کنونی را دارای پشتوانه می داند و عمق تاریخی برای آن ترسیم می کند . به عبارت دیگر به نهضت اسلامی کنونی سندیت می دهد و آن را به عنوان نهضتی ریشه دار مطرح می نماید .
5 - 1 . گفت وگوی به دور از تعصب: از سوی دیگر این اثر، چشم اندازی زیبا از گفت وگوهای علمی مطرح شده در آن زمان ترسیم، و اهمیت و ضرورت گفت وگوی سازنده را گوشزد می کند و این که گفت وگوی علمی و به دور از تعصب، از مشخصه های جامعه اسلامی بوده و باید باشد . از مسایل مطرح شده در این گفت وگوها عبارتند از: سنت و تجدد، اصالت و اجتهاد و آزادی و استبداد . روشن است که چنین مسایلی با گذشت بیش از پنجاه سال، هنوز هم در محافل علمی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد . مدعیان اصالت و آنان که به سنت دلبستگی دارند، به حق نسبت به جریان تجدد با دیده شک و بدبینی می نگرند و می ترسند که مبادا تجدد، موجب از بین رفتن اصل دین و دیانت گردد . مدعیان اصالت در انقلاب مشروطیت، جریان تدوین قانون اساسی را یک بدعت دانستند و در مقابل، تجددگرایان ادعا دارند که دوام و استمرار اصل دین به این وابسته است که در هر زمان، افق های تازه ای در عرصه تفکر اسلامی متناسب با مقتضیات زمان و مکان گشوده شود تا بدین سبب، جاودانگی و طراوت اسلام همواره حفظ شود .
مرحوم نائینی درباره بدعت دانستن تدوین قانون اساسی و اشکال های دیگر با روشن بینی و تکیه بر روش اجتهادی پویا پاسخ گفتند . به راستی، اگر تدوین قانون اساسی بدعت باشد، پس چرا فقهای اسلام رساله های عملیه برای تعیین تکلیف مرد مسلمان در زندگی شخصی خود می پردازند؟ اگر نوشتن رساله عملیه برای جامعه بدعت باشد، چرا نوشتن آن برای افراد بدعت نیست؟
از سوی دیگر این کتاب، گفتمان استبداد و آزادی را در تفکر اسلامی به تصویر می کشد . سکولارها عموما بر این نکته تاکید دارند که تفکر دینی و حکومت دینی به طور طبیعی استبدادی است; چرا که این تفکر و نوع حکومت، پیوسته خود را نماینده اکمیت خدا بر روی زمین می داند و از آن جایی که زمین در چارچوب دین، نمی تواند خود را از سلطه خدا برهاند; پس یک فرد در حکومت دینی نیز نمی تواند خارج از چهارچوبی بیندیشد یا کار کند که دین برای او مشخص کرده است . حال آن که اساسا حاکمیت خدا بر روی زمین در حاکم دینی جلوه گر نمی شود; بلکه در خود دین متبلور می گردد . این دین است که به صورت عقیده و شریعت بر سرنوشت انسان حاکم می باشد، نه حاکم دینی . حاکم دینی انسانی است مانند دیگر انسان ها; اگرچه آن حاکم دینی، پیامبر بزرگ اسلام باشد; از این رو قرآن کریم درباره آن حضرت چنین می فرماید: «و لو تقول علینا بعض الاقاویل لاخذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتین; و اگر می بست بر ما پاره سخنان را هرآینه می گرفتیم از او به دست راست و سپس می بریدیم از او رگ گردن را .»
در اسلام جایی برای استبداد حاکم دینی به عنوان حاکم دینی وجود ندارد . درباره صلاحیت و اختیاراتی که اسلام به پیامبر گرامی و امامان داده، باید گفت این صلاحیت ها و اختیارات به لحاظ پیامبری و امام بودن به ایشان عطا شده است و این که این ذات های مقدس، تجسم حقیقت دین در بعد اجتماعی آن می باشند و نه به خاطر حاکم بودن ایشان . از این جهت; سخن، کردار و تقریر ایشان از منابع تشریع در اسلام قرار داده شده است .
2 . نخستین ترجمه عربی تنبیه الامة و نارسایی های آن
با توجه به آن چه ذکر شد، ترجمه این اثر گران سنگ به زبان عربی در اولویت کاری قرار گرفت . قابل ذکر است که نخستین بار، ادیب و مورخ معروف عراقی، آقای جعفرالخلیلی به این کار همت گمارد که ظاهرا در همان اوایل با ممانعت های آقای نایینی قدس سره، این کوشش به سرانجام نرسید . سپس آقای صالح الجعفری در مجله لبنانی «العرفان » به طور مسلسل، طی شماره هایی در سال های 1930 - 1931 میلادی با عنوان «الاستبداد و الدیمقراطیه » اقدام به ترجمه آن نمود .
انتشار ترجمه عربی، هیاهوی بسیاری به همراه داشت و برای ممانعت از ادامه ترجمه و انتشار آن تلاش فراوانی صورت گرفت ولی مترجم (آقای الجعفری) علی رغم همه فشارها و ممانعت ها، آن را در مجله العرفان ادامه داد .
بی شک مترجم، خدمتی شایان انجام داده است که قابل تقدیر و تشکر می باشد و اساسا هدف اولیه ما این بود که ترجمه ناتمام آقای صالح الجعفری را تکمیل کنیم; ولی با مطالعه آن ترجمه، موارد ضعف و خطاهای بسیاری در آن مشاهده کردیم که عملا می توان گفت ترجمه عربی تنبیه الامة، نسخه تحریف شده و ناقص فارسی آن است .
برای این که خواننده گرامی بر موارد غلط و اشتباه های فاحش آن ترجمه آگاه گردد، به چند مورد اشاره می شود:
1 . مترجم اصطلاح «مشروطه » را در همه موارد به «الدیمقراطیه » (دموکراسی) ترجمه کرده است و حال آن که هیچ گاه واژه «مشروطه » به چنین معنایی - دموکراسی - بکار نمی رود . این ترجمه اشتباه، باعث اوج گیری بحث هایی در میان فعالان اسلامی شد . برخی ادعا کردند که به کارگیری اصطلاح «دموکراسی » از طرف آقای «نایینی » ، نشانه این است که اسلام نسبت به این مقوله، نظر مثبتی دارد . در مقابل، مدعیان اصالت در تفکر اسلامی به آقای نایینی اشکال کردند و به کارگیری آن را نوعی دور شدن از اصالت و هویت فکری اسلامی و گرفتار آمدن در اصطلاح ها و مفاهیم غربی عنوان کردند . در صورتی که اگر خواننده گرامی به اصل فارسی کتاب رجوع کند، یک بار هم با واژه دموکراسی مواجه نمی شود . منشا این همه جدال و مناقشه فکری، همان ترجمه اشتباه بوده که گویا مترجم بر اشتباه خود پافشاری داشته است و از این رو فصل های کتاب را با عنوان «الاستبداد و الدیمقراطیه » منتشر ساخت .
این که چرا آقای الجعفری به این اشتباه مرتکب شده، سؤالی است که به راحتی نمی توان به آن پاسخ داد . شاید بتوان گفت که گرایش های فکری و سیاسی مترجم در انتخاب عنوان «الاستبداد و الدیمقراطیه » برای کتاب بی تاثیر نباشد با این که عنوان اصلی آن کاملا عربی است . لفظ مشروطیت، بار معنایی واژه دموکراسی را ندارد . کلمه مشروطیت در وهله اول به معنای تقییدن شدن، شرط پذیرفتن، وجوب تقیید کردن اراده حاکم و کاستن از اختیارات و صلاحیت های او برای از بین بردن آثار استبداد و ظلم به کار می رود و در کل، معنای سلبی دارد و نه اثباتی در حالی که واژه دموکراسی در اصل، معنای اثباتی - حکومت مردم - دارد . آن چه که احتمال یاد شده - دخالت گرایش فکری و سیاسی مترجم - را در ترجمه لفظ مشروطه تقویت می کند، همزمانی جریان مشروطه خواهی در ایران با یک جریان مشروطه خواهی در ترکیه بوده - که شاید از نظر زمانی بر مشروطه خواهی در ایران تقدم داشته است - و این جریان مشروطه خواهی ترکیه در کتاب های عربی به «الحرکة الدستوریه » یاد شده است . ترجمه کتاب تنبیه الامة، همزمان با اصطلاح «الدستور» به معنای قانون اساسی و اصطلاح «الحرکة الدستوریة » در ادبیات سیاسی و فکری جهان عرب بود و بعید به نظر می رسد که از ذهن آقای صالح الجعفری دور بوده باشد . به ویژه آن که در آثار و نوشته های ادبی آن دوران، نام وی را همراه با کلمه الادیب می آورند و به «الادیب صالح الجعفری » معروف بوده است .
امکان هم دارد که مترجم با توجه به تاکید علامه نایینی بر ضرورت و اهمیت تشکیل مجلس شورا، حضور مردم در انتخاب نمایندگان مجلس و وجوب حضور آنان در تعیین سرنوشت خود و نکته هایی دیگر از این قبیل، به این نوع ترجمه اقدام کرده باشد .
2 . در برخی موارد، مترجم عبارت فارسی را خوب متوجه نشده و خلاف معنای مقصود نویسنده ترجمه کرده است . به طور مثال، مترجم در مقدمه کتاب از قول مؤلف چنین می آورد:
«و ان امکن نادرا وجود حکومة سلطانها هو کانو شیروان . . . و حاشیة امثال ابی ذر . . . .» وقتی به اصل کتاب مراجعه می کنیم، اصلا نامی از ابوذر [غفاری] نیست; بلکه نام «بوذر جمهر» یا همان «بزرگمهر» مشاهده می شود; همان حکیم معروف ایرانی که طبق متون تاریخی، انوشیروان پادشاه ساسانی ایران او را به عنوان مشاور خویش برگزیده بود .
از موارد، اشتباه در فصل چهارم این است که آقای نایینی به مخالفان مشروطه حمله می کند و آن ها را به استفاده از نیرنگ برای رسیدن به هواهای نفسانی خود متهم می سازد . مؤلف در ادامه چنین آورده است: «ما ظالم پرستان در هدم این اساس سعادت، فنون و حیل و تزویراتی را که الحق سزاوار و در خور است، نه تنها دهات معروفین عرب; بلکه تمام حیله گران عالم به قصور باع خود از این درجه دهی و تزویر اعتراف کنند به کار بردیم . . . .» مترجم در ترجمه این قسمت، واژه «دهات » را که درست آن «دهاة » می باشد، به معنای «روستاها» و جمع ده گرفته و آن را به «القری » ترجمه کرده است . ایشان عبارت را چنین می نویسد: «اهل الحیل لیس من عرب القری فقط بل من کل العالم .» حال آن که «دهاة » به معنای زیرکان و حیله گران می باشد و از «دهاء» گرفته شده است که به زیرکی و حیله گری معنا می دهد .
3 . مترجم برخی واژه های فارسی را در متن ترجمه آورده است; مثل کلمه «زیور» که معادل آن «الحلی » می باشد و نیز کلمه «مستغلات » که تنها به اضافه کردن الف و لام بسنده کرده و آن را «المستغلات » آورده است; در حالی که باید آن را به «الاملاک و العقارات » ترجمه می کرد .
4 . مترجم در مواردی قسمتی از سخنان مؤلف را حذف نموده و چیزی به جای آن آورده که مؤلف اساسا آن را ننوشته و منظور نکرده است . برای مثال، مؤلف در مقدمه کتاب در رد مخالفان مشروطه و شبهه های آنها چنین می نویسد: «غافل از آن که آفتاب را به گل اندودن محال و دهنه در پای نیل را به بیل مسدود ساختن از ابلهی است . . . .» مترجم این تشبیه استعاری را حذف کرده و به جای آن، این بیت از شعر متنبی، شاعر نامی عرب را آورده است:
«و من البلیة عذل من لا یرعوی
عن جهله و خطاب من لایفهم »
5 . در فصل پنجم که مؤلف به بیان وظایف نمایندگان و وکلا می پردازد، مترجم آن قسمت را به طور آشفته و همراه با غلطهای زیاد ترجمه کرده است .
3 . ترجمه جدید تنبیه الامة و ویژگی های آن
با توجه به اشتباه های بالا و موارد مشابه دیگر، عزم خود را جزم کرده، به ترجمه کامل کتاب تنبیه الامة پرداختیم (1) و با وجود آن که ادبیات کتاب، مشکل و پیچیده بود، این کار سخت انجام گرفت; چرا که کتاب به دوره قاجاریه متعلق بوده و با نثر و ادبیات آن دوره به نگارش در آمده است . ناگفته پیدا است که بارزترین ویژگی نثر آن دوران، پیچیدگی خاص آن می باشد . مؤلف کتاب از شخصیت های بارز علمی حوزه نجف و صاحب مکتب در علم اصول است که نظرها و اندیشه های اصولی ایشان تا به امروز بر مباحث اصولی رایج در حوزه های علمیه سایه افکنده است . این ویژگی، جنبه علمی و فنی کتاب را بیش از پیش پربار ساخته و در نتیجه، کار ترجمه را دشوارتر کرده است .
1 - 3 . چاپ های کتاب و نسخه مورد اعتماد در کار ترجمه
پیش از این، کتاب تنبیه الامة سه بار به زیور طبع رسیده است:
1 . چاپ بغداد در سال 1327 ه ق در 95 صفحه در حجم رقعی .
2 . چاپ تهران در سال 1328 در 95 صفحه در حجم رقعی که هر صفحه آن 22 سطر و چاپ آن سنگی است .
3 . چاپ تهران در سال 1334 ه . ش، مقارن با 1374 ه . ق و 1954 م . این نسخه در 142 صفحه و با تعلیقات مرحوم آیت الله سیدمحمود طالقانی همراه است . قابل ذکر می باشد که متن این نسخه با متن چاپ شده نسخه قبلی یکی است و هیچ تفاوتی با هم ندارند; بنابراین می توان گفت هرسه چاپ با هم مطابقت دارند . با این همه تلاش بر این بود که نسخه خطی کتاب را پیدا و طبق آن ترجمه کنیم; ولی در هیچ یک از فهرست های کتب خطی کتاب خانه های تهران، مشهد و قم از آن اثری نبود . البته در فهرست کتابخانه وزیری یزد، یک نسخه خطی از کتاب به شماره 1202 و به خط محمدعلی کمیتان وجود دارد که تاریخ استنساخ آن به سال 1332 ه ش برمی گردد و روشن است که این تاریخ به شانزده سال پس از وفات مؤلف برمی گردد; از این رو این نسخه، ارزش علمی مطلوب را ندارد . احتمالا ناسخ آن برای تبرک یا زنده نگه داشتن نام خویش در کنار شخصیتی علمی، هم چون محقق نایینی به نوشتن این کتاب به دست خط خود اقدام کرده باشد . شایان ذکر است که سردبیر مجله «الموسم » در شماره پنجم آن به همراه انتشار ترجمه آقای الجعفری، ضمن اشاره به چاپ های متعدد کتاب تنبیه الامة، به نسخه خطی کتابخانه وزیری یزد اشاره کرده است که به طور قطع اصلی نیست و ارزش علمی ندارد . علاوه بر آن به نسخه کپی گرفته شده دیگری از نسخه ی خطی موجود در خزانه دکتر عبدالله الفیاض در بغداد اشاره داشته است که هم اکنون آن نسخه کپی شده در «مکتبة المجمع العلمی العراقی » به شماره هفت و با عنوان «موضوعات شتی بخط النسخ » نگه داری می شود . شماره صفحه های آن نسخه - طبق گفته سردبیر مجله الموسم - 95 صفحه و هر صفحه آن 22 سطر دارد . اوصاف نسخه یاد شده با نسخه چاپ سال 1328 ه ق تهران مطابقت دارد; بنابراین اعتماد ما را به نسخه چاپ تهران چند برابر کرده است; در نتیجه ترجمه و تحقیق را براساس نسخه چاپ تهران به انجام رساندیم .
2 - 3 . مستندسازی کتاب و نگارش پیش درآمدی درباره حیات و اندیشه سیاسی نایینی
در این جا لازم می دانیم به این نکته اشاره کنیم که هنگام مطالعه این کتاب، متوجه برخی اشتباه ها و بی دقتی ها در برخی از شواهد قرآنی و روایی که در آن آمده است شدیم . برای مثال، آیه 179 از سوره اعراف در کتاب چنین آمده است: «لهم قلوب لا یعقلون بها» و حال آن که در قرآن کریم، چنین آیه ای موجود نیست; بلکه به صورت «لهم قلوب لا یفقهون بها» وجود دارد . این اشتباه در تمام چاپ های کتاب به چشم می خورد و حتی آقای الجعفری که به ترجمه این کتاب پرداخت، بدان اشاره نکرده است . مرحوم طالقانی نیز در چاپ آخر این اثر که بر آن حاشیه زده، بدان اشاره ننموده است . در این جهت اگرچه برای نویسنده محترم اثر می توان چنین توجیه کرد که به علت عجله ای که برای چاپ و نشر کتاب داشته در شواهد قرآنی و روایی دقت نکرده اند; ولی از آقای الجعفری و مرحوم طالقانی این انتظار می رفت که به چنین اشتباه هایی به ویژه درباره قرآن کریم اشاره داشته باشند .
پس برآن شدیم تا در کنار ترجمه دقیق و کامل به تحقیق درباره آن بپردازیم; از این رو آقای عبدالکریم آل نجف این مهم را به احسن وجه به انجام رسانید . محقق محترم، علاوه بر کار مستندسازی و ارجاع های کتاب، پیش درآمدی علمی و محققانه شامل چند بحث مقدماتی و مرتبط با موضوع نوشت و بدین طریق توانست یک نگرش کلی از این اثر و اهمیت فکری، اجتماعی و سیاسی برای خوانندگان به دست دهد . ایشان در پیش درآمد خود، نخست به تحلیل حیات سیاسی و علمی آقای نائینی می پردازد و نقش و فعالیت های ایشان را در ایران و در عراق به طور مختصر تبیین می نماید، سپس مختصری درباره فقه سیاسی اسلام بحث و تلاش می کند مقایسه ای تطبیقی میان مکتب تشیع و اهل سنت ارایه دهد و این نکته را یادآور می شود که فقه سیاسی در مکتب تشیع، سه مرحله را پشت سر گذاشت که آخرین مرحله آن به دست محقق نایینی متبلور شد به طوری که می توان آن را از پیشگامان فقه سیاسی اسلام در دوران معاصر نام برد . در ادامه در مورد انقلاب مشروطه، تحولات فکری و سیاسی آن و نقش محقق نایینی در آن به اختصار توضیح می دهد و در پایان مقایسه ای تطبیقی میان کتاب تنبیه الامة و کتاب طبایع الاستبداد آقای عبدالرحمن الکواکبی به عمل می آورد و به شبهه اقتباس آقای نایینی از کتاب کواکبی پاسخ می دهد .
در پایان می توان گفت ترجمه این اثر گران قدر به زبان عربی گامی بود در راه زدودن بی مهری هایی که به آن روا داشته شده بود . همین جا از فرصت استفاده کرده و پیشنهاد می کنیم که متن فارسی کتاب تنبیه الامة، بار دیگر همراه با تحقیق علمی چاپ گردد تا جایگاه حقیقی خود را به عنوان میراث بزرگ تفکر اسلامی باز یابد .
چرا باید این اثر مهم به عنوان سوژه ای در دست روشنفکران غرب زده قرار گیرد و ادعا کنند قرائتی که این کتاب از حکومت اسلامی به دست می دهد با نظریه ولایت فقیه مغایرت دارد; در حالی که چنین ادعایی واقعیت ندارد و اساسا محقق نایینی در این اثر، ولایت فقیه را براساس دلیل حسبه اثبات می کند . هم چنین تذکر این نکته ضرورت دارد که باید میان رفتار سیاسی محقق نایینی و تفکر مدون وی در این اثر تفکیک کنیم . ممکن است در عملکرد سیاسی محقق نایینی اشتباه ها، تندروی ها یا کندروی هایی روی دهد; اما لزوما به معنای تخطئه اندیشه سیاسی ایشان نمی باشد . این که جنبش مشروطه از مسیر اصلی خود منحرف شده و به دست خودباختگان افتاد، بر مبانی سیاسی مدون در این اثر هیچ رخنه ای وارد نمی کند .
پی نوشت:
1) شایان ذکر است که مدتی بعد از انتشار ترجمه نگارنده، آقای توفیق السیف نیز ترجمه ای دیگر از کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة منتشر نمود.
