پس از رحلت پیامبر، جمعی از پیروان ایشان، کتابت حدیث را که از زمان حیات پیامبر(ص) آغاز شده بود پی گرفتند و گروهی دیگر از کتابت و نشر احادیث ممانعت به عمل آوردند. برخی نیز سعی بر واژگونه نمایاندن سخنان پیامبر کردند و یا به دروغ، مطالبی را به آن حضرت نسبت دادند.
با گذشت زمان و با پدید آمدن اکاذیب و افزونی افتراها عده ای تصمیم گرفتند که از میان گزارش های بازمانده، صحیح ترین ها را برگزینند و برای این منظور اصول و قواعدی ساختند. برخی بر این قواعد و اصول، نام هایی نهادند و این چنین شد که هر یک از احادیث به اعتبارهای گوناگون و با نگرش های مختلف، مورد بررسی و کنگاش قرار گرفت و به هر اعتبار، نامی یافت و بدین ترتیب، علمی پدید آمد که مصطلح الحدیث نامیده شد. این اصول و قواعد در کتب خاصّی گرد آمده، تألیفاتی در این زمینه به وجود آمد.
* * *
مصطلح الحدیث را علمی دانسته اند که از سند حدیث و متن آن و چگونگی فراگرفتن و آداب نقل حدیث گفتگو می کند1 و گاهی از آن به درایة الحدیث نیز تعبیر می شود2 که خود از شاخه های علم الحدیث است.
محمّد بن ادریس شافعی (150 240ق) اولین کسی است که در میان اهل سنّت به مصطلح الحدیث پرداخته است او در الرسالؤ خود، بحث های پراکنده ای در باب شروط صحت حدیث، شروط حفظ راوی، نقل به معنا و قبول روایت مدلّس مطرح کرده است. همچنین وی در کتاب الأم در مورد حدیث حسن، مرسل و بعضی از علوم حدیث مطالبی عنوان کرده است.3
در قرن سوم، علمای دیگر به بحث و بررسی متون و اسانید پرداختند و اصطلاحاتی برای هر یک از انواع حدیث جعل نمودند. از آن زمان، کتابی که متضمن این علم و اصطلاحات آن به طور مستقل باشد یا ضوابط این اصطلاحات را تذکر دهد وجود ندارد. تنها کتاب العلل الصغیر ابو عیسی محمّد بن عسیی ترمذی (م 279 ق) از این دوره در دست است که موءلف، این کتاب را خاتمؤ کتاب جامع خود قرار داده است و در آن، مطالبی در زمینؤ جرح و تعدیل، مراتب روات، آداب تحمل و ادای حدیث، نقل به معنا، حدیث مرسل، تعریف حدیث حسن و غریب و شرح این تعاریف آورده است.
پس از وی، در نیمه دوم قرن سوم، رامهرمزی (260 310 ق) اولین کتاب مستقل درباره مصطلح الحدیث را نوشت. او نام کتاب خود را المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی نهاد. کتاب وی بیشتر در حوزؤ فنون روایت و آداب آن است و در زمینؤ اقسام حدیث و شرح مصطلاحات، مطلبی ندارد.
در نیمه دوم قرن چهارم و پس از رامهرمزی، حاکم نیشابوری (م 405 ق) کتاب معرفة علوم الحدیث را نگاشت. وی کتاب خود را در 52 نوع طبقه بندی کرد و مصطلحات حدیثی را نیز در آن آورد. پس از وی، در قرن پنجم، خطیب بغدادی (م 462 ق) کتابهای مستقلی دربارؤ هر یک از ابواب مختلف مصطلح الحدیث به نگارش در آورد. بعد از او، قاضی عیاض یحصبی (م 544 ق) کتاب الإلماع را نوشت که تنها شامل طرق تحمل حدیث و الفاظ اداست و نشانی از مصطلحات اقسام حدیث در کتاب وی نیست.
در قرن ششم کتاب إیضاح مالایسع المحدث جهله از ابوحفص میانجی (م 580 ق) قابل توجه است که هم شامل طرق تحمل و الفاظ اداست و هم تقسیمات مختلف حدیثی را دربر دارد.
در قرن هفتم، ابن صلاح (م 643 ق) کتاب مقدمه را می نگارد که شامل 65 نوع از انواع علوم حدیث است. وی متذکر می شود که اقسام دیگری نیز می توان بر این انواع افزود. پس از وی، کتاب هایی که در زمینؤ این علم نوشته شده، عموماً حالت اختصار این کتاب یا سرودن الفیه ها و یا کشف مشکلات، شبهات و مبهمات موجود در این کتاب را به خود گرفته است، تا اینکه در قرن هشتم بلقینی (م 805 ق) کتاب محاسن الاصطلاح را می نگارد و 65 نوعِ ابن صلاح را به 70 نوع افزایش می دهد.
در همین قرن، ابن حجر عسقلانی (م 852 ق) با نگاشتن کتاب نخبة الفکر و نزهة النظر که شرح همان کتاب است ، در تألیف کتاب مصطلح الحدیث ابتکار به خرج می دهد و آغازگر روش جدیدی در طرح مباحث مصطلح الحدیث می شود، به طوری که کتاب وی مورد استقبال بی سابقؤ دانشمندان قرار می گیرد و کتاب های پس از وی، با محوریت کتاب وی تألیف می شود. پس از وی، شاگردش، سیوطی (م 911 ق) با نگاشتن کتاب تدریب الراوی دایرؤ تنویع علوم حدیث را تا 93 نوع توسعه می دهد.
طی قرن های یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث بویژه مصطلح الحدیث صورت نمی گیرد، اما در قرن چهاردهم دوباره، رویکرد علما به تألیف کتب علوم الحدیث خصوصاً مصطلح الحدیث بیشتر می شود؛ اما انواع حدیث در همان 93 نوع سیوطی باقی می ماند و تنها شیوؤ نگارش فرق می کند که گاه به شکل پرسش و پاسخ و مطالب گاه به ترتیب حروف الفبا و یا به شیوؤ کلاسیک به رشتؤ تحریر در می آید. در همین عصر، کتاب های مستقلی در زمینه مصطلح الحدیث تألیف می شود.
در این نوشتار برآنیم که به سیر نگارش های این علم در میان اهل سنّت از آغاز تا کنون نظری گذار بیفکنیم.4
دانش مصطلح الحدیث در طول تاریخ و به تدریج، شکل گرفته است. اگر بخواهیم ادوار مختلف این علم را دسته بندی کنیم، می توان گفت که این علم، هفت دوره را تاکنون پشت سر گذاشته است.5 دوره نخست. دوره شکل گیری و پیدایش مصطلح الحدیث
این دوره از عصر صحابه آغاز شده و تا پایان قرن اول هجری ادامه می یابد. در این دوره، صحابه به حفظ احادیث پیامبر اکرم(ص) اهتمام داشتند. از قوانین این دوره می توان درنگ و تأمل در احادیث و نیز نقد روایات را ذکر کرد، آنها روایات را بر آیات قرآن عرضه می کردند و یا با قواعد و احکام اسلام تطبیق می دادند و در صورتی که با آیات قرآن و احکام اسلام مخالفت داشت، آن را رها کرده و در غیر این صورت، آن را پذیرفته و بدان عمل می کردند.
در همین دوره، جعل و وضع حدیث به وجود آمد در پی آن بحث و فحص در سند حدیث و احوال راویان و تلاش هایی در طلب حدیث و شناخت حدیث موضوع و ضعیف از طریق عرضؤ آن به روایات کسانی که اهل حفظ و اتقان بودند، صورت گرفت. دوره دوم. دوره تکامل حدیث
این دوره از ابتدای قرن دوم تا انتهای آن ادامه می یابد. علاوه بر تدوین رسمی حدیث، می توان امور زیر را از اختصاصات و ویژگی های این دوره بر شمرد :
1. توسعه و گسترش جرح و تعدیل و نقد رجال از سوی علما به دلیل شیوع ضعف و کثرت بدعت ها و فرق مختلف.
2. امتناع از قبول و پذیرش روایات مجاهیل یا صالحان نااهل برای روایت.
3. تلاش برای کشف مشکلات موجود در احادیث و ایجاد قاعده ای برای شناخت احادیث مختلف و روشن ساختن حکم هر یک.
در همین رابطه، برای شناخت حدیث صحیح و اخذ آن از کسی که آنها را مستقیماً از پیامبر (ص) شنیده است، تلاش هایی صورت گرفت. قواعدی که برای شناخت حدیث صحیح در این دوره ایجاد شد، در کتاب خاصی گردآوری نشده است؛ ولی شافعی بحث های پراکنده ای در این زمینه دارد. وی در کتاب الرسالة، دربارؤ حدیثی که حجّت است، شروط صحت حدیث، شروط حفظ راوی، نقل به معنا و روایت مدلّس و قبول روایت وی مطالبی را ذکر کرده است. این دانشمند در کتاب الأم نیز در مورد حدیث حسن و حدیث مرسل بحث کرده است، لذا عده ای کتاب شافعی را اولین کتابی می دانند که در زمینؤ علوم حدیث به دست ما رسیده است. دوره سوم. دوره تدوین مصطلح الحدیث به شکل پراکنده
این دوره از ابتدای قرن سوم تا نیمه اول قرن چهارم ادامه دارد و در آن دوره که به دلیل نگارش صحاح سته، به قرن طلایی تدوین حدیث اهل سنت مشهور است علما به بحث و بررسی متون و اسانید پرداختند و اصطلاحات حدیثی برای هر یک از انواع حدیث ابداع نمودند. در این عهد، کتابی که به طور مفصل متضمن قواعد این علم باشد و یا ضوابط آن اصطلاحات را تذکر دهد وجود ندارد. تنها کتاب العلل الصغیر ابو عیسی محمّد بن عیسی بن سَوْره ترمذی (م 279 ق) از این دوره در دست است که موءلف، این کتاب را خاتمؤ کتاب جامع خود قرار داده است.
مباحث العلل الصغیر ترمذی را می توان این گونه دسته بندی کرد :
1. ذکر طرق روایی ترمذی، 2. شرایط ضعف یا قوت روایت از جهت وثاقت یا ضبط روات، 3. نقل به معنا در حدیث و نقل به الفاظ، 4. تقطیع یا تنقیص در حدیث، 5. ارزش مرسلات بعضی صحابه. دوره چهارم. دوره نگارش های جامع در زمینؤ مصطلح الحدیث
این دوره، نیمه دوم قرن چهارم تا اوایل قرن هفتم را دربر می گیرد. در فاصله قرن سوم و چهارم می توان کتاب زیر را نام برد:
1. المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، القاضی ابو محمّد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزی (260 310 ق)، تحقیق و تعلیق : دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: دار الفکر، چاپ اول، 1391ق / 1971 م.
این کتاب را اولین و بزرگترین کتاب در زمینؤ مصطلح الحدیث دانسته اند. یکی از علل این امر، آن است که از قبل از رامهرمزی کتابی به جامعیت و تفصیل کتاب ماندگار وی سراغ نداریم.
هر چند مطالب متفرقی در ذیل رساله شافعی یا در العلل ترمذی باقی مانده باشد، ولی این کتاب جامع تر و دارای تدوین و طبقه بندی بهتر است. علت دیگر، سخنی از ابن حجر عسقلانی در کتاب نزهة النظر فی شرح نخبة الفکر است که در بارؤ این کتاب نوشته است :
...و هو [المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی] أوّل کتاب صنّفت فی علوم الحدیث فی غالب الظنّ و إن کان یوجد قبله مصنفات مفردة فی أشیاء من فنونه، لکن هذا أجمع ما جمع فی ذلک فی زمانه.
هر چند عده ای در این سخن ابن حجر تشکیک کرده اند. نور الدین عتر در ص 50 مقدمه شرح العلل ترمذی می گوید :
کلام ابن حجر «أوّل من صنّف فی ذلک» نیست، بلکه «فمِن أوّل من صنّف» است که ناقلان کلمؤ «فمن» را از قلم انداخته اند.
در هر حال، کتاب رامهرمزی در رد کسانی نوشته شده است که در صدد تضعیف شأن اهل حدیث بوده اند. وی با نوشتن این کتاب در صدد بود تا برای طلاب حدیث، ارزش و فضایل ناقلان حدیث را بازگو کند و آنان را به مزین شدن به این فضایل تشویق نماید.
کتاب المحدث الفاصل ... شامل مطالب زیر است:
فضل الناقل لسنة رسول اللّه، فضل الطالب و الراغب فیها و المستن بها، النیة فی طلب الحدیث، اوصاف الطالب و آدابه، التعالی و التنزل فی طلب الحدیث، الراحلون فی طلب الحدیث، معرفة اصحاب النبی (ص)، المحدث و الحدّ الذی إذا بلغه، الکتابة و القراءة علی المحدث، الإجازة و المناولة، سماع و وجادة.
مطالب کتاب در قالب روایات بیان شده و روایات به اساتید و شیوخ فن متصل است. مثلاً در فضل الناقل لسنة رسول اللّه (ص)، احادیثی ذکر شده، از جمله این سخن رسول خدا(ص) :
«اللهم ارحم خلفائی». قیل : و من خلفاءک؟ قال: «الذین یروون أحادیثی و سنتی و یعلمونها الناس».
2. معرفة علوم الحدیث، ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن حمدویه بن نعیم الضبی الطهمانی النیسابوری، معروف به ابن البیع و حاکم نیشابوری (321 405 ق)، تصحیح: س. م.حسین، دار الکتب المصریة، 1365ق / 1937 م.
وی کتاب خود را در 52 نوع طبقه بندی کرده است برخی از انواع آن عبارت اند از :
معرفة عالی الاسناد، العلم بالنازل، صدق المحدث، مسانید، موقوفات، صحابه، مرسل، منقطع، معنعن، معضل، مدرج، الصحیح و السقیم، افراد، قبائل الرّواة، مشهور، اسامی المحدثین، اعمار المحدثین، مسلسل، جرح و تعدیل، ناسخ و منسوخ، غریب، مدلّسین، علل الحدیث، شاذ، مذاکرة الحدیث، تصحیف، الکنی للصحابة و التابعین، بلدان رواة الحدیث، روایة الاقران، عرض و اجازه و....
روش حاکم نیشابوری در این کتاب، نقل روایات متعدد است که سند آن نهایتاً به صحابه، تابعان و بزرگان می رسد و با عبارت «قال ابو عبد اللّه» نظر خود را نیز بیان می کند.
وی قواعد مصطلح الحدیث را در قالب روایات آورده است که خواننده باید خودش قاعده را درک کند. مثلاً دربارؤ عالی و نازل چنین می نویسد :
و لعّل قائلاً یقول: النزول ضد العلو، فقد عرف ضدّه و لیس کذلک. فإنّ للنزول مراتب لایعرفها إلاّ أهل الصنعة، فمنها ماتوءدی الضرورة إلی سماعها نازلة و منها ما یحتاج طالب العلم إلی معرفة و تبحّر فیه، فلایکتب النازل و هو موجود بإسناد أعلی منه.
آن گاه، اقسام نازل را شرح می دهد. وی ابتدا مثال هایی ذکر می کند و سپس به شرح و تحلیل آنها می پردازد.
در قرن پنجم، کتاب های زیر در موضوع مصطلح الحدیث تألیف شد.
3. تقیید العلم، ابوبکر احمد بن علی بن ثابت، الخطیب البغدادی (392 463 ق)، تحقیق و تعلیق : یوسف العش، دار احیاء السنة النبویة، چاپ دوم، 1974م.
موضوع کتاب، روایة الحدیث و فنون کتابت و روایت حدیث است و ذکر روایات و قراین مربوط به کتابت حدیث در دوران صحابه، تابعان و مکتوبات به جای مانده و منقول از آنان، نهی و اذن رسول خدا (ص) در مورد کتابت حدیث.
بخش های مختلف کتاب به قرار زیر است :
القسم الأول. ال آثار و الأخبار الواردة عن کراهة کتابة العلم،
القسم الثانی. باب وصف العلة فی کراهة کتابة الحدیت،
القسم الثالث. ال آثار و الأخبار الواردة عن إباحة کتاب العلم،
القسم الرابع. فضل الکتب و ما قیل فیها.
4. الکفایة فی علم الروایة، خطیب بغدادی، تحقیق و تعلیق : دکتر احمد عمر هاشم، بیروت: دارالکتب العربی، چاپ دوم، 1406ق / 1968 م.
محتوای کتاب، به شیوؤ متقدمان، نقل روایات مسند در حوزه مصطلح الحدیث، روایة الحدیث و جرح و تعدیل روات است که به پیشوایان معصوم و غیر معصوم فن می رسد و بیشتر، متأثر از مباحث اصول فقه است تا مصطلح الحدیث به معنای پس از قرن ششم.
تقسیم خبر به واحد و متواتر، انواع خبر واحد، جرح و تعدیل، صحابی و خبر وی، عدالت و سبب آن، صفات محدث، ادا و شرایط آن، نقل به معنا، طرق تحمل حدیث، تدلیس و احکام آن، مرسل و حکم احتجاج به آن و تعارض اخبار، موضوعاتی که در این کتاب آمده است.
5. شرف اصحاب الحدیث، خطیب بغدادی، تحقیق : دکتر محمّد سعید خطیب اوغلی، ترکیه : دار إحیاء السنة النبویة، نشریات کلیة الإلهیات جامعة آنکارا، چاپ دوم، 1974 م.
محتوا و موضوع کتاب، همانند کتاب المحدث الفاصل است و حاوی روایاتی از رسول خدا(ص) و اقوالی از بزرگان علم حدیث. خطیب بغدادی در همؤ کتاب هایش، منقولات را شکل روایات مسند آورده است.
این کتاب در 3 جزء و 58 باب نگاشته شده است :
الجزء الأول. باب ما روی عن رسول اللّه (ص) فی الحثّ علی التبلیغ و الحفظ منه، بیان فضل الاسناد و أنه مما خص اللّه به هذه الأمة، بیان أن الأسانید هی الطریق إلی معرفة أحکام الشریعة،
الجزء الثانی. من قال : «إن الحق مع أصحاب الحدیث»، فضیلة الرحالین فی طلب الحدیث، وصف الراغب فی الحدیث و الزاهد فیه، ما روی فیه حفظ الحدیث و أدائه من الثواب،
الجزء الثالث. ذکر أخبار ما اشکلت علی سامعیها و بیان الإشکال الواقع فی وجوهها و معانیها.
6. مختصر نصیحة اهل الحدیث، خطیب بغدادی، تحقیق: یوسف محمّد صدیق، خرطوم: دار الأصالة للصحافة و النشر، 1408 م.
مطالب کتاب شامل : القاب محدثان، مزیت درایت بر روایت، اجتناب از مکثر الروایة شدن و اخذ علم از ا کابر است.
7. الرحلة فی طلب الحدیث، خطیب بغدادی، تحقیق و تعلیق : نورالدین عتر، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1395 م.
موضوع کتاب، بیان تلاشهای صحابه، تابعان و بزرگان دینی در طلب حدیث است.
8. الفصل للوصل المُدْرَج فی النقل، خطیب بغدادی، تحقیق : عبدالسمیع محمّد الانیس، جده: دار ابن الجوزی، 1418 م.
موضوع کتاب درباره حدیث مدرج و معالجه 113 روایت مدرج، با تکیه بر روایات دیگر مصون از ادراج است. کتاب در دو جلد تنظیم شده و مقدمه ای در 146 صفحه دربارؤ زندگی خطیب بغدادی و آثار علمی او بر آن افزوده شده که رساله دکتری محقق از دانشکده علوم اسلامی دانشگاه بغداد است.
9. الجامع لاخلاق الروای و آداب السامع، خطیب بغدادی، الف. تحقیق: دکتر محمود الطحان، ریاض: مکتبة المعارف، 1983 م.
ب. تحقیق: دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: موءسسة الرسالة، 1416ه / 1996 م. ویژگی های کتابهای خطیب بغدادی در یک نگاه
به عقیدؤ محققان، خطیب بغدادی، گرچه محدثی توانمند و دارای معلومات وسیع بوده است و کتاب هایش مرجع استفادؤ همؤ دانشمندان پس از او، اما وی کتاب مشخصی دربارؤ مصطلح الحدیث به معنای متداول آن ننوشته است. او دربارؤ هر یک از مباحث علم الحدیث، کتاب های جامع و مفصلی نوشته، که هر یک بینش تخصصی خطیب را در این زمینه ها نشان می دهد. و مهم ترین این موارد، حدیث مرسل، آداب روایت حدیث و فراگیری و تحمل حدیث است. اگر کسی بخواهد در بارؤ فن خاصی از فنون حدیثی تحقیق کند، باید تمام آثار خطیب بغدادی را مطالعه کند.
در فاصله قرن های پنجم و ششم کتاب های زیر را می توان یاد کرد:
10. الإلماع إلی معرفة أصول الروایة و تقیید السماع، قاضی عیاض بن موسی بن عیاض البستی المالکی الیحصُبی (479 544 ق)، تحقیق : السید احمد صقر، قاهره تونس: دارالتراث المکتبة العتیقة، چاپ اول، 1389 ق / 1970 م.
این کتاب، به اصول روایت (طرق تحمل حدیث) و تقیید السماع (الفاظ ادا) و مباحث متعلق به این دو حوزه اختصاص دارد و در آن، به مصطلحات اقسام حدیث پرداخته نشده است.
مطالب کتاب شامل: نفی آداب طالب السماع و ما یجب أن یتخلق به، باب مایلزم من إخلاص النیة فی طلب الحدیث و انتقاد من یوءخذ عنه، متی یستحب سماع الطالب و متی یصح سماع الصغیر؟ أنواع الأخذ و أصول الروایة، فی العبارة عن النقل بوجوه السماع و ا لأخذ، و المتفق فی ذلک، و المختلف فیه و المختار فیه عند المحققین و عند المحدثین، فی تحقیق التقیید و الضبط و السماع و من سهل فی ذلک و من شدد، من سهل فی تحقیق التقیید و الضبط و السماع، فی التقیید بالکتابة و المقابلة و الشکل و النقل و الضبط، التخریج و الالحاق للنص، فی التصحیح و التمریض و التضبیب، فی الضرب و الحک و الشق و المحو، تحری الروایة و المجی ء باللفظ و من رخص من العلماء فی المعنی و من منع، إصلاح الخطأ و تقویم اللحن و الإختلاف فی ذلک، ضبط إختلاف الروایات و العمل فی ذلک، رفع الإسناد فی القراءة و التخریج و العمل فیه، متی یستحب الجلوس للإسماع من المحدث و متی یمتنع؟ جامع لاثار مفیدة و آداب حمیدة.
11. اکمال المُعْلِم بفوائد مسلم، قاضی عیاض بن موسی الیحصبی این کتاب شرحی بر صحیح مسلم است و به سبب شرح مقدمه کتاب که دارای مطالبی در مصطلح الحدیث به طور مختصر است ، برخی از مباحث مصطلح الحدیث را توضیح داده است.
12. ایضاح مالایَسَع المحدّث جهله، أبوحفص عمر بن عبد المجید المیانجی (م 580ق)، تحقیق : صبحی البدری السامرائی، بغداد: 1387 ق.
کتاب مشتمل بر کلیاتی است، از جمله : طرق تحمل حدیث، صیغ الأداء، روایة الحدیث بالمعنی، باب اللحن، باب من یروی عنه و من لایروی عنه، مراتب الحدیث الصحیح، صفته و شروطه، أقسام حسن، مشهور، فرد، غریب، شاذّ، مسند، مرسل، موقوف، منقطع، مقطوع، معضل، همراه با ذکر روایاتی که اکثر آنها ضعیف و بلکه موضوع است.
در سیر کتابهای مصطلح الحدیث، پس از کتاب قاضی عیاض، این کتاب که با نام مالایسع المحدث جهله نیز معروف است، آخرین کتاب قرن ششم است.
بنابراین، در این سه قرن، دانشمندانی ظهور کرده و کتبی در فن مصطلح الحدیث نوشتند، اما این کتب هیچ کدام، جامع و فراگیر نبود، تا آنکه در قرن هفتم، ابوعمرو عثمان بن عبد الرحمن الشهرزوری، معروف به ابن صلاح، کتاب جامعی تنظیم و تصنیف کرد، به نام علوم حدیث یا مقدمه ابن صلاح. دوره پنجم. دوره کمال یافتن نگارشهای مصطلح الحدیث
این دوره از ابتدای قرن هفتم آغاز شده و تا قرن دهم ادامه می یابد. در این دوران. فن تصنیف به کمال خود می رسد و کتبی به نگارش در می آید، که انواع مصطلح الحدیث را به طور مستوفی با تحریر دقیق مسائل و نگارش مهذب عبارات مورد بحث قرار داده است. آغازگر این حرکت علمی، ابن صلاح و تکامل بخش آن، دانشمندان مبتکری چون نووی (م 676 ق)، عراقی(م 806 ق) و ابن حجر (م 852 ق) است.
13. مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، أبو عمرو تقی الدین عثمان بن عبد الرحمان بن عثمان بن موسی الکُردی الشهرزوری الشرخانی، مشهور به ابن صلاح (577 643 ق)، تحقیق و تعلیق : مصطفی ریب البغا، دمشق: مطبعة الصباح، چاپ اول، 1404 ق / 1984 م.
کتاب مقدمؤ قبل از اینکه اثر تألیفی باشد، اثر املایی است؛ یعنی ابن صلاح، جزوات درسی خود را به شاگردان املا کرده و در آخر، بررسی کرده و مقدمه ای بر آن نوشته است. از آنجا که این کتاب مقدمه ای برای حدیث شناسی است، آن را مقدمه نامیده اند. ابن صلاح تمام آثار دانشمندان قبل از خود را، چه آثار مدون مثل کتب خطیب بغدادی و حاکم نیشابوری و چه آثار غیر مدون، یا از افراد غیر معروف، مثل ترمذی و خطّابی که نظراتشان در کتاب دیگری آمده است در اختیار داشته و با مطالعه آنها مطالب را با طبقه بندی تفکیکی و مشخص به صورت جداجدا با بحث منطقی در مورد هر مطلب آورده است.
ابن صلاح علوم الحدیث را در 65 علم توسعه داده و بیان کرده که اقسام دیگری نیز وجود دارد. بعضی از انواع را بسیار مفصل و گسترده به طور بحث می کند، به طوری که گاه بیست صفحه دربارؤ یک نوع توضیح می دهد، ولی در برخی انواع به طور مختصر بحث می کند.
انواع مختلف علوم حدیث در کتاب ابن صلاح به شرح زیر است:
1. الحدیث الصحیح، 2. الحدیث الحسن، 3. معرفة الضعیف من الحدیث، 4. معرفة المسند، 5. معرفة المتصل، 6. معرفة المرفوع، 7. معرفة الموقوف، 8. معرفة المقطوع، 9. معرفة المرسل، 10. معرفة المنقطع، 11. معرفة المعضل، 12. معرفة التدلیس و حکم المدلس، 13. معرفة الشاذ، 14. معرفة المنکر من الحدیث، 15. عرفة الاعتبار و المتابعات و الشواهد، 16. معرفة زیادات الثقات و حکمها، 17. معرفة الأفراد، 18. معرفة الحدیث المعلل، 19. معرفة المضطرب من الحدیث، 20. معرفة المدرج فی الحدیث، 21. معرفة الموضوع، 22. معرفة المقلوب، 23. معرفة صفة من تقبل روایته و من ترد، 24. معرفة کیفیة سماع الحدیث و تحمله، بیان اقسام طرق الحدیث و تحمله، 25. فی کتابة الحدیث و کیفیة ضبط الکتاب، 26. فی صفة روایة الحدیث و شرط أدائه، 27. معرفة آداب المحدث، 28. معرفة آداب طالب الحدیث، 29. معرفة العالی و النازل، 30. معرفة المشهور من الحدیث، 31. معرفة الغریب و العزیز، 32.معرفة غریب الحدیث، 33. معرفة المسلسل، 34. معرفة ناسخ الحدیث و منسوخه، 35. معرفة المصحف، 36. معرفة مختلف الحدیث، 37. معرفة المزید فی متصل الأسانید، 38. معرفة المراسیل الخفی إرسالها، 39. معرفة الصحابة، 40. معرفة التابعین، 41. معرفة أکابر الرواة عن الأصاغر، 42. معرفة المدبج و ما عداه من روایة الأقران، 43. معرفة الإخوة و الأخوات، 44. معرفة روایة آباء عن الأبناء، 45. معرفة روایة آلابناء عن الاباء، 46. معرفة من أشترک فی الروایة عنه راویان، متقدم و متأخر تباعد ما بین وفایتهما، 47. معرفة من لم یرو عنه إلاّ راوٍ واحد، 48. معرفة من ذکر بأسماء مختلفة أو نعوت متعددة، 49. معرفة المفردات، 50. معرفة الاسماء والکنی، 51.معرفة کنی المعروفین بالأسماء دون الکنی، 52. معرفة ألقاب المحدثین و من یذکر معهم، 53. معرفة الموءتلف و المختلف، 54. معرفة المتفق و المفترق، 55. نوع یترکب من النوعین اللذین قبله، 56. معرفة الرواة المتشابهین فی الإسم و النسب، 57.معرفة المنسوبین إلی غیر آبائهم، 58. معرفة النسب التی باطنها علی خلاف ظاهرها، 59. معرفة المبهمات، 60. معرفة التواریخ الرواة، 61. معرفة الثقات و الضعفاء، 62. معرفة من خلط فی آخر عمره، 63. معرفة طبقات الرواة و العلماء، 64.معرفة الموالی من الرواة و العلماء، 65. معرفة أوطان الرواة و بلدانهم.
از نوع اول تا 22 مصطلحات را تعریف می کند. مثل : صحیح، حسن، مرسل، منقطع، غریب و... و از نوع 23 تا 28 مباحثی در باب تحمل حدیث، آداب محدث و راوی، کتابت و ضبط حدیث، و از نوع 29 تا 38 اصطلاحاتی دیگر در مورد حدیث را بیان می کند. از نوع 39 تا 65، به جز 2 مورد (53 و 52) مباحث رجالی است: طبقات راویان، معرفة الصحابة و التابعین.
امتیازات کتاب ابن صلاح بر کتب قبل از خویش6 :
1. استنباط دقیق از مذاهب و مباحث علمای قبل از خود و قواعد آنها که در آثارشان بوده است،
2. ضبط تعاریف قبل از خود، تحریر آنها و ابداع تعاریفی که قبل از وی سابقه نداشته است،
3. بیان پژوهشها و اجتهادات خود، به دنبال هر تعریف و توسعؤ تنویع علوم حدیث،
4. تهذیب عبارات گذشتگان و اشاره به مواضع اعتراض آنها،
پس از ابن صلاح، کارهایی که در حوزؤ مصطلح الحدیث انجام شد، چند جنبه داشت:
1. اختصار؛ اکثر کسانی که به تبع ابن صلاح کتاب نوشتند، اصل کتاب وی را در 65 نوع علم حدیث حفظ کردند، ولی زوائد آن را کنار گذاشتند.
2. الفیه ها؛ عده ای مقدمه ابن صلاح را به نظم در آوردند.
3. کشف مشکلات؛ عده ای به رفع مبهمات و شبهات موجود در این کتاب و توضیح آن اقدام کردند.
از جمله کتب پس از ابن صلاح، کتابهای زیر را می توان نام برد:
14. ارشاد طلاب الحقائق الی معرفة سنن خیر الخلائق(ص)، ابو زکریا یحیی بن شرف النووی(م 676ق)، تحقیق : دکتر نور الدین عتر، بیروت: دار البشائر الاسلامیة، چاپ دوم، 1411ق / 1991م.
این کتاب هم چنان که موءلف در مقدمه کتاب گفته است تلخیص مقدمه ابن صلاح است. او مجدداً این کتاب را مختصر کرد و با نام، التقریب و التیسیر فی معرفة سنن البشیر النذیر عرضه کرد.
15. المختصر فی علم اصول الحدیث النبوی، ابن النفیس علاء الدین علی بن ابی الحَرَم القَرَشی (م687 ق)، دراسة و تحقیق: دکتر یوسف زیدان، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة، چاپ اول، 1412 ق / 1991 م.
کتاب شامل مطالب زیر است:
فی تعدید أقسام الخبر (فی تفصیل الکلام فی الخبر المقطوع بصدقه)، فی تحقیق الکلام فی خبر المتواتر، فی تحقیق الکلام فی یتیمة الأخبار المفیدة للعلم (فی تفصیل الکلام فی الخبر المظنون صدقه کخبر الواحد)، فی بیان الحاجة إلی العمل بخبر الواحد، فی حقیقة خبر الواحد و أنواعه، فی حکم ألفاظ الصحابة فی الروایة عن النبی(ص)، فی حکم إختلاف أسانید الحدیث الواحد، فی کیفیة تحمل الحدیث و روایته، فی أحوال الروایة، فی توابع علم الحدیث (کتابة الحدیث، أدب سماع الحدیث، شروط الروایة و القدح فی الحدیث).
16. القصیدة الغرامیة فی مصطلح حدیث خیر البریة، العلامة شهاب الدین أحمد بن فَرَح الإشبیلی الشافی (625 699 ق)، شرح و تحقیق : الاستاذ الدکتور مصطفی ابو سلیمان الندوی، الریاض: دار الخانی، چاپ اول، 1414 ق/ 1994 م.
این قصیده چنین آغاز می شود:
غلامی صحیح و الرّجا فیک معضل
و حزنی و دمعی مرسل و مسلسل
و صبری عنکم یشهد العقل أنه
ضعیف و متروک و ذلّی أجمل
و چنین پایان می پذیرد:
فخذ أوّلاً من آخر ثم أوّلا
من النصف منه فهو مکمّل
أبرّ إذا اقسمت إنّی بحبّه
أهیم و قلبی بالصبابة مشعل
این قصیده در 20 بیت سروده شده است. در مقدمه کتاب سیزده شرح برای این قصیده بر شمرده است. کتاب در قطع جیبی در 156 صفحه به چاپ رسیده است.
17. الإقتراح فی بیان الإصطلاح، و ما أضیف إلی ذلک من الأحادیث المعدوة فی الصحاح، الإمام أبوالفتح محمّد بن علی بن دقیق العید (م 702 ق)، تحقیق: دکتر عامر حسن صبری، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، چاپ اول، 1417 ق / 1996م.
این کتاب در 10 باب تألیف شده است:
الباب الاوّل. فی مدلولات ألفاظ متعلق بهذه الصناعة؛
صحیح، حسن، ضعیف، مرسل، معضل، منقطع، مسلسل، غریب، مضطرب، مدرج، تدلیس، موضوع، مقلوب، مسند، شاذ، منَهر، موصول، مرفوع، موقوف، مقطوع، معنعن.
الباب الثانی. فی کیفیة السماع و التحمل و ضبط الروایة و أدائها،
الباب الثالث. فی آداب المحدث،
الباب الرابع. فی آداب کتابة الحدیث،
الباب الخامس. فی معرفة العالی و النازل،
الباب السادس. فی معرفة بقایا من الاصطلاح؛
فرق بین غریب و عزیز، مدبّح، موءتلف و مختلف، متفق و مفترق، القاب، موافقات، اِبدال.
الباب السابع. فی معرفة الثقات من الرواة،
الباب الثامن. فی معرفة الضعفاء،
الباب التاسع. فی ذکر طَرَف من الاسماء الموءتلفة و المختلفة،
الباب العاشر. ختم الکتاب فی ذکر أحادیث صحیحة منقسمة علی أقسام الصحیح.
18. علم الحدیث، شیخ الإسلام تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبد الحلیم بن تیمیة معروف به ابن تیمیة (م 728 ق)، تحقیق و تعلیق : موسی محمّدعلی، بیروت: دارالکتب، چاپ دوم، 1405 ق/ 1984م.
مطالب کتاب شامل: الحدیث الواحد، اقسام الحدیث، أنواع الروایة و أسماء الأنواع، حسن، مرسل، غریب، الرد علی من أنکر الحدیث المتواتر، حکم من نسخ القرآن و کتب السنة است.
همچنین بررسی بعضی احادیث مثل: «إنما الأعمال بالنیات»، مثل أمتی کمثل الغیث»، «سبعة لاتموت و لاتغنی»، «أعطیت جوامع الکلم»، «أللهم أحینی مسکینا»، «أول ما خلق اللّه العقل» از دیگر مطالب کتاب است.
19. المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، الامام بدر الدین محمّد بن ابراهیم بن جماعة (639 733ق)، تحقیق : دکتر محیی الدین عبد الرحمن رمضان، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، 1406 ق / 1986 م.
این کتاب، اختصار مقدمه ابن صلاح است و شامل بخش های :
الطرف الاوّل. فی الکلام علی المتن و النظر فی أقسامه و أنواعه:
القسم الاوّل. الصحیح، القسم الثانی. الحسن، القسم الثالث. الضعیف (انواع المتن، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، معنعن، معلق، شاذ، منکر، افراد، معلل مضطرب، مدرج، مقلوب، موضوع، مشهور، غریب، عزیز، مصحّف، مسلسل، اعتبارشاهد مختلف الحدیث، ناسخ و منسوخ، غریب).
الطرف الثانی. فی الإسناد و ما یتعلق به، و الکلام فیه فی أحد عشر نوعاً:
1. صفة من تقبل روایته و من لاتقبل، 2. الاسناد، العالی و النازل، مراتبه، 3. المزید فی الأسانید 4. تدلیس 5. تباعد وفاة الراویین عن شیخ واحد، 6. روایة الاقران، 7. روایة الاباء عن الأبناء، 8. روایة الأبناء عن الاباء، 9. من لم یرو عنه إلا واحد، 10. روایة الأکابر عن الأصاغر، 11. العنعنة فی السنة.
الطرف الثالث. فی تحمل الحدیث و طرق نقله و ضبطه و روایته و آداب ذلک و ما یتعلق به:
1. اهلیة التحمل، 2. طرق تحمل الحدیث، 3. کتابة الحدیث و ضبطه، 4. روایة الحدیث، 5. أدب الراوی، 6. أدب طالب الحدیث.
الطرف الرابع. فی أسماء الرجال و طبقات العلماء و أنواعه:
1. فی معرفة الصحابة، 2. فی معرفة التابعین، 3. فی طبقات الرواة، 4. فی الأسماء و الکنی، 5. فی إتحاد کنیته جمع ممن عرف و اشتهر باسمه دون کنیته، 6. فی الالقاب، 7. المختلف و الموءتلف، 8. المتفق و المفترق، 9. ما ترکب من النوعین قبله....
آن گاه تا 21 نوع بر می شمرد. نوع 21. فی التواریخ و الوفیات.
20 الخلاصة فی اصول الحدیث، الحسین بن عبداللّه الطیّبی (م 743ق)، تحقیق: صحبی السامرائی، بغداد: إحیاء التراث الإسلامی، 1391 ق / 1971 م ؛ بیروت، 1405 ق / 1985م.
از کتاب خلاصه ای از کتب مقدمه ابن صلاح، تقریب نووی و المنهل الروی ابن جماعة است و فوایدی از مقدمه جامع الأصول ابن الاثیر و سایر کتب مصطلح الحدیث نیز بدان افزوده شده است. مطالب موجز و مختصری در زمینؤ مصطلح الحدیث دارد و به سبکی بدیع و متفاوت با مقدمه ابن صلاح است. این کتاب دو باب کلی دارد : 1.مصطلحات حدیث، 2. اوصاف راویان و متعلقات آن.
مطالب کتاب شامل : فضیلت علم حدیث و تعریف آن، متن، سند، اسناد، حدیث و اقسام آن، متواتر و شروط و آحاد و اقسام آن، صحیح، حسن، ضعیف و تعریف هر یک، مسند، متصل، مرفوع، مفرد، غریب، عزیز... ناسخ و منسوخ، موقوف، مقطوع، مرسل و حجیت آن، معضل معلّل، تدلیس، مضطرب، مقلوب، موضوع و کیفیت شناخت آن، اوصاف دوات، عدالت، ضبط ألفاظ جرح و تعدیل، طرق تحمل حدیث، اسماء الرجال و طبقات العلماء، صحابی، تابعان کنی، القاب، اصحاب کتب حدیث مورد اعتماد، آداب شیخ و طالب و... است.
این کتاب از منابع مهم مصطلح الحدیث بویژه پس از طیبی است.
21. الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، الامام الحافظ المحدث الموءرخ شمس الدین محمّد بن احمد الذهبی (673 748ق)، عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتبة المطبوعات الاسلامیة ؛ بیروت: حلب دار البشائر الاسلامیة، چاپ دوم، 1412 ق / 1991 م.
مطالب کتاب شامل : حدیث صحیح، حسن، ضعیف، مطروح، موضوع، مرسل، معضل، منقطع، موقوف، مرفوع، متصل، مسند، شاذ، منکر، غریب، مسلسل، معنعن، مدلّس، مضطرب، معلّل، مدرج، الفاظ الأداء، مقلوب، آداب بحث و آداب محدث و موءتلف و مختلف است.
کتاب بدون مقدمه ای از موءلف و با تعریف حدیث صحیح آغاز می شود. در این کتاب 24 نوع از انواع علم مصطلح الحدیث ذکر و شرح شده است.
در بخش اصطلاحات حدیثی، ابتدا به تعریف آن می پردازد و در صورتی که بیش از یک تعریف وجود داشته باشد، همؤ آنها را ذکر کرده و آن گاه، تعریف را نقد و بررسی می کند. مثلاً در تعریف حسن، تعریف خطّابی و ترمذی را بیان و آنها را نقد می کند و آن گاه، تسمیه حدیث به وسیله ابن صلاح را بیان و بررسی می کند. در پایان تعریف هر مورد، نمونه هایی نیز ذکر می کند.
این کتاب در حقیقت، تلخیص کتاب الاقتراح ابن دقیق العید است، که اقتراح نیز از مختصرات مقدمه ابن صلاح است.
22. اختصار علوم الحدیث، الحافظ اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر (701 774ق)
این کتاب در عین ایجاز و اختصار، مستدرکی بر کتاب ابن صلاح نیز به شمار می رود. موءلف، علاوه بر تلخیص مقدمه ابن صلاح نظر خود را نیز افزوده است. این کتاب به وسیلؤ محدث معروف، احمد محمّد شاکر شرح مختصری شده است.
23. الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث، احمد محمّد شاکر، مصر: مطبعة محمّد علی صبیح، چاپ سوم، 1370ق / 1951م.
در این کتاب، اختصار علوم حدیث در متن و شرح آن، الباعث الحثیث، در پاورقی آمده است.
24. النکت علی مقدمة ابن الصلاح، بدر الدین الزرکشی (م 794 ق)، تحقیق : دکتر زین العابدین بن محمد بدا، ریاض: مکتبة أضواء السلف، 1419 ق.
این کتاب شرحی بر مقدمه ابن صلاح است. روش زرکشی این است که عباراتی را ذکر می کند و سپس می نویسد : «فیه امور»، آن گاه مورد به مورد بحث می کند.
25. الشذّ الفَیّاح من علوم ابن الصلاح، الشیخ برهان الدین الأبناسی، إبراهیم بن موسی بن أیوب البرهان الأبناسی (725 802 ق)، تحقیق : صلاح فتحی هَلَل ابو خُبَیْب، الریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول، 1418 ق / 1998م.
کتاب شامل مطالب کتاب مقدمه ابن صلاح و عراقی است و در بردارندؤ :
صحیح، حسن، ضعیف، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، تدلیس، شاذ، منکر، اعتبار، شاهد، زیادات الثقات، افراد، معلل، مضطرب، مدرج، المختلق المصنوع، مقلوب، صفة من تقبل روایته و من ترد، کیفیة سماع الحدیث و تحمله و صفة، ضبطه، کتابة الحدیث و کیفیة ضبط الکتاب، صفة روایة الحدیث و شروط أدائه، آداب المحدث، آداب طالب الحدیث... که تا 65 نوع از انواع علوم حدیث را بر می شمرد.
26. المُقْنِع فی علوم الحدیث، سراج الدین عمر بن علی بن احمد الانصاری المشهور بابن المّلَقّن الشافعی (723 804 ق)، تحقیق : عبدالله بن یوسف الجدیع، المملکة العربیة السعودیة: دار فوّاز للنشر، 1413 ق / 1992م.
این کتاب نیز تلخیص کتاب ابن صلاح همراه با اضافاتی از موءلف است، که اضافات وی داخل قوس و یا با «قلت» مشخص شده است. انواع علوم الحدیث در این کتاب، همان 65 نوع کتاب ابن صلاح و با همان ترتیب است.
27. محاسن الاصطلاح فی تضمین ابن الصلاح، الامام سراج الدین عمر بن اَسْلان البلقینی الشافعی (م 805 ق)، تحقیق : خلیل المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1420 ق / 1999 م.
این کتاب، شامل اصل مقدمه ابن صلاح، همراه با توضیحات و تعلیقات است. در بالای هر صفحه، متن مقدمه ابن صلاح و در پایین، نص محاسن الاصطلاح آمده است. کتاب در 70 نوع نگاشته شده است. مواردی که بلقینی بر کتاب ابن صلاح افزوده است عبارتند از:
1. روایة الصحابة بعضهم عن بعض، 2. روایة التابعین بعضهم عن بعض، 3.معرفة من اشترک من رجال الإسناد، 4. معرفة أسباب الحدیث، 5. التاریخ المتعلق بالمتون.
این کتاب به وسیلؤ دارالمعارف قاهره، همراه با مقدمه ابن صلاح با نام مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح چاپ شده است.
تصحیح و چاپ جدید بر دست دکتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطی ء ارسال 1409ق/ 1989م، تصحیح و در تاریخ 1411 ق / 1990 م چاپ شده است.
در این چاپ، مقدمه ای مفصل در بارؤ ابن صلاح و بلقینی در ابتدای کتاب نگاشته شده است.
28. التقیید و ا لایضاح، شرح مقدمه ابن الصلاح، الحافظ زین الدین عبد الرحیم بن الحسین العراقی(725، 806 ق) تحقیق : عبد الرحمن محمّد عثمان، دار الفکر، 1401 ق / 1981 م.
متن مقدمه ابن صلاح در بالا و شرح و توضیح عراقی در پاورقی آمده است.
دارالحدیث للطباعة و النشر و التوزیعِ بیروت این کتاب را به همراه کتاب المصباح علی مقدمة ابن الصلاح، الشیخ محمّد راغب الطبّاخ در سال 1405 ق / 1984 م (چاپ دوم) چاپ کرده است.
29. الفیة الحدیث الحافظ العراقی، ابوالفضل زین الدین عبد الرحیم بن الحسین (725 806ق)، تحقیق و تصحیح : احمد محمّد شاکر، بیروت: عالم الکتب ؛ قاهره: مکتبة السنة، چاپ دوم، 1408 ق/ 1988 م.
این الفیه چنین آغاز می شود :
یقول راجی ربه المقتدر
عبد الرحیم بن الحسین الأثری
من بعد حمداللّه ذی الالاء
علی امتنان جل عن إحصاء
ثم صلاة و سلام دائم
علی نبیّ الخیر ذی المراحم
فهذه المقاصد المهمّة
توضح من علم الحدیث رسمه
نظّمتها تبصرة للمبتدی
تذکرة للمنتهی و المُسنِد
لخصت فیها ابن الصلاح أجمعه
وزدتها علما تراه موضعه....
... و أهل هذا الشأن قسّموا السنن
إلی صحیح و ضعیف و حسن...
عراقی پس از نوشتن این الفیه که به نام التبصرة و التذکرة نیز معروف است، احساس کرد که این کار کافی نیست؛ چرا که مطالب احتیاج به توضیح داشت، لذا خود به شرح آن مبادرت کرد.
30. فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، الحافظ العراقی، تحقیق و تعلیق: محمود ربیع، که همراه با الفیؤ وی چاپ شده است. ظاهراً عراقی 2 شرح بر الفیه داشته است : اول، شرح مفصل و مطول که چاپ نشده است . دوم، تلخیص آن شرح مفصل، به نام فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، برخی همین شرح را التبصرة و التذکرة می دانند. شرح عراقی شامل آرای دانشمندان قبل از وی مثل ابن کثیر، ابن صلاح و متقدمان است و افزونیهایی بر مقدمه ابن صلاح دارد.
31. جواهر الاصول فی علم حدیث الرسول، ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی الحنفی المشهور به فصیح الهروی (م 837 ق) تحقیق و تعلیق : ابوالمعالی قاضی اطهر المبارکفوری، المدینة المنورة: المکتبة العمیلة، 1373 ق.
کتاب شامل یک فاتحه و چهار قسم و یک خاتمه است و شامل مطالب زیر :
القسم الأول. فی المتن و أقسامه و أنواعه.
تقسیمات حدیث به حسن، صحیح و ضعیف و انواع هر یک اعم از مسند، متصل، مرفوع، مشهور، غریب، مضطرب، مدلس و....
القسم الثانی. فی السند
شامل 11 نوع (عدالت و ضبط، مجهول الحال، الفاظ جرح و تعدیل، اسناد عالی و نازل، تدلیس، عنعنة...).
القسم الثالث. فی تحمل الحدیث و طرق نقل و ضبطه و ما یتعلق به و الکلام فیه ستة أنواع: 1. اهلیة التحمل، 2. طرق التحمل، 3. کتابة الحدیث، 4. روایة الحدیث و کیفیتها، 5. آداب الروای، 6. آداب طالب الحدیث.
القسم الرابع. فی أسماء الرجال و طبقات العلماء و ما یتصل بذلک.
شامل 21 نوع از جمله : معرفة الصحابة و التابعین، طبقات الرواة، موءتلف و مختلف ...
الخاتمة. فی معرفة صدق المحدث و إتقانه و تنقیر الحدیث و تثبیته.
در قرن نهم کتب زیر را می توان برشمرد :
32. تنقیح الانظار فی علوم الاثار، حافظ محمّد بن ابراهیم، المعروف بابن الوزیر(775 840 ق)، قاهره: دارالفکر، 1366 ق / 1947م.
این کتاب، متن مختصری در زمینؤ مصطلح الحدیث است و شامل مسائل اصلی این علم و بیان آرا و نظرات علما، به گونه ای که هر سخنی را به صاحب آن نسبت می دهد و در نقل آن سخنان، دقت روا می دارد و اگر در اقوال، نقصی وجود داشته باشد، آن را بر می نُماید و به آن می پردازد و در اغلب موارد، نظری را بر می گزیند که با بعضی از سخنانی که نقل کرده، موافقت داشته باشد و گاه، قول وسط را بر می گزیند.
دو ویژگی این کتاب عبارت اند از: 1. ذکر آرا و نظرات دانشمندان زیدیه در کتاب های سایر مذاهب، 2. جمع بین اصطلاحات علمای اصول فقه و اصول الحدیث (مصطلح الحدیث) که وجوه اتفاق و افتراق اصطلاحات دو گروه را برنموده است. این کتاب توسط محمّد بن اسماعیل الامیر الحسنی الصنعانی شرح شده که در همین مجموعه بیان آن خواهد آمد.
33. النکت علی کتاب ابن الصلاح، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (773 852 ق)، تحقیق : دکتر ربیع بن هادی عمیر، مدینه: جامعة اسلامیة، 1404 ق/ 1984 م.
محقق، مقدمه ای مفصل دربارؤ معرفی حافظ ابن صلاح، حافظ عراقی (استاد ابن حجر) و نیز ابن حجر عسقلانی دارد و به دنبال آن مطالبی چند آورده است:
1. فی تنکیت حافظ ابن حجر علی ابن الصلاح (129 نکته)، 2. فی تنکیته علی العراقی (57 نکته)، 3. فی مناهج الأئمة الثلاثة، 4. فی تعقباتی (دکتر ربیع بن هادی عمیر) علی الحافظ ابن حجر (نکته ها و تعریض های محقق بر ابن حجر). کتاب النکت شامل شرح مختصر و استدراک بعضی از مطالب کتاب ابن صلاح است. نکته گیریهای ابن حجر بر ابن صلاح در چهار زمینه است : 1. دفاع از ابن صلاح، 2. اعتراض بر او و مناقشه با او، 3. شرح برخی مطالب لغوی و اصطلاحی، 4. مطالب اضافی بر مطالب کتاب ابن صلاح.
نکته گیریهای ابن حجر بر حافظ عراقی بیشتر حالت بحث و مناقشه با او دارد، تا توجیه و تأیید نظرات استاد.
34. نخبة الفکر فی مصطلح اهل الأثر، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (773 852 ق).
اصل این کتاب پنج صفحه است، که به درخواست برخی که احتمالاً عز بن جماعة یا شمس الدین زرکشی بوده اند اصطلاحات حدیثی را به صورت مختصر آورده است. ابن حجر متن نخبة الفکر خود را شرح کرده است.
35. نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر عسقلانی (773 852ق)، تحقیق : نور الدین عتر، بیروت دمشق: دار الخیر، چاپ دوم، 1414 ق /1992 م.
ترتیب نخبة الفکر مبتکرانه است و از موءلفان قبل بخصوص ابن صلاح تقلید نکرده است. ابن حجر آغازگر روش جدیدی در طرح مباحث مصطلح الحدیث است. وی در نخبة الفکر ابتدا سابقؤ علم مصطلح الحدیث را تذکر می دهد و سپس با تقسیم خبر به متواتر و آحاد و اقسام خبر واحد، مطالب را ادامه می دهد.
او نخست، خبر واحد را به سه قسم (مشهور، عزیز و غریب) تقسیم می کند و پس از توضیح هر یک، به تعریف صحیح، حسن، ضعیف و اقسام آن و نیز شاذ و محفوظ، معروف و منکر و...می پردازد.
به این ترتیب، بعضی از اقسام ذکر شده در مقدمه ابن صلاح را در یکدیگر ادغام کرده، ترتیب برخی از انواع را به هم زده است. مثلاً دو نوع 61 و 63 مقدمه ابن صلاح را به هم آمیخته و از آن با عنوان «معرفة الأسماء المجردة...» یاد کرده است.
(در مقدمه ابن صلاح نوع 61، معرفة الثقات وا لضعفاء و نوع 63، معرفة طبقات الرواة و العلماء است).
همچنین در مقدمه ابن صلاح، مشهور، غریب و عزیز در نوع 31 تا 33 بحث شده؛ ولی ابن حجر، شروع خبر واحد را با وضع سندی یا بر مبنای تقسیم عددی راویان آورده است. پس از تعریف حدیث ضعیف، در بیان اقسام ضعیف از حدیث موضع شروع کرده و سپس حدیث متروک و منکر و....
مطالب کتاب در یک نگاه، شامل : خبر، حدیث، سنّت، اثر، تقسیم خبر به متواتر و آحاد، تقسیم خبر واحد به مشهور و مستفیض و عزیز و غریب، صحیح، حسن، محفوظ، شاذ، معروف، منکر، متابع، شاهد، مختلف الحدیث، ناسخ و منسوخ، مردود، معلق، مرسل، معضل، منقطع، مدلّس، متروک، معلل، مدرج، مقلوب... تعریف صحابی، تابعی، محضرم، انواع متن برحسب گوینده، تحمل حدیث، طبقات روات، جرح و تعدیل، معرفة الاسماء و الکنی.
وی در این کتاب به توضیح مطالب پیچیده ای که برای مبتدیان روشن نبوده است، پرداخته و به زیاداتی که بر نظرات گذشتگان طرح کرده اشاره کرده و به جمع آوری مهمترین مطالبی که تا زمان وی در مصطلح الحدیث متداول بوده پرداخته است. تفاوت کتاب ابن حجر با مقدمه ابن صلاح در این است که کتاب ابن حجر، یک متن آموزشی است، لذا تفصیلات و زواید در آن نیست. به علاوه، تنظیم و طبقه بندی و تدوین مطالب در کتاب ابن حجر به خوبی ارائه شده است.
تقسیم بندی ها در کتاب ابن حجر چنین است:
خبر واحد: 1. مستفیض، 2. عزیز، 3. غریب (مفرد).
خبر واحد : 1. صحیح، 2. حسن، 3 ضعیف.
ضعیف : 1. ضعف به اعتبار فقدان سند، 2. ضعف به اعتبار مشکل راوی.
ضعف به اعتبار فقدان سند : 1. معلق، 2. مرسل، 3. معضل، 4. منقطع، 5.مدلس، 6. مرسل خفی.
ضعف به اعتبار مشکل روای : 1. در حوزه عدالت، جهالت، 2. در حوزه ضبط و وهم.
در حالی که در مقدمه ابن صلاح، این روش نیست. ابن صلاح از صحیح و حسن شروع می کند، پس از آن بحث درباره متصل، موقوف و مرسل و پس از چند نوع، بحث معلق و مقطوع را مطرح می کند؛ ولی در کتاب ابن حجر، ضعف سند در یک جا متمرکز است.
ابن حجر وقتی یک قسم را تعریف می کند، بیان می کند که با این تعریف، این انواع حدیث از تعریف خارج می شوند. مثلاً در صفحه 2 چنین آمده است:
...و المسند فی قول أهل الحدیث : هذا حدیث مسند هو مرفوع صحابی بسند ظاهر الاتصال. فقولی : «مرفوع»، «کالجنس»، و قولی : «صحابی» کالفصل یخرج به مارفعه التابعی، فإنّه مرسل، أو مَن دونه فإنّه معضل، أو معلّق، و قول: «ظاهره الاتصال» یخرج به ما ظاهره الانقطاع، و یدخل ما فیه الاحتمال و ما یوجد فیه حقیقة الاتصال من باب الأولی. و یفهم من التقیید بالظهور إنّ الانقطاع الخفی کمعنعنة المدلس، و المعاصر الذی لم یثبت لقبه، لایخرج الحدیث عن کونه مسند الإطباق الأئمة الذین خرّجوا المسانید علی ذلک ....
پس از ابن حجر، کتاب نخبة الفکر و شرح آن به طور بی سابقه ای مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت کوتاهی بیش از پنجاه کتاب در طول آن تألیف شد.
36. جواهر الاصول فی علم حدیث الرسول، الامام العلامة ابو الفیض محمّد بن علی الفارسی (م873ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعلیق : الشیخ صلاح محمّد محمّد عُوَیْضَة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1413 ق / 1992 م.
ماهیة علم الحدیث، الحاجة إلی هذا العلم، موضوعه، فی المتن و أقسامه و أنواعه (الصحیح و الحسن و الضعیف) و أنواعها، فی السند، تحمل الحدیث و طرق نقله و ضبطه و ما یتعلق به، فی أسماء الرجال و طبقات العلماء و ما یتعلق بذلک، فی معرفة صدق المحدث و إتقانه رئوس مطالب کتاب است.
37. رسالتان فی مصطلح الحدیث،
1. رسالة فی اصول الحدیث، الشریف الجرجانی، علی بن محمّد علی الحسینی معروف به السید الشریف السید السند (740 816 ق)، 2. کتاب المختصر فی علم الأثر، محی الدین أبو عبداللّه الکافیجی الحنفی، محمّد بن سلیمان بن سعد [او سعید] بن سعود الرومی البرعمی (788 879 ق)، تحقیق : الدکتور علی زوین، دار الرشید دار الریاض، چاپ اول، 1407 ق / 1987م.
محقق در مورد کتاب اول می گوید :
... و الظاهر إنّها حاشیة علی خلاصة الطیبی فی علوم الحدیث أو إنّها تلخیص لمختصره مع إضافات و تعلیقات ....
موءلف کتاب اول در مقدمه می گوید :
... هذا المختصر جامع المعرفة علم الحدیث مرتّب علی مقدمة و مقاصد....
المقدمة فی بیان أصول و اصطلاحاته:
المقاصد :
الباب الاوّل. و فی أقسام الحدیث و أنواعه (صحیح، حسن و ضعیف)، الباب الثانی. فی الجرح و التعدیل (العدالة و الضبط، الجرح)، الباب الثالث. فی تحمل الحدیث، الباب الرابع. فی اسماء الرجال.
کتاب دوم شامل :
الباب الاوّل. فی مصطلحات المحدثین، الباب الثانی فی المسائل، خاتم الکتاب. فی آداب الشیخ و الطالب.
38. فتح المغیث شرح الفیة الحدیث، الامام شمس الدین محمّد بن عبدالرحمن بن محمّدالسخاوی (م 902 ق)، تحقیق و تعلیق : شیخ صلاح محمّد محمّد عویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417 ق / 1996 م.
کتاب، شرح الفیؤ عراقی در حدیث است. معمولاً 7 الی 10 بیت را ذکر می کند و آن گاه، به شرح مبسوط آن می پردازد.
39. بلغة الحثیث الی علم الحدیث، الإمام العلامة جمال الدین أبو المحاسن یوسف بن حسن بن احمد بن حسن بن عبدالهادی المقدسی الحنبلی المعروف بابن المَبْرِد (840 909 ق)، تحقیق : صلاح بن عایض الشلاحی، بیروت: دار ابن حزم، چاپ اول، 1416 ق / 1995 م.
کتابی مختصر در زمینؤ مصطلح الحدیث است، که در قطع کوچک در 60 صفحه با مقدمه ای دربارؤ موءلف نگاشته شده است.
40. حاشیة علی شرح نخبة الفکر (نزهة النظر)، تألیف : کمال الدین محمّد بن ابی شریف المقدسی (م 906ق)، تحقیق : دکتر ابراهیم بن ناصر الناصر، ریاض: دارالوطن للنشر، 1999 م.
موءلف، شاگرد ابن حجر است. وی در کتاب، پس از ترجمه مختصر صاحب شرح، اصل شرح را آغاز می کند، که متن نزهة النظر در وسط و پاورقی های محقق در ردیف سوم آمده است. این کتاب، شرح مختصری از نزهة النظر است.
________________________________________-
1. درایة الحدیث ، کاظم مدیر شانه چی ، ص 5 .
2. همان ، ص 3 .
3. منهج النقد فی علوم الحدیث ، ص 60 .
4. جا دارد که در اینجا از راهنمایی ها و همکاری های بی شائبه آقای دکتر معارف در نگارش این مقاله تشکر و سپاسگزاری نمایم .
5. منهج النقد فی علوم الحدیث ، ص 36 .
6. منهج النقد فی علوم الحدیث ، دکتر نور الدین عتر ، ص 57 .
