به مناسبت دومین سالگرد تأسیس دارالحدیث بر آن شدیم، تا گزارشی از فعالیت های انجام شده را ارائه دهیم. این گزارش می تواند علاقه مندان به همکاری با دارالحدیث را با زمینه های این کار آشنا کند و کسانی را که در صدد استفاده از امکانات این مؤسسه فرهنگی هستند یاری رساند.
دارالحدیث، که در پاییز 1374ه .ش تأسیس گشت، فعالیت های مختلف آن، در گستره ای از دانش، آموزش و پژوهش جریان دارد که آنها را در هشت بخش کلی گزارش می کنیم:
یک. دانشکده علوم حدیث: آموزش مسائل گوناگون در حوزه حدیث و علوم جانبی آن و نیز ایجاد زمینه و بستر مناسب جهت تحقیقات و پژوهش های نوین، انگیزه تأسیس دانشکده علوم حدیث بوده است. برای واقعیت بخشیدن به این هدف، دو رشته کار طولانی، در کنار یکدیگر آغاز شد که با توفیق خداوند به ثمر نشست و دانشکده در سال تحصیلی آینده (77و78) آماده پذیرش دانش جو است. این دو کار، در حقیقت، هویت دادن علمی و فیزیکی به دانشکده می باشد.
الف: تدوین درس ها، واحدها، سرفصل ها و کتاب های اصلی و جانبی هر درس در تمام رشته های دانشکده، با کوشش شبانه روزی هیئت علمی، نیمه دوم سال 1374 پایان یافت و سپس با طی مراحل اداری به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. پس از آن، همکاران علمی دانشکده به تألیف و تدوین جزوه ها و رساله های مورد نیاز درس ها همت گماشته اند. مقطع تحصیلی دانشکده، کارشناسی است که ان شاء الله تا کار شناسی ارشد و دکترا، ارتقا پیدا می کند. گزارش تفصیلی این کار بزرگ همراه با فهرست تفصیلی واحدهای درسی رشته های متفاوت دانشکده در شماره پیشین مجلّه (257/4) آمده است.
ب: دانشکده علوم حدیث در شهر ری و در جوار مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی(س) بزرگ محدث شیعی قرار دارد. عملیات اجرایی ساخت دانشکده باهمت بلند تولیت محترم وتلاش دست اندرکاران مجموعه بزرگ حرم از مرداد ماه 1373 آغاز گردید و اکنون روبه پایان است.
ساختمان دانشکده علوم حدیث در 4 طبقه شامل دو قسمت آموزشی (با زیربنای 10510 متر مربع) و اداری (با زیربنای 7150مترمربع) دارای فضاهای زیر می باشد:
1 کتاب خانه تخصصی علوم حدیث با مخزنی به مساحت 770 مترمربع وظرفیت 250هزار جلد کتاب.
2 کتاب خانه خطی با مخزنی به مساحت 240 مترمربع وظرفیت 100 هزار جلد کتاب.
3 سالن های قرائت جداگانه برای برادران و خواهران.
4 مرکز رایانه و 4واحد تحقیقی وسمعی بصری.
5 2واحد سالن کنفراس شیب دار (هر کدام به ظرفیت 120نفر).
6 45باب اتاق اداری و سرپرستی.
7 16 باب کلاس های درس 50نفره و 6باب کلاس های درس 70نفره.
8 خواب گاه به ظرفیتی در حدود 70نفر.
9 مجموعه کامل ورزشی شامل استخر، سالن بدن سازی، سونا، جکوزی و…
10 غذا خوری و بوفه جداگانه، جمعا به مساحت 300مترمربع.
11 پارلینگ و آسان سور.
12 مرکز نجوم و ستاره شناسی (شامل: رصدخانه، آسمان نما، نمایشگاه عکس، سالن موزه تاریخ نجوم اسلامی، لابراتوار عکاسی و کتاب خانه تخصصی نجوم).
دو. بخش تحقیقات: این بخش که قدیم ترین قسمت دارالحدیث است، در پی ارائه پژوهش های نوین و روش مند در باره مشکلات و مسائل مختلف اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی با استفاده از متون اصلی دین است. پژوهش اصلی و در دست کار این بخش، تدوین موسوعه بزرگ «میزان الحکمه» است. این موسوعه نزدیک به هفت صد موضوع را در خود جای داده است که تا کنون کار جمع آوری آیه ها و احادیث مربوط به 250 موضوع پایان یافته است و 450 موضوع دیگر نیز تا چهار سال آینده کامل می گردند. دیگر کارهای ارائه شده این بخش عبارت اند از:
الف مجموعه های مستقل: نیاز روز افزون به مجموعه های حدیثی تدوین شده، دارالحدیث را بر آن داشت تا برخی از باب های مرتبط را به صورت کتاب در آورده و همراه با تحلیل ها و بیان های لازم به چاپ رساند، که می توان به «أهل البیت فی الکتاب السنّة»، «الصلاة فی الکتاب و السنّة» و «الحجّ فی الکتاب و السنّة» اشاره نمود. دو کتاب «العلم و الحکمه فی الکتاب و السنّة» و «العقل و الجهل فی الکتاب و السنّة» نیز تدوین شده اند که در مرحله نهایی جهت چاپ هستند.
هم اکنون سه مجموعه مستقل دیگر در دست نگارش است: یکی «العمل فی الکتاب و السنّة»، نام دارد. دو مجموعه دیگر به صورتی گسترده تر مشتمل بر هزاران حدیث و مصدر و ده ها بیان و شرح و با نام موسوعة امام علی(ع) و موسوعه احادیث اقتصادی منتشر خواهند شد. در این دو موسوعه، از بسیاری کتاب های غیر حدیثی هم چون کتاب های تاریخی و سیاسی بهره گیری شده و روشی جدید در سیره و تحلیل حدیث به کار گرفته شده است.
مجموعه های دیگری هم چون «المحبّة»، «الزواج»، «القرآن الکریم» و «نهج الدعاء» نیز در آغاز کارند.
ب احیای کتاب های حدیثی : نگاهی نو به «میراث ماندگار» و عرضه زیبای کتاب هایی چون «مشکاة الانوار فی غرر الاخبار» و «نوادر راوندی»، کمک به تخریج مصادر کتاب «فلاح السائل» و نیز چاپ مجدّد «میزان الحکمة» و تصحیح آن، همراه با تهیه فهرست های مورد نیاز، از فعالیت های این بخش است. چاپ جدید میزان الحکمة، ده برتری دارد که از جمله آن ها، مصدر یابی احادیث آن ،ذکر نشانی کامل مطالب کتاب و تقلیل حجم و مجلاّت کتاب است. از دیگر فعالیت های این واحد، کمک به تکمیل و تحقیق کتاب های در دست انتشار بخش انتشارات مؤسّسه است.
ج ترجمه: برای نشر حدیث و همگانی کردن آن چه همگان را به کار خواهد آمد، بخش تحقییقات، اقدام به ترجمه فارسی «میزان الحکمة» نمود. این ترجمه به همراه متن و در بیش از ده جلد به چاپ می رسد. ترجمه تمام مجلّدات پایان یافته و اکنون در مرحله حروف چینی است. از دیگر ترجمه ها می توان به ترجمه اولین جزء از موسوعه بزرگ و جدید میزان الحکمة اشاره کرد. این جزء که با نام «اهل البیت» منتشر شده است، توسط علامه ذی شان حیدر به «اردو» برگردانده شده است. ترجمه مجموعه زیبای «أمل» با نام «آرزو» نیز پایان پذیرفته که پس از ویراستاری، عرضه می گردد. هم چنین دارالحدیث به نشر ترجمه اردو از «میزان الحکمة» در میان شیعیان اردو زبان پاکستان و هند، یاری رسانده است.
سه. کتاب خانه تخصصی دارالحدیث: پژوهش در زمینه های خاص و رشته های تخصصی، نیاز به پشتیبانی علمی دارد. از این رو دارالحدیث برای تقویت محتوا و ارتقای کیفی تحقیقات در زمینه حدیث و علوم جانبی آن، در کنار بخش تحقیقات، به ایجاد کتاب خانه ای وسیع و پرظرفیت پرداخت. متصدیان تهیه کتاب این کتاب خانه، به منظور گرد آوری میراث سترگ معصومان(ع) و آثار و منابع حدیثی از بدو تأسیس، رنج سفرهای متعدد داخلی و خارجی را بر خود هموار کرده و با حضور در تمام نمایشگاه های داخلی و بسیاری از نمایشگاه های خارجی هم چون دمشق و بیروت و ریاض، ذخایر گران بهایی را به دریای دانش و فرهنگ ایران افزوده اند. این کتاب خانه که اولین کتاب خانه تخصصی حدیث در جمهوری اسلامی ایران است نزدیک به پانزده هزار جلد کتاب را در خود جای داده است و به اتفاق تمام کارشناسان در نوع خود کم نظیر است.
استاد محمد باقر حجّتی که افزون بر تخصص در قرآن و حدیث، کتاب شناسی خبیر و آگاه نیز هست، می گوید: «کتاب خانه این مؤسّسه اگر نگویم بی نظیر است، با اطمینان می توانم مدعی شوم که در احتوا بر کتب حدیث، شاید در دنیا کم نظیر باشد.»1
سالن مطالعه این کتاب خانه بیش از صدنفر ظرفیت دارد و استفاده همه روحانیان و دانش جویان از سالن و مخزن آزاد است. کتاب خانه به دانش پژوهانی که به نوشتن پایان نامه و رساله، اشتغال دارند خدمات ویژه ای ارائه می دهد. تهیه و فهرست نویسی کتاب های تازه نشر، به روز است و همواره از طریق رایانه قابل دسترسی است و در پایان سال جاری، فهرست کامل کتاب های موجود در زمینه حدیث و رجال کتاب خانه به صورت کتاب و دیسکت، عرضه خواهد شد.
چهار. مرکز اطلاع رسانی: پیشرفت علم و فن آوری، موجب دگرگونی های گسترده در زمینه اطلاع رسانی شده است. این موسسه نیز همپا با این تحولات از آغاز سال جاری، مرکز اطلاع رسانی حدیث را افتتاح کرد.
شالوده نظری این کار، حدیث زیبای کافی از امام صادق(ع) می باشد که می فرماید: «المؤمنون خدم بعضهم بعض … یفید بعضهم بعضاً الحدیث؛ برخی مؤمنان به بعض دیگر خدمت می کنند … برخی به برخی دیگر سحدیثز ارائه می کنند».
این مرکز برای عمل به این حدیث، خدمات خود را به دو گونه ارائه می دهد. گونه نخست، ایجاد تسهیلات جهت استفاده مراجعان حضوری به بانک حدیث موسسه است. این بانک مجهّز به انواع رایانه های مورد نیاز است و تمام برنامه های رایانه ای حدیث و رجال را در بر دارد. مجموعه اطلاعات این بانک معادل دو هزار جلد کتاب و در زمینه های مختلف علوم اسلامی از قرآن و تفسیر تا فقه و لغت و تاریخ است. این بانک نیز در خاورمیانه کم نظیر است و غنای محتوایی آن، اعجاب باز دیدکنندگان شیعه و سنّی را برانگیخته است. خدمات بانک اطلاعات به صورت حضوری عرضه می شود و از سال آینده به شبکه های عمومی اطلاع رسانی می پیوندد.
گونه دوم ارائه خدمات این مرکز، اعلام خط ارتباط ویژه تلفنی برای عموم مردم است. طبقات گوناگون مردم می توانند پرسش های حدیثی خود را از طریق این تلفن2، ارسال کنند و در مدت کم تر از یک شبانه روز، پاسخ آن را دریافت کنند. مرکز در جنب این کار، با توجه به آگاهی از سؤال های تکراری و مشابه، اقدام به تهیه جزوه ها و کتاب هایی در زمینه ها و مشکلات مبتلا به جامعه می کند و یا آنها را در اختیار محققان و نویسندگان علاقه مند به تألیف در حوزه های مورد نیاز پژوهش، قرار می دهد.
مرکز اطلاع رسانی در مدت فعالیت کوتاه خود توانسته است، بسیاری از مراکز بزرگ و کوچک فرهنگی و اطلاع رسانی چون صدا و سیما و برخی نشریات را در زمینه های تخصصی، تغذیه کند و با ارائه تبلیغات حدیثی، محاسن کلام ائمه (ع) را به مردم نشان دهد.
پنج . رایانه: نیاز مبرم بخش تحقیقات به همه برنامه های رایانه ای موجود در زمینه کتاب های مادر و اصلی حدیث و هم چنین جوامع روایی و مجموعه ها و موسوعه های بزرگ حدیث و رجال، موسسه را ناگزیر از ایجاد یک سایت بزرگ کامپیوتری نمود. پس از ایجاد و راه اندازی این شبکه و تهیه برنامه ها، خلأ برنامه ای قوی و کار آمد در زمینهه احادیث نبوی، احساس شد، زیرا مجموعه های نور و نشر حدیث تنها در زمینه احادیث شیعه فعالیت داشتند و مجموعه صخر نیز تنها به کتاب های اصلی و مصادر نخستین اهل سنّت پرداخته بود. از این رو، دارالحدیث اقدام به تهیه برنامه ای بسیار قوی برای بزرگ ترین موسوعه حدیث نبوی یعنی کتاب «کنز العمال» نمود. این کتاب با بیش از 46000 حدیث مشتمل بر تمام جوامع روایی و کتاب های خرد و کلان اهل سنّت است و به جهت تبویب و دسته بندی زیبا و منطقی، مراجعه به آن و دست یابی به احادیث مطلوب را آسان می سازد.
افزون براین، جهت استفاده دوست داران حدیث از برنامه ها و کتاب های غیر تخصصی حدیث، کتاب میزان الحکمة و ترجمه آن همراه با فهرست های گوناگون و ترجمه های دیگر از متن آیات با همکاری موسّسه تحقیقاتی امام رضا(ع) بر روی (C-D) «دیسکت نوری» عرضه شد. این برنامه که بیش تر برای جوانان طراحی شده، به سبب استفاده از صدا و تصویر و عکس و فیلم، از جذابیّت بسیاری بهره مند است.
این موسسه در همین جا فرصت را مغتنم شمرده و اعلام می دارد محققان دارالحدیث که با زمینه های استفاده از رایانه در حدیث آشنایی کامل دارند، می توانند برنامه های دیگر مراکز فعال در این زمینه را در تکمیل و نقد محصولات خود یاری دهند. این کار در حقیقت ایجاد یک آزمایش گاه واقعی برای کشف خطاها و نارسایی های احتمالی برنامه هایی است که استفاده کنندگان آن ها، همین محققان اند.
شش: انتشارات: عرضه زیبای کتاب های پرمحتوا، مرواریدهای غبار گرفته در عمق زمان را نمایان و درخشان تر می کند و نسل امروز را با فرهنگ دیروز آشنا می سازد. دارالحدیث با راه اندازی چاپ خانه بزرگ مدرن و دفاتر متعدد نشر در تهران و شهر ری و قم و مشهد و بیروت، اقدام به انتشار کتاب های مرتبط با حدیث و معارف حقّه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) کرده است. فهرست تمام این آثار در ضمیمه نخست مقاله آمده است.
هفت. آموزش: آموزش و پژوهش دو بال اندیشه است و فعالیت های پژوهشی نیاز به پژوهش گران آموزش دیده دارد. برآوردن این نیاز تا هنگامی که دانشکده علوم حدیث کار خود را آغاز نکرده است به عهده آموزش بخش تحقیقات مؤسسه است. این واحد در این دو سال و به ویژه در سال اخیر، کلاس های آموزش ضمن خدمت را برای همکاران دارالحدیث دایر کرده است. بیش تر این کلاس ها درباره نحوه تخریج و مصدریابی حدیث و برنامه های گوناگون و جدید رایانه ای بوده است.
از آغاز سال تحصیلی(77 76) یک دوره کامل آموزشی برای همکاران و سایر روحانیان مشتقاق دوره درس خارج حوزه به شیوه نوین و نظام دار برگزار شد. موضوعات درسی این دوره رجال، فقه الحدیث، اصطلاحات حدیث، تاریخ تدوین حدیث، روش تحقیق و کتاب شناسی حدیث و ترابط حدیث و قرآن بوده است. استقبال بی نظیر دانش جویان حوزه علمیه مقدسه قم از این درس ها که برای اولین بار عرضه می شد، موسسه را بر آن داشت تا کلاس ها را استمرار بخشد و بعضی از مباحث طرح شده در زمینه فقه الحدیث و قواعد فهم آن را منتشر کند. از تمام کلاس ها، صدا و تصویر گرفته شده که از طریق کتاب خانه دارالحدیث در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
هشت: مجلّه علوم حدیث «فارسی»: نشر معارف برگرفته از دومین سند دین و «ثقل کبیر» و تبیین جای گاه مهم حدیث در شناخت مقاصد اسلام، به همراه کاوش های درونی حدیث هم چون قواعد فهم سنّت و معیارهای قبول و پالایش حدیث از اهداف ایجاد نشریه تخصصی علوم حدیث بوده است. این مجلّه که در زمینه خود اوّلین و منحصر به فرد است توانسته در نخستین سال انتشار خود، توجه دانش وران را جلب کند و با بازکردن افق هایی نو در اندیشه و ذهن خلاّق پژوهش گران، براندوخته فرهنگ شیعی در خصوص حدیث بیفزاید.
مجلّه به اهداف عنوان شده در اوّلین سر مقاله خود وفادار مانده و در تمام زمینه های ده گانه مقاله هایی زیبا، بدیع و پرمحتوا به دنیای دانش عرضه کرده است. ما در این جا این «عشره کامله» را از نو طرح می کنیم، باشد که دعوتی دوباره از تمام همکاران علمی مجلّه برای استمرار لطف خویش به مجلّه خودشان باشد.
1 تاریخ حدیث: 4 مقاله
2 رجال و اسناد حدیث: 3 مقاله
3 فقه الحدیث: 5 مقاله
4 محدثان و کتاب های حدیثی: 4 مقاله
5 نقد و بررسی راویان: 4 مقاله
6 بررسی و شرح حدیث: 7 مقاله
7 معرفی و احیای نسخه های خطی: 4 مقاله
8 رایانه و حدیث: 3 مقاله
9 کتاب شناسی: 7 مقاله
10 نقد، معرفی و اطلاع رسانی: 12 مقاله
همان گونه که از ارقام به دست می آید. مجلّه علاوه بر ایفای رسالت فرهنگی خود، جای گاهی مناسب نیز برای تبادل و انتقال اطلاعات که لازمه حیات فکری است، پدید آورده است.
مجلّه علوم حدیث، برادری هم زاد نیز دارد که برای پژوهش گران عرب زبان منتشر می گردد. این مجلّه نیز نام «علوم الحدیث» را بر خود دارد، ولی با مطالب و محتوایی متفاوت از مجلّه فارسی، نشر می یابد. این مجلّه در هر سال دو بار منتشر می گردد و لذا حجمی بیش تر از مجلّه فارسی که به صورت فصل نامه است، دارد، در اوّلین شماره مجلّه، مقالاتی با عناوین (صنیع الاداء والتحمّل، مع الکلینی و کتابه «الکافی»، حدیث الذراع المسموم، حول حدیث «اصحابی کالنجوم»، مختصر رسالة فی احوال الأخبار، منظومة فی علم الدرایة) به چاپ رسیده است که نشان دهنده وحدت هدف و مسیر هر دو مجلّه است. امید که انتشار این دو مجله، بارقه هایی از علم صحیح اهل البیت(ع) را بر قلب های مشتاق حقیقت بتاباند.
دار الحدیث موسسه ای نو شکفته با هزاران وظیفه، امید و آرزوست. این شجره طیّبه در پرتو نور کلام اهل بیت (ع) رشد کرده و در عمر کوتاه خود توانسته است گامی کوچک در راه اعتلای فرهنگ دینی بردارد. انتظار داریم که با نقدهایی برگرفته از نگاه روشن خود، چراغی فراسوی ما بیاویزید تا کاستی ها و سستی هایمان ببینیم و با پیش نهادهای خود پیشدیدمان را صاف تر کنید.
واللّه المستعان و علیه التکلان
1. فصلنامه علوم حدیث، ش4، ص212
2. شماره تلفن: 710010
