تعلیمات مسجدی در چین

اشاره:

استاد امیدوارنیا، عضو هیأت علمی دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی و عضو هیأت تحریریه فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز (وزارت امور خارجه) در دو موضوع «امنیت و دفاع نظامی» و «اسلام و مسلمانان چین» دارای آثار برجسته ای هستند. وی با تجربه ارزشمند از حضور قابل توجه (حدود چهارده سال) در کشور چین و تسلط به زبان های چینی انگلیسی و فرانسه دارای تألیفات زیادی درباره دو محور یاد شده اند که عبارتند از:

الف) بحث «امنیّت و دفاع نظامی» کتابهای:

1. ریشه های دگرگونی در اتحاد جماهیر شوروی (با نگاهی مقایسه ای به چین)

2. چین و خاور میانه

3. امنیت در قرن بیست و یکم (دیدگاه چین)

ب) موضوع «اسلام و مسلمانان چین»، مقالات:

1. طریقت کبرویه در چین

2. حرکت های اخوانی و وهابی در چین

3. نقشبندیه و نقش آن در حوزه آسیای مرکزی چین.

4. قادریه در چین

5. شهر «حتی تلین شیا» (کله کوچک) در چین

6. شیعیان در چین

7. تعلیمات مسجدی (حوزه ایی) در چین

8. ترجمه کتاب «فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین» نوشته محقّق گرانقدر فنگ چین یوان از زبان چینی.

اگر ما با این گفته پروفسور ایزرائیلی موافق باشیم که «هیچ یک از جوامع مهم مسلمان جهان به اندازه جامعه مسلمان چین ناشناخته و گمنام نیست»، در کشور ما که تعداد تألیفات درباره مسلمانان این کشور حتی به اندازه انگشتان دست نمی رسد، کارهای محققانه استاد امیدوارنیا اهمیت خود را بیشتر می نمایاند.

مرکز جهانی علوم اسلامی که سیاست بنیادین بهره گیری از تجارب نوین بشری را راهنمای خویش قرار داده، استفاده از آموزه های صاحب نظران در باب شناخت کشورها را ارج می نهد.

نوشتار حاضر تلخیصی از مقاله بلند استاد امیدوارنیا در خصوص تعلیمات مسجدی در چین است. با تشکر بسیار از جناب آقای حمید رضا طوسی کارشناس دفتر مطالعات و کارشناسی کشورها، این نوشتار را می خوانیم.

پیشینه تعلیمات اسلامی در چین که به «تعلیمات مسجدی» معروف است، به اولین سال های ورود مسلمانان به آن کشور برمی گردد، اما شکل سازمان یافته آن، از عصر «قراخانیان»(1)؛ به ویژه از دوره سلسله «یوان» پدید آمده است.

در مدارس مسجدی چین، برنامه های آموزشی متفاوتی وجود دارد که هر یک دارای ویژگی های خاص خود است. در تمامی آنها، حدود 14 کتاب درسی اصلی تدریس می شود که شش عنوان آن به زبان فارسی است.

در سال های اخیر با ازدیاد نفوذ گروه اخوانی ها و فرقه وهابیت در چین و همچنین عدم دسترسی کافی مسلمانان مناطق شمال غربی آن کشور به تسهیلات آموزش زبان فارسی، شاهد کاهش نقش این زبان در مدارس دینی هستیم.

ساختار مدارس مسجدی

اولین مدارس اسلامی در شهرهای کاشمز، ختن و یارغند(2) تأسیس یافتند. این مدارس که با توجه به حمایت بعضی از اهل طریقت از قراخانیان، با خانقاهها ارتباط نزدیک داشتند، به دو مرحله ابتدایی و عالی تقسیم می شدند که به ترتیب «مکتب» و «مدرسه» نام داشتند.

هر مدرسه دارای یک سرپرست (که آخوند نامیده می شد)، چند «مدرس»، یک «متولی» و یک خادم بود که دانش آموز آن را «طالب» می نامیدند.

هزینه های مدارس دینی از محل درآمد مکان های «وقف» تأمین می شد و وظیفه جمع آوری درآمدهای موقوفه به عهده متولی بود و آن را به سرپرست تحویل می داد. سرپرست آن را به ده بخش تقسیم می کرد: چهار بخش برای خودش و مدرسین، یک بخش به متولی، یک بخش به تعمیرات مدرسه و چهار بخش به مستخدم و طلاب اختصاص داده می شد.(3)

شیوه های آموزش دینی

با توجه به شرایط جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی گوناگون، در چین و دوری و نزدیکی هر منطقه آن به دیگر کشورهای اسلامی، نظرهای متفاوتی نیز درباره میزان کاربرد زبان های عربی و فارسی و چینی در مدارس دینی پدید آمده است؛ مهمترین شیوه ها در این زمینه عبارتند از:

1 شیوه شاندونگ(4)

طرفداران این روش، با توجه به نقش مهم زبان فارسی در گسترش اسلام در چین، بر لزوم کاربرد زبان های عربی و فارسی در مدارس دینی تاکید دارند.

بنیانگذار روش «شاندونگ»، «چانگ جمامی» (نام اسلامی او محمد بن الحکیم الصینی) بود که در قرن هفدهم میلادی می زیسته، تعلیمات مذهبی را در شهر تاریخی «شی آن» (چانگ آن) فراگرفته و زبان فارسی را به خوبی می دانسته است.

اثر معروف او به زبان فارسی «قوائم النهج» یا «منهاج الطالب» است که در کتب درسی اصلی در حوزه های علمیه چین به شمار می آید.

از ویژگی های عمده این روش، استفاده از کتب متصوفه و عارفان ایرانی و عرب در مدارس دینی است.

2 روش «شن شی»

بنیانگذار این روش «خوانگ جو» (نام اسلامی شیخ محمد عبدالله الیاس مشهور به مدرس بزرگ) است. او در سال 1522م در شهر «شی آن» تولد یافت. زبان های چینی، عربی و فارسی و فلسفه های کنفوسیوسی و اسلامی را به خوبی فرا گرفت و از معلمان بزرگ مدارس اسلامی گردید.

او به عنوان اولین مدرسی که تلاش کرد کتب و برنامه های تدریسی درحوزه ها را مشخص و منظم سازد و همچنین کاربرد زبان چینی را نیز مجاز دانست، مورد تأیید و تمجید قرار گرفت.

3 روش «یون نان»

روش یون نان را دو نفر از شاگردان نسل های بعد خوانگ جو به نام های «ماد و شین» (نام اسلامی روح الدین) (1874-1794) و «مالیان یوآن» (نام اسلامی نورالدین) پدید آوردند که تلفیقی از دو روش شن دونگ و شن شی است.(5)

در این روش ضمن توجه زیاد به دریافت عمیق و عالمانه متون درسی عربی، به آموختن زبان چینی و ترجمه کتاب مرجع اسلامی، از جمله قرآن مجید به این زبان نیز با نظر موافق نگریسته می شود.

اولین ترجمه قرآن مجید به زبان چینی را مسلمانان «شیوه» به انجام رسانیده اند و تنها «ماد و شین» 40 اثر عربی و فارسی و یا ترجمه شده از این زبان ها به زبان چینی دارد.

4 روش «جنوب شرقی»

روش جنوب شرقی با کتاب های کافی چون «وانگ دای یو» (1660-1580) «ماجو» (نام اسلامی یوسف 1711-1640) و لیوجی ( با نام اسلامی علامه محمد عزیز 1730-1644) شناسایی می شود.

در این روش کابرد زبان چینی برای آموزش متون اسلامی بسیار فراتر از روش های «شن شی» و «یون تان» رفته و تا تألیف کتب اسلامی به زبان چینی و تفسیر و تحلیل اصول، احکام، فقه و فلسفه دین مبین اسلام به این زبان گسترش یافته است.

«وانگ دای یو» کتاب های متعددی از جمله «تعالیم عالی دین اسلام» را نوشته و یوسف تاجو کتاب های زیادی از جمله «راهنمای دین اسلام» به رشته تحریر درآورده است و علامه محمد عزیز لیوجی دانشمند مشهور اسلامی چین، زبان های چینی، فارسی و عربی را می دانسته و در حدود یک صد کتاب نوشته که در اثر اعمال فشارهای مکرر حکومت مینگ و اواخر حکومت چینگ، دوره انقلاب فرهنگی و کتاب سوزی ها، تنها هشت جلد آن از جمله، «ارکان اسلام و احکام و آداب آن»، «حقایق تصوف در اسلام» و «سیره خاتم النبیین» در دست می باشد.

کتاب های درسی اصلی

در مدارس مسجدی کتاب های زیر متون اصلی را تشکیل می دهند:

الف) در زمینه آموزش زبان های فارسی و عربی:

1. «پنج جلدی» و آن عبارت است از «صرف»، «متّسق النحو»، «زنجانی»، «مختصر عوامل»، «مصباح».(6)

2. «مصباح» نوشته ابوالفتح نصر موازی، محقق ایرانی.

3. «معالم» شامل دو کتاب «الکافی» نوشته این حاجب و عبدالرحمن جامی عارف ایرانی.

4. «قوائم النهج» نوشته چانگ جی می (محمد بن الحکیم)؛ در دستور زبان فارسی آن را «صرف فارسی» و «قواعد الفارسیه» هم می نامند.

5. «تفسیر مفتاح» نوشته صدرالدین تفتازانی؛ این کتاب را «بیان» و «مختصر البیان» نیز می نامند.

ب) در باب فقه:

1. «شرح الوقایه» نوشته عبیدالله بن مسعود.

2. «مجلس ارشادیه» نوشته محمد امین افندی.

3. «شافی (تحریر الفحتار)، تالیف شیخ عبدالقادر الرافعی الفاروقی.

4. «طریقه الحمدیه»، نوشته شیخ رجب بن احمد.

ج) در مقوله کلام:

1. «عقاید النسفی»، نوشته محمد نسفی و تفسیر آن نوشته تفتازانی.

2. «اشعه اللمعات» نوشته عبدالرحمن جامی.

3. «مرصاد» به زبان فارسی، در زمینه عرفان، نوشته ابوبکر عبدالله بن محمد رازی (در سال 1223م).

د) در زمینه تفسیر:

1. «تفسیر جلالین»، نوشته جلال الدین محمد بن احمد الحلی و جلال الدین عبد الرحمن بن ابوبکر السیوطی.

2. «تفسیر حسینی»، به زبان فارسی، نوشته ملاحسین واعظ کاشفی (تولد 1494م).

3. «تفسیر قاضی»، نوشته عبدالله بن عمر بداوی. تفسیر دیگری به همین نام نیز در بعضی مدارس اسلامی چین وجود دارد که «قاضی بیضاوی» نوشته و «شیخ زاده» بر آن حاشیه نگاشته است.

ه) درباره حدیث:

1. خطب، نوشته ابن ادعان (متولد حدود 594 ه) که شامل 40 حدیث نبوی است. ابتدا به زبان عربی بوده، سپس به زبان فارسی ترجمه شده و در مدارس مسجدی نسخه فارسی آن تدریس می شود.

2. «اربعون»، نوشته حسام الدین بن علاء الدین، که مجموعه 40 حدیث نبوی به زبان فارسی است.

و) در مقوله ادبیات فارسی:

1. «گلستان» و «بوستان» اثر «سعدی» شاعر مشهور ایران.

2. «مخمّس»، مجموعه ای از اشعار شاعر عرب «شرف الدین محمد نصیری» و شاعر ایرانی «مولوی تبار کرمانی».

3. «دیوان خواجه حافظ»؛ در بعضی از مدارس دینی.

ملاحظه

آنچه که به پژوهش های استاد امیدوارنیا در باب موضوع «اسلام و مسلمین چین» از جمله نوشتار حاضر ویژگی خاص و بدیع می دهد، بهره گیری مناسب و به روز از منابع چینی است.

همچنان که در جای دیگر با تفصیل بیشتر آورده ایم،(7) پژوهش های گسترده و روزافزونی درباره موضوع یاد شده در طی دو دهه اخیر میان مراکز علمی چین انجام شده و از میان صاحب نظران و چین شناسان ایرانی، وی تنها کسی است که به طور مستمر آرا و یافته های علمی یاد شده را پی گیری و به دوستداران پژوهش های چین شناسی در تألیفات خویش معرفی می نمایند.

البته این بدان معنا نیست که ایشان نسبت به کاوشهای چین شناسان غربی بی اعتنا می باشند، چنان که در بعضی از مقالات خویش مثل «نقشبندیه و نقش آن در حوزه آسیای مرکزی چین»، «قادریه در چین»، «شیعیان در چین» از آثار محقق برجسته دانشگاه هاروارد جناب «کلانی» بهره برده اند.

با این همه، ایشان به تأیید تئوریهای علمی چین شناسان تمایل و علاقه بیشتری نشان داده و در استفاده از منابع غربی تنها به بهره برداری اطلاعات پرداخته اند.

پی نوشت :

1. قراخانیان، از قرن دهم تا سیزدهم میلادی بر بخش وسیعی از سرزمین های آسیای مرکزی و چین حکومت کردند و بنیانگذار آن «سلطان ارسلان خان» بود که آرامگاهش در شهر آرتوش در نزدیکی کاشمز، زیارتگاه قوم اویغور است.

2. این شهرها در استان سین کیانگ (شین جیانگ)، بزرگترین استان چین و هم مرز با جمهوری های آسیای میانه (قزاقستان) و پاکستان و افغانستان واقع شده اند.

3. چین، گووگورنگ، «گفتاری در باب قوانین مدنی اسلامی در دوران سلسله چینگ، مجله مطالعات سرزمین های غربی چین، (آکادمی علوم اجتماعی سین کیانگ، اورومجی، 1992) به زبان چینی.

4. استان های ساحلی چین.

5. ماد و شین نزد مدرسان کتب شن شی از جمله «جودا آخوند» درس آموخته بود.

6. هر پنج مطلب به صورت فصل هایی در یک جلد کتاب جمع آوری شده اند.

7. طوسی، حمید رضا؛ شرق دور از نگاه ایرانیان، نشریه پژوهه، سال اول، شماره سوم، آذر و دی 1382، صفحه 16.