آسیب شناسی تولید علم در حوزه پیوهش های دینی

*عضو هیأت علمی مرکز جهانی علوم اسلا می و مدیر گروه علوم قرآن و حدیث مدرسه عالی امام خمینی(ره)

چکیده

مقاله ی حاضر در پی آسیب شناسی وضعیت موجود پژوهش و پژوهش گری، در حوزه ی دین در داخل ایران، است. این مقاله آسیب های روان شناختی ، روش شناختی و اجرایی پژوهش را مورد مداقه قرار می دهد و در موارد لزوم راه کارهای مناسب را پیشنهاد می کند. در این مقاله، در گردآوری اطلا عات، بیش تر از روش مشاهده و تجربه، استفاده شده، هر چندکه به نمونه های عینی و تاریخی نیز توجه شده است.

کلید واژه ها

1. پژوهش: فرآیند گردآوری و پردازش اطلا عات است. پردازشی که همراه با نظام سازی باشد ودر حوزه ی خاصی از علوم، به نوآوری می انجامد؛

2. آسیب: عوامل منفی یا حلقه های مفقوده در فرآیند پژوهش که گاهی مربوط به پژوهشگر، گاهی مربوط به مدیریت پژوهش وگاهی مربوط به زمینه های اجتماعی و... است؛

3. پژوهشگر: مقصود، شخص پژوهنده است که به طور مستقیم درگیر فرآیند تحقیق می شود یا مدیریت علمی تحقیق جمعی را به عهده می گیرد؛

4. مراکز پژوهشی: مقصود، مدیریت اجرایی و پژوهشی است که امور اقتصادی، سیاست گذاری و نشر پژوهش را انجام می دهد؛

5. حوزه ی دین یا حوزه های علمیه: مقصود، مراکز پژوهشی و افراد پژوهشگر در حوزه ی دین هستند که معمولا ً در مراکزی به نام حوزه ی علمیه گردهم می آیند و در راستای اهداف دین اسلا م، به تحقیق در علوم دینی و علوم مرتبط می پردازند.

درآمد

پژوهش، در حوزه های علمیه، سابقه ای بیش ازهزار سال دارد، و عمر آن به درازای عمر تدریس و تحصیل در حوزه های علمیه است. مفسران، فقیهان، متکلمان و فیلسوفان بزرگ شیعه و اهل سنت، در طول تاریخ اسلا م، به پژوهش اهمیت داده و می دهند، ولی این سابقه ی طولا نی با فراز و نشیب هایی همراه بوده است که لا زم است علل و عوامل آنها بررسی شود و چراغ راه آیندگان گردد. آنچه که مهم است، وضعیت فعلی پژوهش، در حوزه های علمیه، می باشد که از وضعیت پژوهش در مراکز دانشگاهی و وضعیت پژوهش در کل کشور ایران، بلکه منطقه و جهان جدا نیست و با آنها در تعامل می باشد.

به عبارت دیگر، در مورد وضعیت پژوهش در حوزه های علمیه، می توانیم آن را از چند زاویه مورد بررسی قرار دهیم:

الف. سیر تاریخی پژوهش های حوزوی و فراز و نشیب ها و علل آنها؛

ب. رابطه ی پژوهش، در حوزه های علمیه با مراکز علمی داخل وخارج کشور و راهکارهای تعامل، تأثیرگذاری و استفاده ازتجربیات علمی دیگران؛

ج. وضعیت فعلی پژوهش، در حوزه های علمیه و بررسی آماری و تحلیلی آن؛

د. آسیب شناسی پژوهش در حوزه های علمیه در عصر حاضر.

آنچه این مقاله در پی آن است، مورد اخیر می باشد. هرچند که بررسی وضعیت پژوهش، از زوایای دیگر نیز ضروری و مفید است.

تقسیم بندی آسیب ها

عوامل منفی در فرآیند پژوهش از چند جهت قابل تقسیم است:

الف. عوامل مربوط به پژوهشگر در برابر عوامل مربوط به مراکز پژوهشی (مدیریت پژوهش)؛

ب. عوامل مادی و اقتصادی در برابر عوامل معنوی و نقایص علمی؛

ج. عوامل روان شناختی، جامعه شناختی، روش شناختی و اجرایی.

در این مقاله تلا ش بر آن است که فارغ از دغدغه های تقسیم بندی های مرسوم، به جمع آوری همه ی آسیب ها بپردازیم؛ تا حد امکان استقصا کامل شود و از جهات گوناگون به عوامل آسیبگر توجه نشان داده شود.

آسیب های پژوهش های حوزه ی دین

1. آسیب های روش شناختی

11. خلط تحقیق با اطلا ع رسانی آموزشی و ترویجی(خلط وظایف تبلیغی با تحقیقات اساسی)

پژوهشگر، مسأله ی محور است؛ یعنی مشکل و موضوع خود را تحلیل کرده؛ به مسایل یا مسأله تبدیل می کند؛ به دنبال حل آن می رود و برای آن فرضیه ای ارائه می کند. از سوی دیگر، در آموزش و اطلا ع رسانی ترویجی، موضوع، محور یا مشکل محور است. از این رو به مقدمات، حواشی، مصادیق، ابعاد و همسایه های مطلب می پردازد. هدف آن اقناع مخاطب یا پرکردن ذهن او از معلومات است نه حل مسأله و نوآوری. ازآن جا که حوزه های علمیه سه وظیفه ی تبلیغ، آموزش و پژوهش را به عهده گرفته اند، گاهی افراد این سه مطلب را با هم خلط می کنند و پژوهش های آنان به اطلا ع رسانی تبلیغی یا آموزشی تبدیل می شود. از این رو نتایج لا زم را به دنبال نمیآورد.

12. تبارشناسی نکردن مسایل

گاهی برخی مسایل تک بار(Mono Origen) هستند؛ مانند مسایل فقهی نماز یا مسایل شیمی که در این جا نیاز به مطالعات میان رشته ای نیست. گاهی برخی مسایل چند تبار(MulitpuOrigen) می باشند؛ (1) مانند ماهیت ایمان که از منظر کلا م، تفسیر قرآن و روان شناسی قابل بررسی است و نیز علل خودکشی که از منظر روان شناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، کلا م و فقه قابل بررسی می باشد.

در این گونه مسایل، به مطالعات میان رشته ای و تطبیقی نیاز است وگرنه جواب کامل به دست نمی آید. با این حال برخی پژوهشگران به تبارشناسی مسایل توجه نمی کنند. از این رو مسأله را تک بعدی و ناقص می بینند و پژوهش آنان نتیجه کامل نمی دهد. علا وه بر آن ، این مطلب در خلط روش علم مورد استفاده نیز تأثیر دارد که در شماره ی بعدی توضیح می دهیم.

31. خلط گستره علوم و روش آنها

روشن است که با روش و چارچوب یک علم، نمی توان مسایل علم دیگر را حل کرد. روش عقلی در فلسفه و منطق به کار می رود؛ روش تجربی در علوم تجربی و روش نقلی در حدیث. هیچ کدام هم جای دیگری را نمی گیرد. برای نمونه، مرحوم آیت الله خویی در مسأله ی <جمع قرآن> در حل مسأله از روش فقهی استفاده کرده و خواست با ادله ی اربعه ی فقهی در مورد مسأله ای تاریخی داوری کند که جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) بوده است.(2) از سوی دیگر آیت الله معرفت از روش تاریخی برای حل مسأله استفاده کرد و روش فقهی مرسوم را در این رابطه غیرکارا می داند. در نهایت نیز به این نتیجه رسید که قرآن پس از پیامبر(ص) به صورت فعلی جمعآوری شده است.(3)

14. خلط یافته ها با اطلا عات

پژوهشگر، در جریان تحقیق، نخست به اطلا عاتی خام دست می یابد که به آنها <داده ها یا یافته ها> گویند. سپس این یافته ها مورد ارزیابی قرار می گیرند و اطلا عات ارزشمند و معتبر به دست می آیند. این ، اطلا عات معتبر هستند که برای تحقیق، پردازش می شوند. اطلا عات شایسته و معتبر آنها هستند که مرتبط با موضوع، کامل، صادق، دقیق، واضح، نو و مستند باشند، اما گاهی برخی پژوهشگران یافته ها را به جای اطلا عات به کار می گیرند، در حالی که یافته ها ارزش کاربردی ندارند. برای نمونه، کسی که هرحدیث را در هر کتابی یافت، بدون بررسی سند و ارزیابی متن، به کار می برد؛ این شخص کتاب ساز است نه محقق.

15. عدم آگاهی از روش تحقیق

هر پژوهشگر و نویسنده نیازمند روش تحقیق، بلکه نیازمند بازآموزی و نوسازی روش تحقیق خود، در طول زمان، است. برخی از پژوهشگران از این نیاز اساسی غافل می شوند و در نتیجه زحمات آنان ره به جایی نمی برد؛ شکل و سامان خوبی نمی یابد و از آنها با استفاده ی بهینه نمی شود.

16. آگاهی از روش تحقیق و عدم اطلا ع از روش شناسی تحقیق

گاهی محققان، روش تحقیق عمومی را می دانند، ولی از اقسام روش های تحقیق، به ویژه روش های تخصصی هر حوزه و روش پژوهش میان رشته ای، آگاهی ندارند. از این رو، در انتخاب روش مناسب تحقیق، با مشکل مواجه

می شوند. از این رو لا زم است که پژوهشگران، علا وه بر آگاهی از روش تحقیق، از روش شناسی روش های تحقیق نیز مطلع باشند.

17. طرح مسایل متعدد در تحقیق واحد تحقیق مسأله، محور است. هرچه مسأله ی تحقیق،

جزیی تر باشد، نتیجه دقیق تر خواهد بود. از این رو لا زم است که مشکل و موضوع تحقیق به مسایل متعدد تجزیه شود و مسأله ای برای تحقیق انتخاب شود؛ همان طور که فقیهان نامدار اسلا م برای حل موضوعات فقهی آنها را به مسایل جزیی تقسیم می کردند؛ هر فرع را، جداگانه، مورد بررسی قرار

می دادند و از خلط مسایل به شدت جلوگیری می کردند. در مورد راهکار تجزیه ی موضوع، به مسایل ذیل، شماره ی بعدی توضیح خواهیم داد.

18. خلط مصادیق، آثار، ابعاد و علل محتمل در تحقیق

برخی صاحب نظران توصیه کرده اند که از راه های زیر برای تجزیه ی موضوع و مشکل به مسایل استفاده شود:

الف. تجزیه به علل محتمل؛

ب. تجزیه به آثار محتمل؛

ج. تجزیه به ابعاد مختلف؛

د. تجزیه به مصادیق.(4)

اگر مسایل تحقیق همان طور که گذشت از هم جدا نشود، ممکن است پژوهشگر مصداق را با ابعاد یا آثار را با علل محتمل اشتباه کند و در تحقیق و نتیجه ی آن به خطا برود. از این رو لا زم است همه ی این موارد از هم جدا شوند.

19. حصرگرایی درتبیین و نفی دیدگاه های رقیب که به صورت طولی مطرح شده است

تبیین مطالب و تشریح علت ها می تواند به صورت طولی یا عرضی مطرح شود. هر مسأله می تواند تبیین جامعه شناختی، اسطوره ای، متافیزیکی، تاریخی و... داشته باشد. این ها همدیگر را نفی نمی کنند، چون ساحت های آنها متفاوت است. پس ممکن است همگی صحیح باشند. برای نمونه، <علیت> می تواند تبیین متافیزیکی داشته باشد و به خدا نسبت داده شود. همچنین می تواند تبیین فیزیکی و مادی داشته باشد و به انسان نسبت داده شود .

نمونه ی دیگر، نتایج روش های تفسیری متفاوت در مورد یک آیه است. اگر نتیجه ی روش تفسیر نقلی با نتیجه ی روش تفسیر علمی، باطنی یا عقلی متفاوت بود، می توانیم همگی را بپذیریم، چرا که ساحت علوم عقلی، علوم تجربی و نقلی یکسان نیست و همدیگر را نفی نمی کنند؛ همان طور که در تفسیر سوره ی قدر از این روش ها استفاده شده و شب قدر به شب معمولی، 24 ساعت (از نظر علمی)(5) و فاطمه(س) تفسیر شده است.(6) این مطلب شبیه قاعده ی <الجمع مهما امکن اولی من الترک> است که در احادیث اجرا می شد. همچنین شبیه جریان و سریان قاعده ی <استعمال لفظ در بیش تر از یک معنا> می باشد که در اصول الفقه مورد بحث است و در تفسیر مورد قبول بسیاری از بزرگان، همچون صاحب تفسیر نمونه نیز ذکر شده است.(7)

هر مسأله می تواند تبیین عرضی داشته باشد. در این صورت، دو تبیین در یک سطح معرفتی هستند و ممکن است قابل جمع و سازگار باشند.(مانند علل معده در مورد یک معلول) ممکن است قابل جمع نباشند، چرا که با یکدیگر تناقض دارند. برای نمونه، وقتی دو تبیین جامعه شناختی از یک مسأله وجود داشته باشد دراین جا ناچاریم یکی را انتخاب و نظریه ی رقیب را از صحنه خارج کنیم.

خلط تبیین طولی و عرضی و حصرگرایی در پژوهش، موجب نفی بدون دلیل دیدگاه های رقیب می شود.

110. تفسیر مسبوق به نظریه

برای فهم متن و تفسیر آن دوگونه می توان عمل کرد:

الف. تفسیر مسبوق به نظریه

یعنی انسان از قبل دیدگاه خود را در مورد موضوع تحقیق انتخاب کرده باشد. سپس به تحمیل دیدگاه خود بر متن بپردازد. علا مه طباطبایی(ره) این شیوه را تطبیق خوانده است.(8) در احادیث اسلا می، از آن با عنوان <تفسیر به را‡ی> یاد می شود.(9) البته تفسیر به را‡ی اقسام و مصادیقی داردکه این مطلب یک مصداق آن می باشد.

ب. تفسیر مسبوق به مسأله

یعنی پژوهشگر مسأله ی خود را بر متن (مثلا ً قرآن) عرضه کند و به صورت بی طرفانه نظر ما را بخواهد. در این صورت مسأله، مقبول متن یا مردود می باشد یا ا صلا ً در متن مطرح نشده است.

یکی از آسیب های تحقیقات اسلا می، تفسیر مسبوق به نظریه است که همان تفسیر به رای قرآن و احادیث بوده و پژوهش را به کژراهه می برد.

111. عدم توجه به تاریخ علم

دیدگاه های علمی در مورد مسایل هر علم، در طول تاریخ، تغییر می کند. غالباً هر دیدگاه در نظریه های بعدی اثر می گذارد. گاهی یک مسأله بین چند علم یا چند مذهب دست به دست می شود و شکل اولیه ی آن تغییر می نماید.

مطالعه ی تاریخی و تحلیلی مسایل، مطالب، دیدگاه ها و دلا یل را معنادار می کنند و نوعی شناخت سلف در پرتو خلف است. عدم توجه به تاریخ مسأله و علم، مانع فهم درست مطلب می شود. حکایت شده که مرحوم آیت الله بروجردی(ره)، در تحقیقات فقهی و حدیثی خود، این گونه عمل می کرد و به فضای صدور احادیث، دیدگاه علمای اهل سنت و تاریخ مسأله، توجه ویژه ای می نمود.

از جمله مسایلی که در این زمینه سرنوشت عجیب و قابل مطالعه ای دارند، مسأله ی اجماع در فقه و اصول اهل سنت و شیعه است.

این یکی از آسیب های آموزش و پژوهش، در علوم و حوزوی است که کم تر به تاریخ علم اصول و علم فقه و... پرداخته می شود. گاهی نیز همه ی مطلب در چند نفر از دانشمندان خلا صه می گردد.

112. کم توجهی به نیازسنجی در انتخاب موضوعات پژوهشی

روش صحیح انتخاب موضوع آن است که در انتخاب موضوع تحقیق به معیارهای زیر توجه شود:

الف. نیاز جامعه و مراکز علمی؛

ب. استعداد و توان پژوهشگر؛

ج. علا قه ی پژوهشگر؛

د. ضرورت پژوهش در موضوع.

در بسیاری از موارد مراکز پژوهشی، پژوهشگران، از روش صحیح، برای انتخاب موضوع ومسأله، پیروی نمی کنند، بلکه گاهی برا ی رفع تکلیف، اقدام به انتخاب موضوع پایان نامه می نمایند.

لا زم است موضوعات و مسایل هر حوزه ی پژوهشی، خود موضوع پژوهشی وسیع کاربردی قرار گیرند و در اختیار پژوهشگران قرار داده شود.

113. پرداختن بیش از حد به مباحث نظری و دور شدن از مباحث کاربردی و راهبردی

تحقیقات بنیادی، راهبردی و کاربردی، همه مورد نیاز هستند. با این حال، گاهی آن قدر، به پژوهش های بنیادی و نظری اهمیت داده می شود و مسایل ذهنی، مورد پژوهش یا بازپژوهی قرار می گیرند، که از تحقیقات کاربردی غفلت

می گردد، چرا که به مسایل عینی جامعه توجه نمی شود. این، یکی از آسیب های جدی در حوزه ی علوم اسلا می است. نمونه های عینی این موضوع را در بخشی از مسایل بی ثمر اصول الفقه و مانند آن می بینیم. (هرچند که بسیاری از مسایل اصول الفقه، مفید و ضروری هستند.)

114. عدم توجه به ویرایش آثار

ویرایش دارای پنج مرحله است:

الف. ویرایش فنی(ماند نقطه، ویرگول و..)؛

ب. ویرایش محتوایی(مانند جابه جایی کلمات و...)؛

ج. ویرایش عمیق(مانند کم و زیاد کردن کلمات...)؛

د. بازنویسی متن (مانند استفاده از الفاظ جدید در متن و...)؛

ه. بازآفرینی متن (مانند کم و زیاد کردن فصول و...).

توجه به این شیوه ها، برای زیباسازی، جذاب، روان و زودیاب کردن پژوهش، مؤثر است. یکی از آسیب های پژوهش های حوزوی، که در دهه ی اخیر کمتر شده، توجه نکردن به ویرایش آثار است.

2. آسیب های روان شناختی

12. ترس از ابزار عقیده و نظریه پردازی.

پژوهشگر لا زم است شجاعت ابزار عقیده و نظریه پردازی مستدل را داشته و دارای اعتماد به نفس قوی باشد تا بتواند گامی در علم به پیش نهد.

با این حال گاهی عوامل درونی مانند سستی اراده، عدم اعتماد به نفس و ترس از شکست موجب می شوند که پژوهشگر سال ها نظریه ی خود را اعلا م نکند یا در ابراز عقیده، تقیه و مخفی کاری نماید.ا لبته عوامل بیرونی نیز در این کار مؤثر هستند که در زمره ی آسیب های جامعه شناختی و اجرایی بیان خواهد شد. البته روشن است که این آسیب، مانع جدی در راه پیشرفت و تولید علم می باشد.

22. روحیه سطحی نگری در تحقیق

پژوهش با ژرف نگری رشد می یابد و بالنده می شود، ولی برخی پژوهشگران روحیه ای تسامحی و سطحی نگر دارند. این مطلب به پیشرفت علوم، ضربه ای غیرقابل جبران وارد می کند.

23. ضعف روحیه نقدپذیری و نقادی

پژوهشگران لا زم است روحیه ای نقادانه داشته باشند؛ برهر دلیل و مسأله ای علا مت سؤال بگذارد تا بتواند مشکلا ت را بشناسد و آنها را حل کند. به همان اندازه نیز لا زم است نقدپذیر باشد؛ یعنی دلا یل منطقی و اشکالا ت مخالفان خود را، با شرح صدر، مورد بررسی قرار دهد و اگر صحیح باشند، بپذیرد. برخی پژوهشگران دارای این دو روحیه نیستند. ازا ین رو، به پژوهش های خود آسیب جدی وارد می کنند و از رشد خود و جامعه ی علمی جلوگیری می نمایند.

24. شخص محوری و تمایل به تحقیقات فردی (فرار از عقل جمعی و ارزیابی)

پژوهش های جمعی، نتیجه ای کامل تر و ا ستوارتر می دهند، اما محققان حوزوی دین، از دیرباز ، به تحقیقات فردی عادت کرده اند. از این رو در گوشه ی کتابخانه می نشینند؛ تحقیق خود را انجام داده و نتیجه ی آن را ا رائه می کنند. این مطلب به خاطر این که استقلا ل محقق و اجتهاد شخصی او محترم شمرده می شود آرای شخصی او منتشر می گردد، مفید است. با این حال، از جهت دیگر محقق را از مشورت و بهره برداری از نقدها و افکار دیگران محروم می سازد و رشد علم را کند می گرداند.

البته در سه دهه ی اخیر برخی تحقیقات جمعی در حوزه های علمیه شکل گرفته است. (همچون تفسیر نمونه، تفسیر راهنما و اولین ترجمه ی جمعی قرآن از نگارنده و همکاران) البته این ها کافی نیستند، بلکه لا زم است که این شیوه، نهادینه شود و به صورت فرهنگ عمومی محققان درآید؛ به ویژه در حوزه ی فقه که کار جمعی زیادی را می طلبد.

25. عدم رعایت اخلا ق حرفه ای پژوهش

پژوهشگران افرادی با ادب و امین هستند؛ به ویژه در حوزه ی دین که توصیه ی آن به دین داران رعایت اخلا ق و امانت است. از سوی دیگر گاهی برخی پژوهشگران، از سر غیرت دینی یا مذهبی و به خاطر آن که مخالفانشان رعایت حق و انصاف را نکرده اند، کلماتی می گویند که از قلمرو ادب و نگارش و تحقیق خارج شده و توهین به دیگران به شمار میآید. همچنین برخی پژوهشگران، که از حقوق معنوی نویسندگان دیگر آگاهی کافی ندارند، مطالب دیگران را بدون نشانی نقل می کنند که نوعی سرقت ادبی به شمار می آید. این امور، با اخلا ق حرفه ای پژوهشگری مخالف است و از آسیب های اخلا قی پژوهش به شمار می آید. البته برخی افراد نیز بی ادب و سارق ادبی آگاه هستند که نوعی انحراف روانی به شمار می رود به درمان نیاز دارند.

26. نوگریزی(نادیده انگاشتن موضوعات درجه اول)

برخی پژوهشگران از موضوعات نو، در حوزه ی پژوهش، فرار می کنند و خود را با موضوعات کهنه، تکراری و سنتی سرگرم می نمایند، چرا که شجاعت لا زم را ندارند و از مدیران ارشد مؤسسات تحقیقی یا جو حاکم بر جامعه می هراسند یا به خاطر راحت طلبی حاضر نیستند به خود زحمت بدهند و در حوزه های نوین تحقیق کنند و قلم بزنند.

در هر صورت این آسیب روانی، جدی است که مانع پیشرفت پژوهش می باشد و به ویژه از تحقیقات نوین جلوگیری می کند.

27. منفی بافی به جای تحقیق و نقد سازنده

جهت گیری تحقیق و نقد، باید سازنده باشد تا جامعه ی علمی را به پیش ببرد. متأسفانه برخی افراد روحیه ای منفی باف دارند؛ همواره روح یأس و ناامیدی را در جامعه و دانشمندان می دمند و به جای نقد سازنده ی آثار آنان و ارائه ی راهکارهای سازنده، به تخریب می پردازند. دلیل چنین حالتی نبودن روحیه ی سازنده و احیاگری است. این افراد با فرهنگ صحیح نقد آشنا نیستند. این، یکی دیگر از آسیب های پژوهش، به طورعالم و پژوهشگران دینی است.

28. شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی

تحقیق، وقت گیر می باشد اما چشم گیر نیست. این ، شعار اساسی پژوهشگران حقیقی و طبیعت تحقیق است. گاهی نتیجه ی سال ها تحقیق، ده صفحه مطلب است، ولی برخی از پژوهشگران به خاطر عجله در کار، مطالب ناپخته ارائه می کنند یا با ارائه ی نظریه های غیر محققانه، به کژراهه می روند. بدین ترتیب نه تنها باعث پیشرفت علم نمی شوند، بلکه مانع رشد آن می گردند.

این یکی از آسیب های روان شناختی پژوهش است که با تلقین، شکیبایی و تقویت روحیه ی صبر و استقامت، به پژوهشگران قابل رفع است.

29. افراط و تفریط در برخورد با افکار دیگران

در حوزه ی تحقیق، رعایت اعتدال و انصاف اصل اساسی است که زمینه ساز شکوفایی استعدادها می شود. برخی افراد این اصل را رعایت نمی کنند و با برخوردهای تند موجب دلسردی محققان و کندشدن روند تحقیقات می شوند. برخی دیگر با سهل انگاری در نقد و بررسی، موجب ضعیف شدن نتیجه ی تحقیقات می گردند هر دو مورد، یعنی تندروی و سهل انگاری، به پژوهش آسیب می رسانند.

210. خودسانسوری(اختناق سفید)

محقق واقعی کسی است که تابع حقیقت باشد و هیچ چیزی را با حقیقت عوض نکند. برخی افراد به خاطر عوامل روان شناختی مانند ترس، ناامنی در حوزه ی نظریه پردازی و ضعف اراده و شخصیت، از ابراز عقاید و کشفیات خود پرهیز می کنند؛ یعنی گرفتار نوعی اختناق سفید یا خودسانسوری می شوند.

این مطلب یکی از آسیب های روانی تحقیق و مانع پیشرفت علمی جامعه است. از این رو برنامه ریزان و مدیران تحقیقات لا زم است که عوامل و زمینه های روانی و اجتماعی خودسانسوری را بشناسند و برطرف سازند.

211. مرعوب بیگانگان شدن(غرب زدگی)

محقق واقعی کسی است که استقلا ل در نظر داشته باشد؛ مرعوب هیچ شخص یا مکتبی نشود؛ با آزادگی به نقد و بررسی آرای دیگران بپردازد و انتخاب نظر کند. برخی پژوهشگران، که گرفتار ضعف شخصیت هستند، مرعوب فرهنگ برتر در جهان می شوند و هرچه را که قدرتمندان جهان می گویند، حق می پندارند. در نتیجه دل سپرده ی فرهنگ بیگانه شده و اندیشه های وارداتی را، بدون نقد و بررسی، می پذیرند. این حالت، که نوعی ضعف روانی و از خودبیگانگی است، آسیبی جدی در راه تحقیقات می باشد.

212. تعصب های قومی و مذهبی

محقق حقیقی، فردی آزاده و تابع حق است و حق را در هر کجا بیابد می پذیرد. برخی پژوهشگران به خاطر دل بستگی های قومی، مذهبی و... گرفتار تعصب شده و از حق پذیری دور می شوند؛ یعنی به جای حق محوری، گرفتار قوم محوری یا مذهب محوری می شوند.

البته باید توجه داشت که غیرت دینی غیر از تعصب کور است و دین اسلا م، حق است. این بدان معنا نیست که هرچه را ما از اسلا م فهمیده ایم، حق باشد، بلکه ممکن است با پژوهش های جدید برخی مطالب غیر ثابت دین، بازسازی و نوسازی شوند یا حقایق جدیدی درآنها کشف گردد.

3. آسیب های جامعه شناختی

31. چند شغل بودن محققان

تمرکز بر پژوهش اساسی، عامل پیشرفت پژوهشگر و علم است. گاهی عوامل جانبی، مانند کمبود اقتصادی، احساس مسؤولیت ها یا تحمیل ها موجب می شوند که پژوهشگران، چند شغله شوند. این مطلب، آسیب شدیدی به روند پژوهش آنها می زند؛ آنان را گرفتار تشتت روحی و علمی کرده و از ژرف نگری باز می دارد.

32. نبودن امنیت شغلی برای محققان نوپرداز و نظریه پردازان(توقف تولید علم به خاطر نبودن امنیت علمی)

پژوهشگری، شغلی حساس است، چون نتیجه ی پژوهش ممکن است مطابق خواسته ی دیگران یا مخالف میل آنها باشد. در صورت دوم، امنیت شغلی، اجتماعی و گاهی امنیت جانی پژوهشگر به خطر می افتد. از این رو لا زم است نهادهایی به حمایت از این گونه پژوهشگران بپردازند، چرا که هیچ پژوهشگری نمی تواند تضمین دهد که نتایج پژوهش و نظریه پردازی او موافق میل حاکمان و مدیران باشد. اگر از این گونه پژوهشگران حمایت نشود، میل به پژوهش کم می شود و پیشرفت علم کند یا متوقف می گردد.

چه بسیار پژوهشگرانی همچون گالیله به خاطر نظریه های خود محاکمه گردیده اند و چه بسیاری که به زندان افتاده یا حتی کشته شده اند، در حالی که بعدها نظریه های آنها اثبات شده و مورد قبول همگان واقع شده است. درست است که نوگرایی، نوپردازی و تولید علم، بهایی دارد که باید محققان بپردازند، اما این بها هر چه سنگین تر باشد، پیشرفت علم کندتر می شود و جامعه زیان می کند. این امر گاهی منجر به فرار مغزها از جامعه ی علمی یا کشور می شود که نمونه های آن را مشاهده کرده و می کنیم.

در جامعه ی علمی و کشوری که می خواهد به تولید علم، نظریه پردازی و پیشرفت علمی برسد، لا زم است تریبون های آزاد، مکان های مناسب یا مجلا ت ویژه، برای ارائه ی نظرات نو، وجود داشته باشد تا مطالب بدون سانسور بین صاحب نظران منتشر شود و اگر کسی نقد و جوابی دارد، ارائه کند. در چنین جامعه ای نباید محقق به خاطر اظهار تردید در سند حدیث و کتاب یا خدشه در یک دیدگاه مشهور، مورد حمله قرار گیرد و مسایل علمی از حوزه های دیگر جدا گردد تا چنین آسیب هایی تکرار نشود. در همین راستا است که برخوردهای فیزیکی و شبه فیزیکی با پژوهشگران و نظریه پردازان، نه تنها مفید نیست، بلکه زیان آور می باشد و آسیب جدی، برای پژوهش و تولید علم، به شمار می آیند.

33. تحجرگرایی

یکی از زمینه های فرهنگی، که مانع پیشرفت علم و پژوهش در اجتماع می شود، تحجرگرایی می باشد. جامعه ای که گرفتار این آسیب است، از محقق انتظار داردکه با مشهورات مخالفت نکند، بلکه در راستای آنها و برای اثبات آنان بکوشد، چرا که مشهورات، بر اذهان جامعه حاکم شده است. از این رو مخالفت با آنها را نوعی جرم دینی یا اخلا قی به شمار میآید. تحجرگرایان با تحقیقات به صورت مشروط موافق اند؛ یعنی به شرطی که به عقاید سنتی آنان ضربه ای وارد نکند و خیال آرام و غافل آنها را برهم نزند.

در حالی که پژوهشگران، نظریه پردازی و تولید علم نیازمند جامعه ای پویاست که همواره به نقد گذشته ی خود بپردازد؛ به بازسازی و نوسازی افکار و اندیشه های خود بنشیند و از تقلید در حوزه ی فکر، دوری گزیند.

34. جناح بازی های سیاسی در حوزه پژوهش

جریان پژوهش نمی تواند رنگ سیاسی به خود بگیرد ودر خدمت سیاست مداران و جناح ها و احزاب درآید. روزی که چنین اتفاقی بیفتد، روز افول پژوهش و پژوهشگری است. چرا که:

اولا ً: در کشمکش های جناح و سیاست بازی ها، پژوهشگران ذبح می شوند؛ بودجه های آنان قطع یا کم شده و یا موانعی، برای آنها، ایجاد می شود.

ثانیاً: نتیجه ی پژوهش دراختیار قدرتمندان قرار می گیرد که معلوم نیست همیشه عاقل و دین دار باشند. همان بلا یی به سر علم می آید که در کشورهای استعمارگر کنونی آمده است؛ یعنی علم نه تنها در خدمت بشر قرار نمی گیرد، بلکه بر ضد بشریت و در راه نابودی آنها استفاده می شود. از این رو لا زم است روند تحقیقات و پژوهشگران از بازی های سیاسی به دور بماند.

35. عوام زدگی در تحقیق

طبیعت تحقیق، ژرف کاوی و ژرف نگری است، ولی گاهی تحقیقات سطحی و عوامانه می شوند یا حالتی ژورنالیستی به خود می گیرد که نوعی آسیب، برای تحقیق، به شمار می آید.

36. نقد منفعلا نه، نه فعال

پژوهشگران، که وظیفه ی دفاع از پژوهش را نیز به عهده دارند، بهتر است به فکر نقد فعال باشند؛ یعنی پیش از آن که تحقیق منتشر و اشکالا ت سرازیر شود، با نظرخواهی های محدود و برگزاری جلسات رونمای تحقیق، به جمع آوری اشکالا ت و شبهات و جاسازی پاسخ های مناسب در تحقیق بپردازند.

در حوزه های دینی نیز لا زم است مدافعان دین، پیش از آن که شبهه یا اشکالی در جامعه منتشر و در اذهان افراد جایگزین شود، آن را شناسایی و همراه با جواب ارائه کنند. در غیر این صورت، گرفتار انفعال شده؛ در موضع دفاعی قرار می گیرند و فرصت تولید علم و نظریه پردازی را نخواهند داشت.

37. حیرت پراکنی در نسل نو

تحقیق، موجب پیشرفت و روشن گری در سطح فرهیختگان می شود، ولی برخی تحقیقات هنوز مراحل نهایی خود را طی نکرده یا شبهات، ابهامات و سؤالا تی را ایجاد می کنند که موجب نگرانی و حیرت نسل نو می شود. لا زم است دراین موارد در ارائه ی نتایج تحقیق، به افراد غیر متخصص شتاب نورزیم و حیرت پراکنی نکنیم.

یکی از آسیب های پژوهش آن است که به صورت زودرس در اختیار جامعه قرا رگیرد و حیرت زا شود.

38. خطا در تعبیر چالش ها

در فضای پژوهش، باید نتایج و روند تحقیق بررسی شود که آیا به صورت علمی انجام شده یا نه. انگیزه های شخصی افراد نمی تواند، در ارزیابی علمی از تحقیق، سرنوشت ساز باشد. از این رو ارزیابان و جامعه ی علمی نمی تواند کسی را به خاطر انگیزه ی ویژه ی، او در تحقیق، مورد نکوهش قرار دهد.

به عبارت دیگر، چالش هایی که در اثر تحقیقات علمی به وجود می آید یا تعارض های ظاهری که با برخی آموزه های دینی پیدا می کند، نباید ما را به سمتی سوق دهد که افراد را به انگیزه های ضد دینی متهم کنیم یا آنها را ضد انقلا ب یاعنصر سیاسی بدانیم. ممکن است فردی دلسوز و دین دار، پژوهشی انجام دهد و به نتایجی برسد که حتی با عقاید خودش منافات داشته باشد.

به عبارت روشن تر لا زم است مرز و قلمرو حوزه های علمی از حوزه های سیاسی، و مذهبی جدا شود. در حوزه ی تحقیق نیز به نقد علمی بسنده کنیم، وگرنه امنیت اجتماعی و سیاسی پژوهشگران به خطر می افتند و گرفتار خودسانسوری می شوند.

39. انقطاع نسل ها

ذخایر علمی ملت ها و مکتب ها، از سرمایه های ملی و دینی به شمار می آیند که لا زم است مورد توجه پژوهشگران و مورد نقد، نوسازی و بازسازی قرار گیرند.

نوگرایی و تولید علم به معنای پشت پا زدن به ذخایر معتبر و صحیح گذشتگان نیست؛ اگر چنین باشد موجب انقطاع نسل ها و جدا شدن نسل نو از گذشته ی پر ارزش خودشان می شود و نسل نو از سرمایه ای عظیم محروم می گردد. این امر آسیبی بزرگ برای تحقیقات است.

4. آسیب های مدیریتی و اجرایی

41. کمبود نیروهای متخصص (و عدم توجه به تربیت نیروهای متخصص)

پژوهش بر آموزش مبتنی است؛ یعنی پیش از شروع طرح های تحقیقاتی لا زم است که نیروهای متخصص در آن زمینه تربیت شوند. برای نمونه، اگر ما در زمینه ی تفسیر و علوم قرآن اقدام به پژوهش یا دایره` المعارف نویسی کنیم، لا زم است قبلا ً مراکز تخصصی در این زمینه پدید آمده و نیروهایی در سطح کارشناسی ارشد و دکترا تربیت شده باشند، بلکه نیروهای مذکور با گرایش پژوهش تربیت شوند؛ یعنی واحدهای متعددی در زمینه ی روش تحقیق، در علوم قرآن و تفسیر یا دایره` المعارف نویسی، بگذارنند.

گاهی این ضرورت احساس نمی شود یا به مرحله ی عمل نمی رسد. از این رو کار پژوهش با خطاهای زیاد، ریزش ها، تلف شدن وقتی و نیروی امکانات همراه می گردد.از این رو، سال ها طول می کشد تا نیروهایی تجربی، در ضمن کار تحقیق، پرورش یابند که البته درصد آنها در کل نیروهای به کار گرفته شده بسیار اندک است. یکی ازعلل ضعف برخی پژوهش های حوزوی و نیز طول کشیدن طرح ها، همین آسیب است.

42. حجم زیاد مؤسسات پژوهشی در مقایسه با پژوهشگران

توسعه ی پژوهش، امری طبیعی و لا زم است، اما تأسیس مؤسسات پژوهشی هم عرض، نهادسازی های بی مورد و حکومتی و فرمایشی کردن پژوهش، یکی از آسیب های جدی در امور پژوهش می باشد.

آیا ما به اندازه ی این مؤسسات جدید، پژوهشگر تربیت کرده ایم؟ آیا بهتر نیست به جای صرف امکانات اقتصادی، نیروی مدیریتی و... در سامان دهی مراکز جدید پژوهشی به تزریق امکانات و سرمایه، به مراکز موجود ، بپردازیم؟

43. کمبودهای اقتصادی و عدم حمایت مالی از پژوهش و پژوهشگران

هرگاه در کشوری علم و ثروت در دو جهت مخالف همدیگر حرکت کنند، نباید انتظار پیشرفت سریع دانش و تولید علم را داشته باشیم.

محقق، همچون هر انسان دیگری، نیازهای طبیعی و مالی داردکه اگر تأمین نشود، دغدغه های اقتصادی فکر او را مشغول می کند و مانع تفکر ژرف و تمرکز علمی می شود.

از این رو، لا زم است مدیریت تحقیق، در زمینه های زیر از محققان حمایت جدی کنند:

الف. تأمین هزینه های زندگی محققان(اعم از مسکن، حقوق و...)؛

ب. تأمین نیازهای سخت افزاری(مانند کتاب، رایانه و...)؛

ج. تأمین فضای مناسب تحقیق.

گاهی مشاهده می شود که در مراکز تحقیقی همه ی نیروها تأمین می گردند، ولی برای پرداخت به محققان سخت گیری زیادی می شود. همچنین بهترین قسمت های ساختمان، به نیروهای اداری اختصاص می یابد و زیرزمین های کم نور، مرطوب و نامناسب به کتابخانه و محقق اختصاص می یابد. نتیجه ی این فرایند کم شدن کارکرد محققان، در اثر بیماری ها و مشکلا ت، خواهد بود. باید بهترین فضا برای کار پژوهشگران باشد و کتابخانه های شبانه روزی، با امکانات رفاهی، فراهم شود تا کار پژوهش با سرعت و سلا مت به پیش برود.

اگر نگاهی به بودجه ی پژوهش و تناسب آن با بودجه های جاری و... در کل کشور ما و نیز در حوزه و دانشگاه ها بکنیم، نمودارهای هشدار دهنده و تفاوت های وحشت آور و بیدارگری را مشاهده می نماییم.

تجربه ی برخی کشورها، پس ازجنگ بین المللی دوم، مانند ژاپن، آلمان و روسیه در افزایش حقوق صد در صدی اعضای هیأت علمی و نتایج مثبت آن، نمونه ی موفقی ارائه کرده است.

44. چند شغله بودن مدیران

مدیریت به فکر، برنامه ریزی، تمرکز و وقت گذاری نیاز دارد. بنابراین مدیران که چند شغل داشته باشد، نمی تواند همه ی آنها را به صورت مطلوب اداره کند و نظارت نماید. این، یکی از آسیب های مدیریت در همه ی زمینه ها و به ویژه در پژوهش در کشور و حوزه است. گاهی برخی افراد تا سی مدیریت دارند. طبیعی است که نباید از آنها انتظار کار موفق داشته باشیم. البته گاهی کمبود نیروی مدیریتی کارآمد و با تجربه مطرح می شود که مطلب درستی و باید برای آن برنامه ریزی شود.

45. واگذاری امور به افراد غیر متخصص در مدیریت پژوهشی

حوزه ی مدیریت پژوهش یکی از حساس ترین حوزه های مدیریتی است. این مفهوم تا بدان جا پیش رفته که گفته شده است از نوع <مدیریت در حوزه های مدیریت ناپذیر> است، چرا که روحیه ی محققان بسیار حساس بوده و برخوردهای نامناسب، غیر فنی و نظارت غیر علمی، آسیب جدی به پژوهشگران وارد می سازد.

با این وجود گاهی مشاهده می شود که به خاطر حاکمیت روابط بر ضوابط، مدیران غیر متخصص و غیر علمی در را‡س مراکز پژوهشی قرار می گیرند و درتصمیم سازی ها نقش اصلی را بازی می کنند. این خود نوعی بازی با پژوهش است که پیامدهای منفی دارد.

گاهی کسی که در حوزه های دیگر شکست خورده و وارد حوزه مدیریت پژوهشی می شود. گاهی نیز برای این که افراد بیکار نبوده یا پرستیژ داشته باشند یا کاری آبرومند دست و پا کنند، به تأسیس مؤسسات پژوهشی روی می آورند. روشن است این آسیب تا چه اندازه جدی و ویران کننده است. از پیامدهای این گونه مدیریت ها، انجام کارهای تکراری، غیر مفید و سطحی است، چرا که مدیریت پژوهش اطلا ع کافی از موضوعات نو پدید، معیارها و قواعد آن رشته ندارد. از این رو گاهی جلوی تحقیقات مفید را می گیرد یا به خاطر ضعف علمی خود و ترس از زیر سؤال رفتن، از ورود محققان، به حوزه های نو، جلوگیری می کند.

46. افراط و تفریط در ضوابط و مقررات پژوهشی

پژوهش به مقررات مضبوط، واقع بینانه و حمایت گرانه نیاز دارد که روند کار را قانون مند کند وحمایت کننده ی پژوهشگر باشد. با این حال، برخی مراکز و مؤسسات قوانین مدون ندارند، به طوری که حقوق پژوهشگران ضایع می شود و کسی به فریاد آنان نمی رسد.

برخی دیگر از مراکز از افراط در تدوین و ابلا غ مقررات، دچار سردرگمی و قوانین دست و پا گیر می شوند. از این رو پیشرفت طرح های تحقیقی را با کندی روبه رو می کند. افراط و تفریط در زمینه ی مقررات پژوهشی، یکی از آسیب های پژوهش است. برای رفع این مشکل لا زم است قوانینی استاندارد، در سطح ملی، تعریف ودر تمام مراکز، به طور یکسان، لا زم الا جرا شود. البته مقررات ویژه ی هر مرکز پژوهشی مورد احترام است، اما مثلا ً تفاوت ساعات کار پژوهشگران، هیأت علمی از هشتاد تا 160 ساعت در شهر قم و در دو مرکز پژوهشی ، که فاصله ی آنها به یک کیلومتر نمی رسد و کار مشابهی انجام می دهند، قابل قبول نیست، بلکه ظلمی فاحش است که تحت عنوان مقررات داخلی اعمال می شود.

47. یک طرفه بودن قراردادهای پژوهش و بی ثباتی آنها

در کشور ایران و به ویژه در حوزه های علمیه، وجود مرکز یا قوانینی، برای دفاع از حقوق محققان، لا زم می باشد. عجیب است که ما برای حمایت از (معلمان) کارگران تشکیلا ت ویژه ای داریم و اجازه نمی دهیم حقوق آنان پایمال شود، اما برای پژوهشگران چنین چیزی نداریم؟!

گاهی حقوق معنوی و معادی پژوهشگران، در قراردادهای پژوهشی که معمولا ً سودجویانه و از طرف مؤسسات تحقیقی یکطرفه آماده سازی می شود، پایمال می گردد. بنابراین محققان برای نیازهای مالی یا نیاز به بشر و حمایت و... ناچارند به این قوانین تن در دهند. جالب تر این است که معمولا ً حق فسخ قرارداد یا تعطیل بدون ارائه ی دلیل، برای هر مؤسسه ای محفوظ است ومحقق حق درخواست جبران خسارت ندارد. اگر هم درخواست بنماید قوانینی برای حمایت از او جود ندارد. برفرض وجود چنین قوانینی ضامن اجرای آن کیست؟ این مطلب موجب عدم امنیت شغلی پژوهشگران می شود.

محقق حق دارد که نام او روی جلد اثری که حاصل عمر اوست، بیاید با این حال، گاهی نام صاحب سرمایه به جای محقق بر روی جلد نقش می بندد! این مطلب به معنای پایمال شدن حقوق معنوی محقق است. بیش تر قراردادهای پژوهشی در ایران به صورت خرید اثر است، در حالی که هر محقق آینده و دوران پیری دارد و به حمایت مالی نیازمند است. متأسفانه یک اثر ده ها بار توسط ناشر چاپ می شود، بدون آن که ریالی به محقق داده شود. در حالی که این عادلا نه نیست، بلکه نوعی سودجویی و استثمار محققان می باشد.

محقق باید برای خدا کار کند، ولی ناشر و مؤسسات تحقیقی نیز باید برای خدا کار کنند. نباید همه ی حقوق مادی به جیب صاحب سرمایه سرازیر شود؟ و محقق در فقر و نیاز دایمی به سر ببرد!!

48. عدم همآهنگی و تعامل مراکز پژوهشی و نهادهای نظام اسلا می

پژوهش، کالا یی است که مصرف کننده ی ویژه ی خود را دارد. یکی از مصرف کنندگان اصلی نتایج پژوهش ها، نظام اسلا می، نهادهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... هستند. گاهی دیده می شود که تولید کننده با مصرف کننده هیچ ارتباطی ندارند. این مطلب آسیبی دوسویه دارد: از طرفی به نهادهای نظام ضربه می زند که نمی توانند راه کوتاه و صحیح را به خوبی تشخیص دهند و مشکلا ت خود را حل کنند. از سوی دیگر به پژوهشگران و مؤسسات پژوهشی ضربه می زند که از موضوعات جدید و کاربردی محروم می شوند و کم کم به طرف پژوهش در خلا ِ‡ پیش می روند. از این رو لا زم است در این مورد برنامه ریزی جدی صورت گیرد؛ حلقه های مفقوده شناسایی شود؛ آسیب ها برطرف شود و طرفین ملزم به همکاری و تأمین نیازهای همدیگر شوند.

49. کم توجهی به ابزارهای پژوهشی جدید و فراهم نکردن آنها

مدیر موفق کسی است که مجموعه ی خود را به پیش رفته ترین امکانات مجهز سازد و مرتب به نوسازی، بازسازی و تجهیز آن بپردازد. برخی مدیران ناآگاه بیش ترین سرمایه را صرف ساختمان و زیباسازی دکورها، برگزاری مهمانی ها و خرج های غیر ضروری می کنند. از سوی دیگر، از فراهم کردن کم ترین امکانات همچون رایانه و اینترنت در دسترس یا کتاب های جدید، کارگاه های آموزشی و سفرهای علمی اعضای هیأت علمی و پژوهشگران دریغ می ورزند، بلکه این ها را نوعی هزینه ی زاید و غیر ضروری به حساب می آورند. آنان انتظار دارند محققان با همان ابزارهای صد سال پیش، به تولید علم بپردازند و دانش به سرعت رشد کند. زهی خیال باطل!

محققی که در حوزه ی دین نمی داند در الا زهر مصر یا لیدن هلند (مرکزی که دایره` المعارف قرآن در حال نوشتن است) چه می گذرد و مراکز شرق شناسی و روش های نوین تحقیق را نمی شناسد، چگونه می تواند با دنیا ی مدرن به رقابت بپردازد؟

عجیب است که سفرهای علمی مراکز آموزشی و پژوهشی برای روِسای آنها و عده ای از اطرافیان و نورچشمی ها تدارک دیده می شود، اما برنامه ریزی آموزشی و انجام آنها به عهده ی دیگران قرار می گیرد؟!

تا هنگامی که این فرهنگ بر مراکز آموزشی و پژوهشی ما حاکم است، نباید انتظار چندانی در مورد تولید علم داشته باشیم.

5. آسیب های علمی

51. نداشتن تصور مناسب از پژوهش و نقد

پژوهش چیست؟ نقد کدام است؟

پژوهش، پردازش اطلا عات است که از انتظام متعلق به گستره ی خاصی از علوم برخوردار است و دارای هویت جمعی می باشد که به نوآوری می انجامد.(10) ما گاهی پژوهش را با مطالعات پراکنده، مطالعات آموزشی یا ترویجی و اطلا ع رسانی خلط می کنیم و در نتیجه، نتایج مطلوب را نمی گیریم. البته در برخی مراکز مانند حوزه های علمیه همه ی این موارد لا زم است، اما باید مرزهای هر کدام تعریف و مشخص شود.

گاهی ، افراد از پژوهش انتظار دارند که نتایجی در راستای ترویج و تبلیغ داشته باشد. البته همیشه این اتفاق نمی افتد، بلکه گاهی پژوهش مشهورات ذهنی ما را باطل می سازد. در آن صورت لا زم است مطالعه و برنامه ریزی خاصی برای فرهنگ سازی نوین، براساس نتایج جدید پژوهش به دست آمده، انجام شود تا ذهنیت مردم را تغییر دهیم و کم کم مطلب حق را جایگزین مطلب مشهور باطل سازیم.

در مورد نقد نیز همین مسأله صادق است، ما معمولا ً از نقد میراث گذشتگان خود گریزانیم ودر مقام عمل حاضر نیستیم به پالا یش آثا رتفسیری، روایی و... خود همت گماریم. گاهی نیز با کسانی که نقدی دراین زمینه بنمایند، برخورد می کنیم.(11) این، یکی از آسیب های تحقیق می باشد که لا زم است به خوبی درک و شناسایی و راهکارهایی برای آن اندیشیده شود تا موانع نوآوری، تولید علم و نقد جدی برطرف گردد.

52. رعایت نکردن اصل مسبوقیت پژوهش به آموزش

در این مورد، در مباحث قبلی مطالبی بیان شد، که آموزش بر پژوهش مقدم است. هر محقق باید در زمینه ی کاری خود متخصص آموزش دیده باشد، و گرنه پژوهشگر غیر متخصص قواعد و قوانین علم مربوط، موضوعات جدید و حایز اهمیت و ابعاد آنها را نمی شناسد. در نتیجه پژوهشی غیرحرفه ای و ناقص ارائه می کند؛ به کژراهه می رود و سالیان زیادی عمر خود و امکانات را تلف می سازد.

متأسفانه فرهنگ تخصصی، پیش از پژوهش، هنوز جای خود را در حوزه ها به خوبی باز نکرده است؛ هر کس به خود اجازه می دهد، بدون گذراندن رشته ی تخصصی مربوط در حوزه ی تفسیر، حدیث، فقه و... ، پژوهش و اظهار نظر غیرعالمانه کند.

53. عدم شناخت ساختار زبان متن

لا زم است هر مسأله ی پژوهشی گونه شناسی شود و در طبقه ی خاص خود قرا رگیرد، تا روشن شود که آیا مسأله ذهنی، واقعی یا زبانی است و اگر مسأله زبانی است، با چه زبانی سخن می گوید.

برای نمونه، آیا زبان قصه های قرآن، واقع نما، تمثیلی، اسطوره ای، کنایی یا مجازی است؟ آیا معنادار می باشد یا فقط برانگیزنده ی احساس افراد است؟ تا وقتی که محقق مسأله ی زبان متن مورد پژوهش را تعیین ننماید، تحقیق او جهت صحیح پیدا نمی کند، بلکه مبهم بودن زبان، آسیب جدی برای پژوهش به دنبال دارد.

54. مطالعات تاریخی، فلسفی و... بدون توجه به پیامدهای آن در عصر حاضر

مطالعات تاریخی هر موضوع و سیر تطور آن، لا زم است. تاریخ به معنای مطالعه ی پیشینه ی حادثه و آینده ی حوادث می باشد. یعنی ما نمی توانیم زندگی پیامبر(ص)، ائمه (علیهم السلا م) و... را، بدون توجه به حال و آینده، مطالعه کنیم. تاریخ، شناخت سلف در پرتو خلف است.

برای نمونه، ما قرآن و قصه های آن را طوری مطالعه کنیم و تفسیر می نماییم که درمان دردهای عصر خویش را در آن بیابیم و مصادیق جدید قوم عاد، ثمود، فرعون و موسی(ع) را پیدا کنیم. این همان مطلبی است که امام رضا(ع) از امام صادق(ع) حکایت می کند که فرمود:

<لا ن الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید>.(12)

مطالعه ی مسایل فلسفی نیز همین روش را می طلبد؛ یعنی اصالت وجود و مسایل دیگر فلسفه ی اسلا می، نتایج و پیامدهایی در حوزه های جامعه شناسی، سیاست، روان شناسی، و... دارد که باید روشن شود.

یکی از آسیب های علمی پژوهش های اسلا می آن است که دنباله، پیامد، نتایج وآثار آن، در عصر حاضر، تحلیل و تبیین نشود و مسایل فلسفه، تفسیر قرآن و تاریخ، به صورت ذهنی و نظری باقی بماند.

55. دخالت افراد غیر متخصص در پژوهش در حوزه های تخصصی

دراین مورد در مباحث پیشین مطالبی بیان شد؛ از جمله ذیل بند دوم همین بخش.

56. فراهم نشدن فرصت های مطالعاتی برای اساتید و پژوهشگران و در نتیجه عدم آگاهی از نظرات جدید محققان و مراکز خارج از کشور

در این مورد نیز ذیل بند نهم آسیب های مدیریتی مباحثی مطرح شد.

57. عدم تسلط پژوهشگران به زبان دوم و سوم (عربی، انگلیسی و...)

ضرورت این مسأله و لزوم برنامه ریزی در راه تأمین آن، بر کسی پوشیده نیست. از این رو از توضیح آن خودداری می کنیم.

58. کمبود کارگاه های آموزشی و پژوهشی و در نتیجه عدم اطلا ع پژوهشگران از روش ها و پیشرفت های جدید در رشته مورد نظر

در این مورد نیز ذیل بند نهم آسیب های مدیریتی مباحث مطرح شد.

59. کمبود نشست های علمی، نقد کتاب، نظریه پردازی و همایش های علمی، تخصصی

نشست های علمی و نقد و همایش های تخصصی، زمینه ساز رشد و تعالی علوم و رشته های مختلف است. حتی گذراندن این موارد در اعطای رتبه های علمی و دانشگاهی تأثیر دارد. متأسفانه در حوزه به این موارد توجه چندانی نمی شود و امتیازات آنها برای اساتید محاسبه نمی گردد. این مورد نیز یکی از آسیب های پژوهش (و حتی آموزش)، در حوزه، است.

510. ژرف کاوی نکردن

دراین مورد قبلا ً تحت عنوان <سطحی نگری در تحقیق> مطالبی بیان شد؛ روشن است که پیشرفت علوم در اثر

نکته سنجی ها ، ژرف نگری ها و تحقیقات عمیق، تحقق می یابد. سطحی نگری و بی حوصلگی در پژوهش ، پیامدهای منفی دارد.غ

پی نوشت ها

1. روش شناسی مطالعات دینی، ص 130

2. البیان، ص 257278

3. التمهید، ج 1، ص 285

4. روش شناسی مطالعات دینی، ص 110 به بعد

5. ر.ک: تفسیر نمونه، ج 27، ذیل سوره ی قدر

6. اصول کافی، ج1، ص 390 و بحارالا نوار، ج 43، ص 5865

7. تفسیر نمونه، ج 1، ص 140، چ 30

8. المیزان، ج 1، ص 6(مقدمه)

9. امالی صدوق، طبع نجف، ص 6؛ توحید صدوق، طبع بیروت، باب 36، ص 263 و تفسیر طبری، ج 1، ص 27

10. ر.ک: روش شناسی مطالعات دینی، احد فرامرزقراملکی، ص 25

11. ر. ک : داستان های زندگی علا مه طباطبایی(ره) در کتاب جرعه های جان بشخ، غلا مرضا زواره و محققان دیگر که در این زمینه با مشکلا ت جدی روبه رو شده اند.

12. بحارالا نوار، ج 62، ص 15