فقیه متاله
در شهریورماه سال جاری کنگره محقق اردبیلی در زادگاهش و در حوزه علمیه قم برگزار می شود. از برکات برخی از کنگره ها این است که آثار شخصیتی که کنگره به نام او برگزار می شود، چاپ و منتشر می گردد که اگر چنین کنگره ای برپا نمی شد، آثار علمی این مردان بزرگ برای ابد در گوشه کتابخانه ها و موزه ها می ماند و کمتر از آن بهره گرفته می شد. امیدواریم این کنگره که در آن جمعی از متفکران و اندیشمندان شرکت می کنند به نحو احسن و به صورتی کاملا ثمربخش برگزارگردد.
چیزی که برای مجله تخصصی علم کلام در این جا مطرح می باشد این است که این فقیه بزرگ قرن دهم (... 993ه) با نوشتن کتابی به نام «مجمع الفائدة و البرهان » که یکی از مصادر عظیم فقه شیعی می باشد، در قلمرو خود موجی در فقه پدید آورده است، و در عین حال با چنین تبحر در فقه، نسبت به مسائل کلامی نیز بی توجه نبوده و آراء و افکار کلامی خود را در سه کتاب مطرح نموده است:
1. با نوشتن تعلیقه ای بر شرح تجرید علاء الدین قوشجی(...889)، آرای کلامی اشاعره را مورد مناقشه قرار داده و از الهیات کلام عدلیه به خوبی دفاع نموده است. این کتاب که یکی از مخطوطات کلامی بود، چاپ شده و در 490 صفحه منتشر می شود.
2. کتاب «حدیقة الشیعه » یک دوره عقاید و کلام شیعی است که به وسیله کنگره فوق الذکر در دو جلد تجدید چاپ می گردد.
3. کتاب «مجمع الفائده » که در آن به مناسبتهایی، بحثهای کلامی را مطرح نموده است.
این فقیه محقق، که آوازه تقوا و پارسایی او جهان را پر کرده و شهرت وی به «مقدس اردبیلی » حاکی از شدت زهد و پیراستگی او می باشد، در عین فقاهت و احاطه بر مسائل فقهی، به عقاید نیز عنایت خاص نشان داده و از آن غفلت نداشته است.
اصولا فقهای اسلام، مسائل عقیدتی را «فقه اکبر» و فقه رایج را «فقه اصغر»می نامیدند و با یک نظر گذرا بر زندگانی بزرگان شیعه از آغاز غیبت صغری (260) تا قرن دهم این حقیقت به روشنی ثابت می شود که کمتر فقیهی فقط در عرصه فقاهت نگارش داشته; بلکه همراه آن، فقه اکبر را نیز مد نظر قرار می داده است. ذیلا برای نمونه شخصیتهایی را نام می بریم که آوازه فقاهت آنان با شهرت کلامی همراه است:
1. فضل بن شاذان(... 260) با نگارش کتاب «الایضاح » مسائل هر دو علم را به گونه ای مطرح می کند.
2. شیخ کلینی (... 329) با نگارش کتاب کافی در دو بخش اصول و فروع به وظیفه سنگین خود جامه عمل می پوشاند.
3. شیخ صدوق (306 381) با نگارش متجاوز از 200 کتاب در عرصه حدیث و فقه و کلام، عالیترین آثار علمی را به یادگار نهاده است و تنها کتاب «کمال الدین » او نمونه بازر اندیشه های کلامی او می باشد.
4. شیخ مفید (336 423) با وجود نوشتن کتاب فقهی «المقنعة » و پرورش دهها مجتهد، در عرصه کلام نیز آثار فراوانی دارد که شمارش آنها از عهده این گفتار بیرون است. تنها خاطر نشان می سازیم که کتاب «اوائل المقالات » و نیز «تصحیح الاعتقاد» او الهام بخش بسیاری از محققان پس از او بوده است.
5. سید مرتضی (355 436) با نگارش کتاب چهار جلدی «الشافی » به عنوان نقض بر المغنی عبد الجبار و کتاب «جمل العلم و العمل » و رسائل کلامی دیگر، توانست موج عظیمی در کلام عدلیه پدید آورد و درعین حال کتاب فقهی او «الانتصار» از کتابهای ماندگار این رشته است.
6. شیخ طوسی (460385)، استاد و تحول بخش فقه شیعی، با نوشتن کتابهای فراوانی در فقه مانند «مبسوط » در 8 جلد و «خلاف »در شش جلد، عظیمترین آثار کلامی را از خود به یادگار گذاشته و رسائل کلامی او به ضمیمه «تلخیص الشافی » و «شرح جمل العلم » نمایانگر احاطه او بر دو فقه اکبر و اصغر است.
در اینجا دامن سخن را کوتاه می کنیم،چه، ذکر نام فقهای نامدار شیعه که پس از شیخ طوسی این راه را پیموده اند، مقاله ای دیگر می طلبد.در اینجا همین قدر یادآور می شویم: شخصیتهایی مانند شیخ ابوالصلاح حلبی (374 447) و سلار دیلمی (... 463) و علاءالدین حلبی مؤلف کتاب اشارة السبق تا برسد به محقق حلی (602 676) و علامه حلی (728648) همه و همه در قلمرو هر دو علم قلم زده و آثاری جاودان در هر دو رشته از خود به یادگار نهاده اند.
شایسته است فقیهان عصر ما نیز با توجه به نیازهای روزافزون کلامی، پویندگان این راه باشند.
هیئت تحریریه