پیدایش دولت - ملت در ایران

دورانی که به غلط در تاریخ ادب و آیین ما به نام «عصر صفوی » شهرت یافته، از چند نظر نیازمند بازنگری و تفسیر است . چنانکه می دانیم در این دوران، مذهب شیعه مذهب رسمی کشور شد و وحدت ملی ما ایرانیان از آن پس در این آیین تجلی یافت . سخن از عصری است که به شهادت دوست و دشمن، دوران رونق و اوج اعتلای فرهنگ و هنر و ادب دینی ماست .

در همین دوره است که پدیده «دولت - ملت » بسیار پیشتر از تشکیل آن در غرب برای نخستین بار در ایران اسلامی شکل گرفت و کهکشانی از ستارگان درخشان علم و ادب و دین و عرفان آسمان کشورمان را آذین بستند .

برای اثبات این امر، تنها اشاره ای گذرا به نام دانشوران بزرگ و برجسته ای چون: شیخ بهایی، میرفندرسکی، ملاصدرا، مجلسی و ملامحسن فیض کاشانی کفایت می کند . در این دوره بود که علامه مجلسی به جمع آوری احادیث و معارف شیعه از اقصای ایران و جهان همت گماشت و نیز مرجعیت شیعی در ایران قوت گرفت .

این عصر با همه فراز و فرودهایش، عصر رونق هنرهای زیبا در ایران بود . کمال الدین بهزاد، آقامیرک، سلطان محمد، میرسیدعلی و علیرضا عباسی و بسیاری دیگر از خوشنویسان و نقاشان بزرگ و نام آور در این عصر درخشیدند . هنر معماری و کاشی سازی در این دوره به اوج خود رسید و مساجد باشکوه و زیبای اصفهان و بسیاری از شهرها یادگار این دورانند . در همین عصر بود که شاعران بزرگی چون: صائب تبریزی، کلیم همدانی، محتشم کاشانی، عرفی شیرازی و دهها اهل قلم نام آور دیگر پدید آمدند و آثار جاودانی از خود به یادگار گذاشتند .

واقعیت این است که تشعشع فرهنگ و هنر و عرفان و ادب دینی در این دوره چنان گسترده بود که در برهوت و برزخ فاصله زوال دولت صفوی تا دوره تجدد، همچنان الهام بخش اهل فرهنگ و ادب در دوران دولت های افشاریه، زندیه و بخش عمده ای از دوره قاجاریه شد . متاسفانه مورخین تاریخ ادبیات و هنر، همه جا به ناروا همه چیز را با طول روزگار حکومت پادشاهان و سلسله ها سنجیده اند، در حالی که درست تر آن است که هر دوره از تاریخ ادب و هنر و دیگر جنبه های تمدنی ما با رجال شاخص و تاثیر گذار علم و ادب و یا ویژگی برجسته دانش یا هنر آن دوران سنجیده شود . کاری به مصداق ها نداریم، مصداق ها گاه ممکن است اشتباه یا غلط انتخاب شوند، اما آنچه ویل دورانت در تقسیم بندی اثر خویش «تاریخ تمدن » آورده است، از این جهت که طول و عرض تاریخ تمدن بشری را تنها با معیار نارسای دوره زندگی پادشاهان و سلسله ها اندازه نکرده است، کاری درست است . چنین است که در اثر او، «تاریخ تمدن » با عناوینی چون «عصر ایمان » ، «عصر ولتر» و «عصر روشنگری » آشنا می شویم . او تاریخ را تنها در سیطره دولتمردان و پادشاهان ندیده، بلکه به تعبیر خویش، به دو طرف رود تمدن، به «مردم » نیز توجه داشته است . مردمی که سازندگان تمدن و تاریخ اند .

نقص عمده این است که غالبا قضاوت درباره پادشاهان و سلسله ها ملاک و الگوی قضاوت درباره رجال دین و دانش آن دوران نیز می شود، در حالی که در این داوری باید تفکیکی قایل شد زیرا سنجش فرهنگ با عملکرد حکومت ها، کاری نادرست و ناصواب است .

گره زدن فرهنگ و ادب و رجال این عرصه ها به دامن حکومت ها در یک دوران تاریخی، پویایی فرهنگ و ادب را در عهد پادشاهان و سلسله های خاص تاریخی محدود و منجمد می کند در حالی که می دانیم رودخانه فرهنگ پیوسته در جریان است و ظهور و سقوط یک سلطان و حتی یک سلسله، همیشه تاثیر تعیین کننده ای در روند و پویایی این رود عظیم نداشته است . اشکالی ندارد که تاریخ وقایع سیاسی گذشته کشوری را بر اساس سلطه فرد یا سلسله ای تفسیر کنیم، چون عمر سیاسی حکومت ها مثل مسایل سیاسی محدود است; در حالی که جریان فرهنگ، جریانی پیوسته و متکی بر اندیشه و مردم است . اندیشه ای که پس از سلسله های پادشاهی ادامه داشته و مردمی که زنده خواهند ماند . زیرا که فرد فانی و نوع باقی است .

نکته دیگر این که در تاریخ معاصر کشورمان، صفویان از سوی سه جریان: «استعمارگران » ، «روشنفکران چپ » و «روشنفکران دینی » به یکسان ملامت شده اند، عناد استعمارگران با دوره تجدید حیات معارف شیعی محتاج ذکر دلیل نیست . روشنفکران چپ به دلیل مذهبی بودن این حکومت با آن سر مخالفت داشته و دارند; روشنفکران دینی نیز آن عصر را دوره حکومت طاغوتیان ستمگر می دانند و همین امر آنها را در داوری درباره فرهنگ و دانش آن دوران به انحراف کشانیده است . خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درباره فرهنگ و ادب و عرفان این دوره 243ساله آثار پژوهشی ارزنده ای از سوی برخی از روشنفکران دینی چاپ و منتشر شده است . با این حال، جنبه های متنوع فرهنگ درخشان این دوره و رجال فرهنگ ساز آن، هنوز هم نیازمند پژوهشی ژرف، گسترده و عاری از پیشداوری است .