مروری گذرا بر آسیب شناسی پژوهشی

گریز از آفت ایستایی و هم آغوش شدن با تحول بر هیچ کس پوشیده نیست . جامعه و یا هر نظام و مجموعه ای که تحول و پویایی در آن نباشد، شکننده و آسیب پذیر خواهد بود . مجموعه ای می تواند خود را جاودانه کند که چون آب جاری، حرکت و جریان را در حقیقت و کنه خود نهادینه سازد و امروز او غیر دیروز و فردایش غیر از امروز باشد که چه زیبا فرمود امام همام (ع): «ملعون من ساوی یوماه » ; دریغ باد بارش رحمت حق از جامعه ای که راکد مانده و به حرکت و بالندگی آراسته نشده است .

حوزه های علمیه نیز باید جریان تحول، پویایی و بالندگی را در جوهره خود زنده نگه بدارند و با جریان زمان، آب حیات معنوی را در جویبارهای تشنه بشر جاری سازند تا هم خود همیشه باطراوت و معطر باشند و هم دیگران را از این زلالی و زیبایی ها و طراوت ها بهره ای برسانند . حال آن چه در جست وجوی آن باید باشیم و دغدغه آن را در وجود خود زنده کنیم پاسخ به این سؤال است که: راه جاری شدن چیست و چگونه باید از آفت رکود گریخت و جریان حیات معنوی را در جوهره حوزه هم چنان حفظ کرد و آن را با نیازهای زمانه هم آهنگ ساخت؟ برای این کار ابتدا باید آسیب ها را شناخت و عوامل آن را یافت و راه کارهایی برای رفع آن ها ارائه داد که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

عدم نیازسنجی

یکی از عوامل رکود و گرفتار آمدن به آسیب ها، بی اطلاعی از نیازها و پرسش ها و عدم ارائه تعریف درستی از چارچوب نیازها در کشور اسلامی است، بی شک توسعه در هر کشوری اعم از اسلامی و غیراسلامی وابسته به میزان شناختی است که متولیان آن کشور از نیازها دارند و سیستمی که در جهت پاسخ گویی به آن نیازها طراحی نموده اند، زیرا بدون شناخت نیازها نمی توان انتظار پاسخ گویی داشت و بدون پاسخ گویی، توسعه و تکامل جامعه ممکن نخواهد بود . اما از آن جا که دامنه نیازها بسیار گسترده است و هر جامعه ای در محورهای مختلف دارای نیازهای متعددی است و از طرفی نیازها نیز هم چون حلقات یک زنجیر در بالندگی و توسعه کشور به یک دیگر مرتبط هستند و پاسخ گویی به تمامی آن ها نیز در عرض یک دیگر ممکن نیست به ناچار باید بین نیازها تعیین اولویت شود .

در هر صورت، فعالیت های تحقیقاتی و دست آوردهای پژوهشی بدون مطالعه دقیق نیازها و نداشتن برنامه روشن و اولویت بندی شده، خسارت بزرگی است که متوجه حوزه و پژوهش های حوزوی می باشد که گاه دست اندرکاران پژوهشی را گرفتار کار موازی و تکراری می نماید و گاه استعدادها را به مسائل غیرضروری مشغول می سازد .

عدم تدوین نظام پژوهشی

دومین اصلی که در آسیب شناسی پژوهشی باید ملاحظه شود، نبود پایه ریزی یک نظام قوی و توان مند تحقیقاتی است که مستقل از تمامی جریان های اجتماعی و عوامل اجرایی و هم آهنگ با فرهنگ غنی اسلامی و متناسب با ارزش های پایدار انقلاب اسلامی بتواند به تحقیق بپردازد و پاسخ گوی نیازها باشد . ضرورت تدوین نظام پژوهشی بر کسی پوشیده نیست . امروز کشورهای استعمارگر و حق ستیز با برخورداری از نظام های علمی و تحقیقاتی خود و هزینه های سنگین و سرسام آور توانسته اند با بهره گیری از نعمت بزرگ تفکر سازمان یافته، در جهت استثمار کشورها و ملت ها گام بردارند و رشته امور را به دست گیرند . لذا می طلبد حوزه های علمیه که پرچمدار پیام الهی و وحیانی هستند با برخورد ساختن خود از یک نظام تحقیقاتی توان مند استعدادهای موجود را به کار گیرند و با برنامه ای مدون و روشن کشور را از مصرف زدگی علمی و فکری، به خودکفایی برسانند . چرا باید بعد از بیست سال از پیروزی انقلاب هنوز دولت مردان ما برای به دست آوردن راه کارهای عملی نجات کشور از معضلات اقتصادی، سراغ الگوهای وارداتی بروند که بسیاری از آن ها با ارزش های دینی ما سازگاری ندارد و از طرفی در مسائل فرهنگی و اجتماعی و سیاسی از فقر برنامه رنج ببریم و حال آن که انتظار می رود حوزه های علمیه با سابقه و قدمت هزارساله بتوانند به تمامی این پرسش ها براساس محوریت دین پاسخ ارائه دهند و این ممکن نیست مگر در سایه تدوین یک نظام جامع تحقیقاتی، که چگونگی تدوین آن نیاز به تاملی جداگانه دارد .

زمینه های دیگر آسیب پذیری

آن چه که می توان به عنوان زمینه های آسیب پذیری در پژوهش های حوزوی و فرهنگ حاکم بر آن ذکر کرد نیاز به بحث گسترده و همه جانبه ای دارد، اما در این جا به اختصار و فهرست وار، به مواردی اشاره می کنیم:

نبود سیاست مناسب پژوهشی و در نتیجه فقدان نظام خاص تشکیلاتی برای فعالیت های پژوهشی;

نبود واحدهای کنترل و ارزیابی و هدایت فعالیت های پژوهشی;

حاکمیت روحیه سطحی نگری و عوام گرایی بر فعالیت های پژوهشی و نتیجتا مسدود کردن مسیر فعالیت های صحیح پژوهشی;

عدم بودجه کافی و سرمایه گذاری در حوزه و مراکز پژوهشی جهت امر پژوهش و در نتیجه مشغول شدن بسیاری از مراکز پژوهشی به احیاء آثار و پژوهش های کم عمق;

عدم برآورد دقیق نیازهای پژوهشی و عدم توجه کافی به سرمایه گذاری برای تربیت نیروی تخصصی (پژوهشگر) شایسته مورد نیاز;

عدم برخورداری محققان از جایگاه حقیقی خود و تامین نشدن زندگی پژوهش گران و در نتیجه انجام کارهای نامناسب و نامربوط برای تامین زندگی از جانب این افراد و نتیجتا ضایع شدن نیروها، اوقات و امکانات;

انجام پژوهش های متفرقه با توجه به علائق شخصی بدون لحاظ اولویت ها که نه تنها موجب توسعه پژوهش حوزه نمی شود بلکه چه بسا پژوهش های موازی و تکراری را به دنبال داشته باشد که موجب از بین رفتن امکانات محدود موجود نیز می شود;

بین پژوهش گران روحیه گروهی حاکم نیست و حال آن که تحقیقات گروهی بسیار امروزه اولویت دارد;

عدم همکاری کافی بین حوزه و نظام در امر پژوهش، آموزش و تبادل اطلاعات . در حوزه رغبتی برای هم آهنگ کردن نظام آموزشی و پژوهشی با نظام مشاهده نمی شود و یا بسیار به کندی انجام می پذیرد و از طرف دیگر ارکان نظام نیز تمایلی در جهت پذیرش ریسک در تقاضای تحقیقات بلندمدت توسط مراکز پژوهشی حوزه، از خود نشان نمی دهد و بیشتر به پژوهش های کوتاه مدت متمایلند;

تحقیقات ما به اندازه کافی با آموزش پیوند نداشته و لذا طلاب و فضلای ما پس از طی نمودن عمر و زمان زیادی در تحصیل علوم اسلامی و معارف دین، با تحقیق و روش های آن ناآشنا هستند;

بسیاری از پژوهش های انجام گرفته یا در زمینه های لازم انجام نپذیرفته است و یا از کیفیت بالایی برخوردار نیست;

عدم ثبات مدیریت های پژوهشی و تغییر دائمی آن سبب می شود که به خاطر بی ثباتی، رغبتی به انجام کارهایی که بازده درازمدت دارد نشان داده نشود، بدیهی است که این روحیه به هیچ وجه با تحقیق و توسعه پژوهش سازگاری ندارد;

نبود رقابت میان مراکز پژوهشی و مطرح نشدن نتایج تحقیقات این مراکز به طور همزمان در کنار یک دیگر و نقد نشدن این آثار سبب شده است بالندگی کمتری در پژوهش دیده شود;

عدم استفاده مراکز و حوزه علمیه از پژوهش گران مجرب و محققان و صاحب نظران دقیق و از طرفی اشتغال بسیاری از فرهیختگان حوزوی به امر آموزش باعث شده است که بار سنگین تدریس و آموزش برای آن ها وقت کافی جهت تحقیق باقی نگذارد;

نداشتن برنامه صحیح پژوهشی و عدم سمت گیری صحیح تحقیقاتی . متاسفانه حوزه علمیه علی رغم سابقه بسیار طولانی در انجام تحقیقات هنوز فاقد برنامه ای روشن در این زمینه است; به عنوان مثال هنوز مکانیزمی در حوزه طراحی نشده که روشن شود در هر زمانی چه موضوعاتی از مسائل استراتژیک جامعه است که حوزه باید در حد ضرورت به آن بپردازد و چه مسائلی باید در طرح درازمدت او قرار گیرد و یا حتی روشن نیست ما سمت گیری تحقیقات خود را متوجه کدام یک از انواع تحقیقات بنماییم، آیا تحقیقات پایه؟ کاربردی؟ راهبردی؟ و یا توسعه ای؟ متاسفانه وجود این همه مشکلات و آسیب هایی که متوجه پژوهش حوزه است مجموعه ای از عوامل ما را به سیاست گذاری روزمره ای کشانده است;

عدم توجه لازم مسئولان کشوری و حوزوی به پژوهش و راه کارهای حل مشکلات;

اهمیت ندادن به نقش کتاب خانه ها و اسناد . بسیاری از حوزه های علمیه سراسر کشور و مدارس علمیه اعم از برادران و خواهران از کمبود کتاب و منابع و امکانات مطالعه رنج می برند و این روشن است که بدون دانش منابع پژوهشی نمی توان به توسعه مطلوب رسید; حتی در حوزه علمیه قم با تمام قدمت و توانایی های خوبی که دارد به خاطر نبود یک طراحی و برنامه ریزی منسجم با آن که کتاب خانه های متعددی در این حوزه وجود دارد و آمار بسیار بالایی از کتاب در آن ها جمع آوری شده است اما فضای نامناسب و محدودیت های حاکم بر اکثر کتاب خانه ها بازدهی آن ها را به حداقل رسانده است;

وقت گیر بودن امور پژوهشی و ناچیز بودن منفعت مادی عائد از یک پژوهش برای پژوهش گران و در مقابل، گرانی ابزار پژوهش و منابع تحقیقی اعم از کتاب و امکانات سخت افزار و نرم افزار رایانه و غیره، علت دیگری است که می تواند موجب کم شدن انگیزه تحقیق باشد;

پراکندگی مؤسسه های تحقیقاتی و عدم وجود واسطه ارگانیک و تشریک مساعی آن ها با یک دیگر و ضعف و نارسایی ارتباطات علمی میان خود مراکز پژوهشی و مراکز فرهنگی و بدنه جامعه و نظام;

کمبود کار تحقیقاتی در بسیاری از زمینه های علمی;

آشنایی اندک محققین با نیازهای متنوع فکری و عقیدتی و روانی روحی جامعه;

تمرکز بیش از حد نهادهای تحقیقاتی در قم که موجب عدم تعادل بین حوزه های علمیه در سراسر کشور می شود و بسیاری از استعدادها و توانایی های استان ها به خاطر نبود مراکز علمی پژوهشی به هدر می رود;

ضعف مدیریت در بسیاری از مراکز پژوهشی و جایگاه های تصمیم گیرنده حوزوی .

راه کارهای پرهیز از آفت ها

1 . همکاری های متقابل حوزه و نظام اعم از اجرائی و قانون گذاری و یا قضائی و ... ;

2 . واگذاری پروژه های پژوهشی توسط مراکز علمی فرهنگی و دولتی و غیردولتی به محققان تا این که آنان نیازهای تحقیقاتی را دریابند و در جهت تحقیقات زمان بندی شده، فعالیت نمایند;

3 . تشویق و کمک های مادی و معنوی به محققین منفرد و مراکز پژوهشی تا بدین وسیله برای انجام تحقیقات مورد نیاز انگیزه بیشتری فراهم گردد;

4 . ارتقاء توانایی های مراکز پژوهشی از نظر کارشناسان و منابع;

5 . ایجاد یک سیستم نظارتی و ارزیابی و به کار گرفتن نتایج تحقیقاتی که توسط افراد و گروه های گوناگون انجام پذیرفته است;

6 . تدوین قوانین و مقررات تسهیل کننده و مشوق پژوهش;

7 . تربیت محقق از طریق برنامه ریزی جامع در نظام آموزشی;

8 . اعطای استقلال به پژوهش و مؤسسه های پژوهشی;

9 . ایجاد واحدهای هم آهنگ کننده فعالیت های پژوهشی بین حوزه و مراکز پژوهشی و ... ;

10 . ایجاد فرصت های مطالعاتی برای پژوهش گران جهت ارتقای سطح علمی و اطلاعاتی آنان;

11 . شراکت دادن نتایج تحقیقات در نمایشگاه های کشوری و خارج از کشور و وارد ساختن پژوهش های حوزه در عرصه اطلاع رسانی جامع و فراگیر;

12 . فراهم آوردن زمینه های نقد پژوهشی در راستای بالندگی و پویایی پژوهش ها و از طرفی ایجاد فضای رقابت علمی میان پژوهش گران و مراکز پژوهشی;

13 . راه اندازی مرکز جمع آوری اطلاعات از نیازهای جامعه و کسب اطلاعات از نبض جامعه . تا زمانی که ندانیم جامعه ما برخوردار از چه گرایش هایی است و براساس درصدهای جمعیتی، اقشار مختلف جامعه چه مشکلات فکری و عقیدتی و فرهنگی دارند نمی توانیم پژوهش خود را روزآمد کنیم و براساس نیازها سامان دهی نماییم;

14 . شناسایی استعدادها و خلاقیت های اشخاص و زمینه به کارگیری آنان و استفاده بهینه از این همه توانایی های بالفعل و بالقوه حوزه در راستای امور پژوهشی;

15 . بهره مندساختن پژوهش گران از امتیازهای قانونی و حقوقی مانند تشکیل هیئت های علمی و اعطای مدرک علمی برای آنان و اعطای بورس برای تحصیلات غیرحوزوی و برخورداری از امتیازهای ویژه حوزوی و غیرحوزوی;

16 . استفاده از دست آوردهای علمی فرهنگی جوامع و کشورهای دیگر و اطلاع رسانی به موقع درخصوص دست آوردهای علمی و مسائل روز;

17 . سپردن امور پژوهشی به اهل فن و حمایت از آنان;

18 . ایجاد و تقویت مرکزیت هدایت کننده امور تحقیقاتی;

19 . توسعه و مرکزیت سیاست گذاری و تبادل اطلاعات علمی به منظور جمع آوری و تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات مورد نیاز فعالیت های تحقیقاتی;

20 . ایجاد نظام هم آهنگ کننده تحقیقات از طریق افزایش بازدهی مراکز تحقیقاتی موجود;

21 . تعیین اولویت های تحقیقاتی و عنایت کافی به نیازها که این با روشن شدن سیاست های پژوهشی وابسته است; یعنی اگر سیاست ما این باشد که پژوهش هایی باید در دستور کار باشد که مربوط به مسائل بنیادی می باشد و یا موضوعات روزمره و مسائل جاری هرکدام در اولویت بندی و جذب بودجه تاثیر دارند;

22 . با توجه به محدودیت و ناکافی بودن بودجه و اعتبارات تحقیقاتی، استفاده حداکثر از امکانات ضروری می نماید .