نگاهی کوتاه به: طرحی نو در تدوین و تبویب مباحث علم اصول

از مجموعه علومی که به عنوان علوم اسلامی شناخته می شود، علم اصول است نکته ها و ویژگی های خاصی دارد . دربرداشتن مسایل چندبعدی و ذووجوه، پیوستگی و ارتباط منطقی به یک دیگر و کلیدی بودن این علم نسبت به برخی دیگر از علوم اسلامی از جمله ویژگی های آن است .
اگرچه علم اصول را با هدف و غرض برجسته ای از آن که، علم قواعد در استنباط احکام شرعی است، تعریف کرده و شناخته می شود، اما با نگاه به منطق مسایل علم اصول و شمول قواعد و احکام آن، در واقع، دانش اصول و قواعد فقه دین می باشد و برای طی طریق فهم درست دین و مقولات دینی دست یابی به قواعد علم اصول ضروری است .
حجم عظیمی از تحقیقات و نظریه های این علم از یادگارهای گویای دانشوران بزرگ این دانش به صورت مکتوب جای مانده است . پاس داشت از تلاش سترگ اینان مسؤلیت خدشه ناپذیر اندیشه وران دین باور است .
به جرات می توان گفت عالمان بزرگ اسلام در هر یک از عرصه های دانش فقه، اصول، کلام، فلسفه و ... به تحقیق و تالیف پرداخته اند نخست برابر توانایی ها و شرایط از هیچ کوششی فرو گذاری نکرده و تمام تلاش خود را به کار گرفته اند و در نهایت ژرف کاوی حیرت انگیز و تحسین آمیزی نموده و مسایل دقیق و پیچیده ای را با بیان هایی درخور تبیین و تشریح بازگو نموده اند . البته این بدین معنا نیست که اجتهاد در شناخت مسایل حوزه های علوم دین دیگر موضوع ندارد . امروزه و در شرایط کنونی نگاه به دین و مقولات دینی با وجود آن همه پیشینه علمی موفق و حجم عظیم میراث مکتوب علمی سلف صالح رضوان الله علیهم تلاش مضاعف و درخور، از بایسته های نگاهبانی از مرزهای درست فکر دینی است . و آن چه در انجام این مسئولیت اولویت دارد حل دشواری ها و پیچیدگی ها در عرصه های ورودی به فهم مسایل علمی دینی است . سخن از تحول و ابداع در عرصه های آموزشی تاریخ و حوادث، زمان قابل توجهی را در پشت سر دارد و البته اهتمام بر این مهم، دوران اهمال اثباتی قابل توجهی را هم سپری کرده است . نوشتار «طرحی نو در تدوین و تبویب مباحث علم اصول » از استاد محقق حضرت آقای لاریجانی افق های روشنی را برای این مهم نوید می دهد .
با نگاهی کوتاه به مقاله محققانه ایشان که حاوی نکات مثبت پرشماری است و حکایت از اشراف عالمانه مؤلف محترم بر علم اصول و گستره مشخصه های آن دارد، اولویت ها در بایسته های تلاشی علمی ابداعی به خوبی ظهور و بروزنموده است البته از آن جا که این طرح با هدف پالایش، ابداع و تحول به رشته تحریر درآمده است، از منظر حوزه تعلیم به نکاتی چند اشاره می شود:
1 . در عرصه های آموزش و پژوهش از مجموعه عوامل اقبال و پذیرش [عامل] تلقی و ذهنیت دانش پذیر نسبت به مکانت و منزلت آن علم، اولویت خاصی دارد . در حوزه تعلیم علم اصول تلقی و ذهنیت موجود، برابر مکانت و منزلت واقعی این علم نیست . از یک سو گویا بداهت و روشنی منزلت علم اصول در نزد بزرگان موجب گردیده است که در مراحل پژوهش، تعلیم، تالیف از طرح آن صرف نظر شود و از سوی دیگر برجسته نمودن مصداق برجسته ای از آن که دانش فقه است، در فلسفه و اغراض دانش اصول دانش علم فقه تبادر نماید و این تلقی موجب گردیده است حداقل، گستره ذهنی، علمی آن محدود گردد .
تبیین علمی و جامع عمومیت و شمول قواعدو مسایل علم اصول برای اصلاح انصراف دانش پذیر از آن ضروری می نماید . دانش اصول و اهمیت آن در صورتی جایگاه طبیعی و منطقی خود را باز می یابد که این تبیین انجام پذیرد .
2 . علم اصول مانند هر علم دیگر همواره دیدگاه هایی در برابر خود داشته است از بایستگی های ابداع طرح و بررسی تمام اصول، دیدگاه ها و آرایی است که در برابر اصل، کلیت یا مبانی و مسایلی از علم اصول طرح شده است .
عمده آراء و نظرات در برابر علم اصول که طرح آن لازم می نماید سه دیدگاه است:
الف) دیدگاه محدثان: طرح کامل سخن محدثان که روش خاصی را در فهم و شناخت دین ارائه می دهند به لحاظ برابری با اصل دانش اصول به صورت پیوسته لازم به نظر می رسد .
ب) مبانی اشاعره: نظریه و مبانی اشاعره به لحاظ حساسیت موضوع و شمول ثمرات آن، طرح کامل و جامع می طلبد .
ج) علم اصول در اهل سنت: مسایل و مبانی علم اصول در اهل سنت شرایط خاصی دارد . اقامه ادله جدید و گستره آن در احکام دینی با توجه به آثار و تبعات قابل توجهی که بر آن مترتب است و روشن ترین آن اعتبار قیاس در ملاک احکام شرعی می باشد باید طرح و بحث شود .
3 . طرح شبهات درونی علم اصول، عقل گرایی، حجیم شدن متون آموزشی، طولانی بودن دوره تعلیم، تاخر در رتبه ارزشی سبت به دانش های دیگر اسلامی و آسیب پذیری علم با تحول برخی از شبهاتی هستند که دغدغه های ذهنی را در مسیر تعلیم به همراه دارند و پاسخ کامل به این شبهات می تواند اصل ابداع را با آرامش بخشی به ذهنیت دانش پذیران آن همراه گرداند .
4 . در تنظیم عنوان ها و فصل ها دقت و ترتیب قابل توجهی به کار رفته است اما به نظر می رسد با توجه به این که «طرحی نو» اولین مشخصه آن تبویب جدید است; موضوعات طرح شده در عنوان فلسفه علم اصول بسیار فراگیرتر از عنوان آن است و البته باید به تعریف ارائه شده از فلسفه علم اصول دست یافت تا نسبت به برابری عنوان با موضوعات ذیل آن نظر نهایی داد، هم چنان که در عناوین دیگر از نمایه های موضوعی و یا نمایه های ربطی با واو استفاده شده است .
فلسفه علم اصول برابر تعریف ارائه شده به تنهایی موضوعات خاص خود را دربرمی گیرد و موضوعات دیگر به تنهایی عنوان پیدا کنند .
سیدمحسن سادات
نکاتی چند درباره طرح «طرحی نو در تدوین و تبویب مباحث علم اصول » پیشنهادی استاد محترم جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای صادق لاریجانی که در شماره 5نشریه وزین «پژوهش و حوزه » آمده است تقدیم می گردد:
به نظر می رسد تمامی طرح هایی که تاکنون در باب «علم اصول » ارائه شده اند، به دلیل تلقی خاص که از «علم اصول » داشته اند موفقیت آمیز نبوده اند . از «علم اصول » می توانیم دو تلقی داشته باشیم:
1 . علم اصول به عنوان یک درس در مجموعه دروس حوزه: در این تلقی که از دیرباز تاکنون بر حوزه ها و مراکز علمی ما حاکم بوده است سعی می شود تا تمامی مباحث در چارچوب یک درس قرار داده شود . این تلقی برای زمانی که مباحث «علم اصول » از گستردگی برخوردار نبود، مناسب بوده است اما برای امروز مناسب نیست . متاسفانه امروز در دوره های طولانی مباحث اصول، که عمدتا بیش از شش سال طول می کشد، بحث ها از آغاز شروع و تا انتها، به عنوان یک درس، ادامه می یابد . تصور بفرمایید که اگر دانش پژوهی یک ماه یا یک سال نتواند در درس حاضر شود، که نوعا نیز چنین می شود، رشته مباحث از هم می گسلد . در طرح ارائه شده از سوی آقای لاریجانی همین تلقی و پیش فرض حاکم است . طرح ایشان طرح خوب، جامع، منطقی و نسبتا مطلوبی است، اما آن چنان گسترده است که اگر به عنوان یک درس آغاز شود، چنان که وحدت چارچوب همین را القا می کند، چند سال طول خواهد کشید . مثال هایی که توسط ایشان زده شده به خوبی گویای نکته مذکور می باشد . بحث اعتباریات که در طرح کلی یک عنوان است، در بیست وپنج زیرعنوان ریز شده است . که به نظر می رسد باز هم کلی است . عناوین دیگر نیز کم و بیش چنین است . به نظر نگارنده شایسته است همین طرح اگر با تلقی دوم، که از این پس ارائه خواهد شد، مطمح نظر قرار گیرد از کارآیی، کارآمدی، تاثیرگذاری و عمق بیشتر و مطلوبی برخوردار خواهد شد .
2 . علم اصول به عنوان یک رشته از دانش در مجموعه علوم اسلامی: در این تلقی «علم اصول » واقعا به عنوان یک «علم » و یک رشته از دانش مورد توجه قرار می گیرد . روش مرسوم برای آموزش و تعلیم یک رشته علمی، ارائه آن در قالب دروس مختلف است . هر درس در دو، سه یا چهار واحد و در یک محدوده زمانی مشخص ارائه می شود . در این روش اگر احیانا دانش پژوهی در یک نیم سال و یا حتی یک سال تحصیلی از حوزه فاصله بگیرد، هیچ مشکلی پیش نمی آید، بلکه به نظر می رسد بنا به در نظر گرفتن واقعیات زندگی و عرف رایج در مراکز علمی شایسته است که فرصت مرخصی تحصیلی به طور رسمی در نظر گرفته شود . بر طبق این تلقی عناوین پیشنهادی آقای لاریجانی، با مختصر تغییراتی امکان ارائه در دروس مختلف را دارد . فی المثل می توان از دروسی همانند کلیات مباحث زبانی، هرمنوتیک، علم اصول و علوم دیگر یاد کرد . کمترین فواید این طرز تلقی و روش امکان استفاده دانش پژوهان از اساتید مختلف و متخصص در هر بحث، تعمیق مباحث اصولی، پدید آمدن تالیفات و تحقیقات در هریک از عناوین و ... خواهد بود .
پیشنهاد نگارنده این است که هرگونه طراحی جدید در علم اصول، در صورتی که بخواهد با الزامات و تجربیات آموزشی و پژوهشی فعلی هم خوانی داشته باشد، در صورتی موفقیت آمیز خواهد بود که روی کرد و تلقی دوم را اساس کار خود قرار دهد . طرح ارائه شده در شماره پنج فصلنامه «پژوهش و حوزه » نیز در صورتی که با روی کرد دوم مورد بازنگری و بازخوانی قرار گیرد مطلوب تر و موفق تر خواهد بود .
هم چنین مجله «پژوهش و حوزه » می تواند باب همین بحث را در علوم اسلامی دیگری چون فقه سیاسی، فقه اقتصادی، فقه قضایی، تاریخ اسلام، تفسیر، حدیث و ... به عنوان یک رشته علمی، و نه یک درس، بگشاید . گسترش مرزهای دانش و تولید انبوه هرروزه آن ضرورت امر را هر روز بیشتر و بیشتر می کند . البته عناوین مذکور هم چنان به عنوان یک درس و در حد کلیات در رشته های عمومی مورد بحث و فحص قرار خواهد گرفت . مثلا دانشجوی رشته حقوق، لازم است برحسب نیاز چند واحد اصول فقه نیز بخواند . در این صورت مباحث به صورت گزینشی و در راستای نیازهای او و در قالب یک درس، و نه یک رشته ارائه می شود . یا برای طلاب مبتدی تمامی علم اصول می تواند در قالب چهار واحد آشنایی با علم اصول ارائه و در دوره های تکمیلی به صورت یک رشته علمی ارائه شود .
با تشکر و اظهار امتنان
نجف لک زایی 30/4/80
بسمه تعالی
سردبیر محترم مجله وزین «پژوهش و حوزه »
حجة الاسلام والمسلمین حاج آقای حسینی دامت توفیقاته
احتراما پنج شماره از مجله را دریافت کردم، نکات سودمندی در مجله ارائه شده بود . امید آن دارم که با همت حضرت عالی گام های مؤثر دیگری در این راستا برداشته شود و وضعیت پژوهش در حوزه بیش از گذشته به سامان گردد .
پیشنهاد می گردد:
1 . از آن جا که امروزه بیشتر شبهات حول مسائل فکری و کلامی است، در مجله خود اهتمام خاصی به این مسائل داشته باشید .
2 . چون حوزه اسلام و حوزه علمیه در درجه اول حوزه کلام و سپس حوزه فقه می باشد، لازم است چند درس از دروس خارج حوزه به تحلیل و نقد مباحث فکری و کلامی اختصاص داده شود و اساتیدی که صبغه کلامی دارند در این زمینه پیش گام شوند .
3 . هر شماره مجله یکی از مسائل و شبهات فکری روز را به طور خلاصه مطرح کند و توسط صاحب نظران نقد و بررسی گردد .
4 . هرچند وقت یک بار از مدیریت حوزه خواسته شود که اعلام نمایند در اجرای خواسته های به حق مقام معظم رهبری در حوزه کلام چه گام های مؤثری تاکنون برداشته اند .
با احترام
سردبیر مجله قبسات
محمد محمدرضایی 4/6/80
حجة الاسلام جناب آقای سید محمدرضا حسینی زید عزه
سردبیر محترم نشریه «پژوهش و حوزه »
با سلام و تحیت
ضمن تشکر فراوان از تلاش و عنایت حضرت عالی و سایر عزیزان هیئت محترم تحریریه که بستر بسیار مناسبی را برای پژوهش های حوزه ایجاد کردید . امید است نشریه وزین «پژوهش و حوزه » هم چنان در راه رشد و تعالی پژوهش حوزویان موفق و شما نیز در ارائه آن به دوستداران دانش علوم اسلامی بیش از پیش موفق باشید . رشد نشریه، گویای توان خوب حضرت عالی و دوستان همکار است . اما بنده مطالبی را در مطالعه 5شماره نشریه پی می گرفتم دریافتم که به استحضار می رسانم و گمان دارم شما نیز به آن واقف اید:
1 . بسیاری از حاشیه یا شرح های متن درسی حوزه به صورت افست چاپ می شود و هیچ کس آن را به نقد نمی کشد بسیار مناسب است نشریه آن ها را نقد کند تا جلو چاپ آن ها به آن صورت گرفته شود و با دقت چاپ شود .
2 . با توجه به نام آن نشریه وزین «پژوهش و حوزه » بیشتر به پژوهش های حوزه های علمیه اعم از در دست انجام و یا طرح های نو پرداخته شود .
3 . در این 5شماره به مباحث علوم قرآنی و علوم الحدیث نپرداختید، اگر به بایسته های پژوهش در این حوزه ها نیز بپردازید نشریه بیشتر قابل استفاده طلاب خواهد شد .
4 . از حوزویان خارج از حوزه علمیه قم نیز دعوت به همکاری کنید که این خود موجب ایجاد ارتباط حوزه با حوزویان خارج از حوزه علمیه قم می شود .
ابوالحسن رمضانی نژاد
جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای حسینی دامت افاضاته
سردبیر محترم فصل نامه وزین پژوهش و حوزه
سلام علیکم
با دعای خیر و قدرشناسی
بازگشت به نامه شماره 66/1 مورخ 17/4/1380 بدین وسیله دریافت یک نسخه از پنجمین شماره فصل نامه ارزشمند و گران سنگ «پژوهش و حوزه » را باطلاع می رساند .
مطالب مفید و سودمند این شماره به ویژه تلاش ستودنی و بابرکت صورت یافته در مقاله «نگاهی به مبانی فقهی پیوند اعضا در فتاوای مقام معظم رهبری مدظله العالی » را به چشم تکریم و تحسین نگریسته، امیدوارم این صراط نورانی و طریقه وزین پیوسته استمرار داشته باشد .
از درگاه حضرت احدیت طول عمر باعزت رهبر فرزانه انقلاب اسلامی روحی فداه و دوام توفیقات و تاییدات جناب عالی را خواستارم .
مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری
در دانشگاه علوم پزشکی اهواز