در روزگار ما مباحث مربوط به دین شناسی و مبانی و مواضع دین در عرصه حیات اجتماعی انسان از اهمیت و ارزش خاصّی برخوردار شده است، برخورد اندیشه ها و تضارب آراء در زمینه های مختلف دین پژوهی نظیر کلام، فلسفه دین، جامعه شناسی و روانشناسی دین، پژوهشهای دقیق و نقّادانه ای را طلب می کند.
در جامعه امروز ما پرسشها و شبهاتی مطرح می شود که هر چند بسیاری از آنها مربوط به جهان مسیحیت و دنیای غرب است، امّا چون به عنوان یک پرسش و شبهه دینی مطرح می گردد، فلسفه، کلام و فقه اسلامی نیز باید به پاسخگویی دقیق آنها بپردازد. نقد و بررسی شبهات و پرسشهای گوناگون از یک سوی مانع از انحرافات فکری نسل جوان می شود و از دیگر سو به رشد و بالندگی تفکّر دینی مدد می رساند. فلسفه و کلام اسلامی نیز همواره در برخورد با اندیشه های گوناگون توانسته است به رشد و شکوفایی دست یابد.
مؤسسه فرهنگی اندیشه که رسالت خود را مطالعه و نشر آثاری در زمینه های گوناگون تفکّر اسلامی می داند درصدد است با نقد و بررسی منصفانه آراء و نظریات معارض با اندیشه اصیل اسلامی سلسله دفاتری را با عنوان «کتاب نقد» تقدیم اهل نظر و دانش پژوهان بنماید.
امید است با انتشار این سلسله ضمن فراهم آوردن زمینه تعاطی افکار، افقهای تازه ای از اندیشه اسلامی پیش روی دانش پژوهان گشوده گردد.
در نخستین دفتر از سلسله یاد شده مسئله سکولاریزم از دیدگاههای گوناگون مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، برای آشنایی با مقالات فراهم آمده در این دفتر در ذیل به طور گذرا به مضمون هر یک از آنها اشاره می گردد:
1. پیدایش سکولاریزم
در این مقاله از این نکته، سخن به میان آمده که پدیده سکولاریزم مربوط به دوره گذر از مقطع کهنه به نو، یا دوره تبدیل ایمان به اصالت عقل است. از نظر مؤلّف سکولاریزم بر اثر حاکمیّت کلیسا در قرون وسطی پیدا شد که نتیجه آن نیز خاتمه دادن عصر خدا محوری بود. ویژگیهای حکومت مذهبی قرون وسطی و عواملی که موجب شد تا انسان غربی عقل را محور تمام امور قرار دهد از دیگر مباحث این مقاله است.
مؤلّف از ویژگیهای انسان مدرن در مقایسه با انسان سنّتی نیز بحث کرده و به این نتیجه رسیده است که نمی توان مرزهای دقیقی را میان انسان مدرن و انسان سنّتی مشخّص کرد.
2. حقّ و تکلیف
در این مقاله این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که آیا زبان دین، زبان تکلیف است و این که در دین بر روی تکلیف تأکید بیشتری شده است یا بر روی حق؟ مؤلّف با بیان معانی مختلف حقّ رابطه متقابل حق و تکلیف را مطرح می کند و در ضمن از تفاوتهای فقه و حقوق سخن می گوید.
3. عرف و مصلحت در ترازوی حکومت اسلامی
این مقاله ناظر به نقد مقاله «فرایند عرفی شدن فقه شیعه» است که در مجله کیان منتشر شده است. در این مقاله این موضوعات مورد بررسی قرار گرفته اند: نقد تفکیک دین از حکومت، جهت گیری سکولاریزم در زمینه عقاید، اخلاقیات و احکام عملی از نظرگاه جامعه شناسان در مورد تحوّل امر قدسی به عرفی، نظام حقوقی دین از دیدگاه منطق سکولار، دیدگاه ماکس وبر و دورکیم در مورد دین، مصلحت و اصالت، ولایت فقیه، اجتهاد و مدیریت، نقد رخنه های اصولی، کلامی و فقهی موجود در مقاله عرفی شدن فقه شیعه.
4. دلایل پیدایی و پایایی سکولاریزم
در این مقاله عواملی چون عدم دسترسی مسیحیت به وحی، فقدان نظام اجتماعی در متون مسیحی، تفسیرهای غلط از متون مقدس و استبداد دیندارانه اصحاب کلیسا از جمله عوامل پیدایش سکولاریزم در غرب تلقّی شده اند. از نظر مؤلّف این عوامل که نقش علل مبقیه را برای دوام سکولاریزم ایفا می کنند، در فرهنگ اسلامی زمینه بروز و ظهور ندارند.
5. مبانی و لوازم کلامی سکولاریزم
این مقاله به نقد سکولاریزم از دیدگاه کلامی می پردازد. مؤلّف در ابتدا این پرسش را مطرح می کند که آیا سکولاریزم یک مسأله عام کلامی است یا صرفا مربوط به کلام مسیحی می باشد؟ به نظر مؤلّف سکولاریزم در مفهوم ابتدایی خود نوعی بازسازی اندیشه دینی از یوغ و سلطه آباء کلیسا بود که به مرور به عنوان اندیشه ای در مقابل دین قد برافراشت. ازآنجا که عوامل پیدایش سکولاریزم در فرهنگ اسلامی راه ندارد، در عالم اسلامی هیچگاه پیامبران سکولار ظهور نخواهدکرد.
6. نقد مقاله معنا و مبنای سکولاریزم
این مقاله به بررسی آراء دکتر سروش می پردازد. در این مقاله کوشش شده تا اشکالات محتوایی و تناقضات مقاله دکتر سروش مورد بحث قرار گیرد؛ و مباحث ذیل مورد بررسی قرار گرفته اند:
تناقض در معنای سکولاریزم، دیدگاه علمی و اندیشه دینی، عدم تضادّ میان دیدگاه علمی و خداگرایی در سیاست، رابطه حق و تکلیف، نقش حق و تکلیف در نظریه ولایت فقیه، علیّت و اراده خداوند، مفاهیم سه گانه، سکولاریزم و فلسفه، رابطه استحقاق با اصل علیت.
7. ناکامی در تبیین معنا و مبنای سکولاریزم
در این مقاله نیز آراء دکتر سروش مورد نقّادی قرار گرفته است. و این موضوعات مورد بررسی قرار گرفته اند: معنای سکولاریزم، مبانی و پیشرفتهای نظری سکولاریزم، مناقشات جامعه شناسان در تحلیل سکولاریزم، نسبت سکولاریزم با الحاد و نهضت اصلاح دینی، نظریه عقلانیت و افسون زدایی در ماکس وبر، خلط سکولاریزم با سکولاریزاسیون ظهور انسان جدید، تقسیم بندی ادیان، نقد دیدگاه ماکس وبر، رابطه معرفت دینی با سکولاریزم.
در پایان بر خود فرض می دانیم از مسؤولین محترم پژوهشکده فلسفه و کلام، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی و پژوهشگرانی که مؤسسه را در سامان بخشیدن به این دفتر یاری کرده اند، سپاسگزاری و قدرشناسی می کنیم.
مرکز مطالعات و تحقیقات
مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر
