در جای جای دوران حکومت امام علی(ع) اوراق زرّینی یافت می شود که اگر زمامداران حکومت اسلامی بخواهند به آن عمل کنند می توانند راه صلاح و سعادت خود و جامعه را به دست آورند، بدون اینکه به روشهای حکومتی غرب نیاز پیدا کنند.
یکی از برگهای زرّین و ارزشمند دوران حکومت امام علی(ع) نامه ای است که حضرت هنگام اعطای فرمانروایی مصر به مالک اشتر در قالب عهدنامه ای به وی می نویسد. این عهدنامه که بهترین آیین و دستورالعمل برای حاکمان حکومت اسلامی در همه اعصار است، در قرون متمادی مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه ای که به شرح و ترجمه آن پرداخته اند. عهدنامه مالک اشتر به طرق مختلف در منابع شیعه به صورت مستقل و غیر مستقل نقل شده است. همچنین ترجمه های مختلفی از آن منتشر گردیده که از آن میان وجود دهها ترجمه فارسی قابل توجه است، چنانکه ترجمه آن به زبانهای ترکی، فرانسوی و انگلیسی قابل توجه است.
به دلیل اهمیت آن، برخی از شاعران هم در این راه دریغ نکرده و عهدنامه را به نظم در آورده اند.
مهمتر آنکه شرحهای ارزشمندی به زبانهای فارسی و عربی بر عهدنامه نگاشته شده است.
با عنایت به این نکات، کتاب نامه حاضر در سه بخش زیر تهیه و ارائه می شود:
الف) نسخه های متن عهدنامه؛
ب) ترجمه های عهدنامه؛
ج) شرحها و تفسیرهای عهدنامه.
در تهیه این مقاله از فهرست نسخه های خطی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و دانشگاه تهران و کتابهای الذریعة، فهرست کتابهای چاپی مربوط و تحقیق آقای محمدتقی دانش پژوه بر عهدنامه مالک اشتر بهره گرفته شده که امید است مورد قبول حق و برای پژوهشگران مفید واقع گردد.
الف) نسخه های متن عهدنامه
1 نسخه های مستقل
المجاشعی التمیمی الحنظلی، ابی القاسم الأصبغ بن نباته، عهد امیرالمؤمنین الی مالک الأشتر النخعی حین ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج15، ص362، ش2302.
ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه امیرالمؤمنین، دیرحزقیل، 40 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ص363، ش2304. نویسنده یادآوری کرده است که این نسخه در محضر امام(ع) در دیرحزقیل نزدیک کوفه نگارش یافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به وسیله سردار اسعد به چاپ رسیده است. شایان ذکر است که یادآوری نشده آیا این همان عهدنامه مالک است یا خیر؟
کاتب، محمد، عهدنامه امام علی(ع) مالک اشتر، 858 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، دیباچه کتاب فرمان مالک اشتر، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359. یادآوری می گردد که این نسخه اکنون در کتابخانه «سلطان بایزید» موجود است و با نامه موجود در نهج البلاغه اندکی تفاوت دارد (همان، ص33).
المستعصمی، یاقوت، عهدنامه امیرالمؤمنین الی مالک الأشتر، 680 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ص362، ش2302. این نسخه در کتابخانه «الخدیویه» مصر نگهداری می شود.
2 نسخه های چاپ شده در ضمن کتابها
سیدرضی، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه….ق.
نعمان مغربی، قاضی ابوحنیفه، دعائم الاسلام فی ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن اهل بیت رسول الله، قرن 4 ه….ق.
عامری نیشابوری، ابوالحسن محمد بن ابی ذر یوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه….ق.
این نسخه با دو نسخه پیشین اندکی تفاوت دارد. مرحوم مینوی آن را چاپ کرده است.
عبشمی قرشی، علی بن محمد بن الولید الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه….ق.
ابن شعبه حرانی، ابومحمدحسن، تحف العقول فی ما جاء من الحکم و المواعظ عن آل الرسول، قرن 4 ه….ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد.
علامه مجلسی عهدنامه را از روی نسخه تحف العقول نقل کرده است.
ابن حمدون کافی الکفاة بغدادی، ابوالمعالی بهاء الدین، التذکرة الحمدونیة فی السیاسة و الأدب الملکیة.
نویری، شهاب الدین ابوالعباس احمد، نهایة الأرب فی فنون الأدب، عهد اشتر، ص19،
قلقشندی، احمد بن علی، مآثر الاناقه فی معالم الخلافة،
این نسخه از روی نسخه تذکره حمدونیه نقل شده است.
ب) ترجمه های عهدنامه
1 فارسی
ابن فاضل مشهدی، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، 1106 ه….ق. نقل شده از: مجلس شورای اسلامی، فهرست نسخه های خطی، ج38، ص407، ش14282.
ابن اسماعیل خاتون آبادی، سیدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: کتابخانه ملی ملک، فهرست کتابهای خطی، ج2، ص138، ش940.
مروزی، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937.
[؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480.
بدایع نگار، ابراهیم، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، 1237 ه….ق. نقل شده از: همان، ج7، ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهرانی، همان، ج4، ص118 و کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، فهرست الفبایی کتابهای خطی، ص413، ش2093.
این ترجمه در ضمن کتاب «مخزن الأشیا» به چاپ رسیده است.
نواب تهرانی، محمدابراهیم بن محمدمهدی و ابراهیم بدایع نگار، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، چاپ سنگی، 1373 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج4، ص13 و 14؛ منزوی، احمد؛ دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپیِ فارسی، ... .
این ترجمه به صورت ضمیمه کتاب «المآثر و الآثار» چاپ شده است.
ابن عبدالرحیم بردسیری، میرزا آقاخان عبدالحسین، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، چاپ سنگی، تهران، 1321 ه….ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان.
ابن عبدالرحیم بردسیری، میرزا آقاخان عبدالحسین، دستور حکومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37.
ابن حسین بیرجندی، شیخ محمدهادی، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، تهران، مؤسسه خاور، نقل شده از: خانبابا مشار، همان.
فقیهی، علی اصغر، عهدنامه مالک اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم ما کتب عن الرسول(ص) و اهل البیت(ع)، مجموعه 6، ص183.
برشیخ علی خان، علیرضا، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده علیرضا تجلی فرزند کمال الدین حسینی شیرازی اردکانی باشد.
مجلسی، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، نقل شده از: کتابخانه آیت الله مرعشی(ره)، فهرست نسخه های خطی، ج1، ص215، ش187.
[؟]، ترجمه عهد علی به اشتر، نقل شده از: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، فهرست نسخه های خطی، ج16، ص50، ش5630.
شیرازی، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: کتابخانه ملی ملک، فهرست نسخه های خطی، ج2، ص138، ش6152.
تونی، عبدالواسع، ترجمه لفظی عهدنامه مالک اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان.
ابن محمد فاضل، محمدکاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه….ق. نقل شده از: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، همان، ج5، ص46.
ابن احمد بن سمیع یزدی، محمدحسین، تحفة الوالی، 1227 ه….ق.
ابن میرزا احمد، علی، بیعة الأفاخیم، 1235 ه….ق.
ابن مهدی بهشتی، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه….ق.
ابن علی حسینی، صادق «فاضل کاشانی»، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه….ق.
ناظم مشهدی، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: کتابخانه آستان قدس رضوی، همان، ش1946، به نستعلیق 1277 و یاد شده در فهرست شهرستانها، ش648.
ابن علی نقی همدانی، میرزا محمد حسین، هدایات الحسام فی عجایب الهدایات للحکام، 1308 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163.
قاینی بیرجندی، محمدهادی، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان.
حسینی، میرزا جهانگیرخان، ترجمه عهد اشتر.
واعظ تهرانی همت آبادی، شیخ محمدعلی، دستور حکومت، نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج8 ، این ترجمه در پایان مقاله «فی الفکر» اثر دیگر این مترجم آورده شده است.
ادیب کرمانی، شیخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهرانی، همان، ج8، و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37.
فروغی «ذکاء الملک»، میرزا محمدحسین خان، دستور حکومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: همان.
علوی آوی، حسین، فرمان مالک اشتر، با دیباچه محمدتقی دانش پژوه، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359.
2 غیر فارسی
جلال الدین، محمد، ترجمه عهد اشتر «ترجمه منظوم به زبان ترکی»، استانبول، 1304 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان، ص37 و ... .
سیدباقر، ترجمه عهد اشتر «به زبان انگلیسی»، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقی، همان. این ترجمه از روی ترجمه مرحوم فروغی انجام گرفته و چاپ شده است.
سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، «به زبان فرانسوی»، نقل شده از: همان. این ترجمه نیز از روی ترجمه مرحوم فروغی انجام گرفته و چاپ شده است.
ج) شرحها و تفسیرهای عهدنامه
1 فارسی
فاضل لنکرانی، محمد، آیین کشورداری از دیدگاه علی(ع)، تنظیم از حسین کریمی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.
صابری، کیومرث، برداشتی از فرمان علی(ع) به مالک، تهران، انتشارات عزیزی، 1357.
جعفری، محمدتقی، حکمت اصول سیاسی اسلام (ترجمه و تفسیر فرمان امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر)، تهران، بنیاد نهج البلاغه.
گروه ترجمه بنیاد نهج البلاغه، حکومت و مردم داری در نهج البلاغه (برداشتی نو از فرمانهای علی(ع) به مالک اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1379.
واعظ همدانی کوثر، میرزا محمد، شرح عهدنامه مالک اشتر، با اهتمام سیدمحمود کتابچی، تهران، چاپخانه حیدری، بی تا.
ریاضی.م، عهدنامه امام علی(ع) به مالک اشتر، تهران، پیام آزادی، 1376.
قوچانی، محمود، فرمان حکومتی پیرامون مدیریت (شرح عهدنامه امیرالمؤمنین علی(ع))، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1374.
دانش پژوه، محمد تقی، دیباچه بر کتاب فرمان مالک اشتر، ترجمه حسین علوی آوی، چاپ اول: تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359.
[؟]، فرمان همایونی امام علی بن ابی طالب(ع) به امام حسن و مالک اشتر، تهران، سعدی، 1354.
محمدی تاکندی، علی، نامه ای روح افزا (برداشتهایی از عهدنامه علی(ع) به مالک اشتر)، ج1، تهران، آفرینه، 13.
محمدی تاکندی، علی و رضا شیخ محمدی، نامه ای روح افزا (برداشتهایی از عهدنامه علی(ع) به مالک اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378.
ابن محمد فاضل مشهدی، محمدکاظم، نظامنامه حکومت (شرح و تفسیر عهدنامه امیر مؤمنان(ع))، تحقیق و تصحیح از مهدی انصاری، قم، انتشارات انصاریان، 1373.
روغنی قزوینی، محمدصالح، شرح فارسی بر عهد اشتر.
ابن محمد بحرانی شیرازی، سید ماجد، تحفه سلیمانیه، قرن 11 ه….ق.
شریف، ابوالحسن، نصایح الملوک و آداب السلوک، قرن 12 ه….ق.
مروزی، میرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.
وقار شیرازی، میرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه….ق.
ابن سلیمان تنکابنی، میرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.
نوری، محمد بن عبدالله، هدایة السلوک و هدیة الملوک، قرن 13 ه….ق.
عقیلی، شیخ احمد، دستور حکومت، دیباچه از محمدحسین خان فروغی، 1321 ه….ش.
طباطبایی، سیدنظام میرزا رفیع الدین، آداب الملوک، 1320 ه….ش.
موسوی قزوینی، سید میرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم).
ابن اسماعیل کجوری، شیخ محمد، اساس السیاسة فی تأسیس الریاسة، قرن 14 ه….ق.
فاضل آملی، جواد، فرمان مبارک.
2 عربی
الفکیکی المحامی، توفیق، الراعی و الرعیة [المثل الاعلی] للحکم الدیمقراطی فی الاسلام شرح عهد الامام علی(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه….ق.
الناصری، محمدباقر، مع الامام علی فی عهده لمالک الأشتر، چاپ دوم: بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400 ه….ق.
عبده، محمد، مقتبس السیاسة و سیاق الریاسة، قاهره، 1317 ه….ق. (ترجمه فارسی آن به نام دستور حکومت در سال 1903 چاپ شده است).
شهرستانی، سید هبة الدین، رسالة فی سند عهد علی الی مالک الاشتر و شرح متنه.
همدانی، حسین، هدیة الحسام لهدایة الحکام.
نوری حاتم، النظام السیاسی فی عهد الامام لمالک الاشتر، بیروت، مؤسسة المرتضی العالمیة.
فضل الله، السید عبدالحسین، نظریة الحکم و الاداره فی عهد الامام علی(ع) لِلْأشتر، بیروت، دارالتعارف.