شر از منظر قرآن کریم

عضو هیات علمی دانشگاه قم

چکیده

با توجه به طرح مجدد موضوع شر توسط فیلسوفان جدید بویژه فیلسوفان دین و تفسیرهای متفاوتی که از سوی فیلسوفان الهی و متکلمان در شرق و غرب، در گذشته و حال از آن شده و نقدهایی که بر بسیاری از آن تفسیرها وارد شده است، مناسبت دارد که دیدگاه قرآن را در این زمینه جویا شویم .

نگارنده در این مقاله با تفکر و تعمق در آیات کریمه الهی برای تحلیل مساله شر تلاش تازه ای را معمول ساخته است تا به کمک قرآن که تبیان کل شی ء است، برای بسیاری از اموری که شر نامیده می شود، پاسخ مناسب عرضه کند .

کلید واژه ها: خیر، شر، نفع، ضرر، علم خدا، قدرت خدا، خیرخواهی خدا، عدل خدا، رحمت و حکمت خدا .

1 . مقدمه

بررسی زندگی انسان ها و جوامع بشری به روشنی نشان می دهد که برخی از آنها در طول حیاتشان از بیشترین و بهترین امکانات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخوردارند و گروهی دیگر جز رنج و درد، فقر و گرسنگی، گرفتاری و مصیبت از این جهان نصیب ، قادر ⁽³⁾، عادل ⁽⁴⁾، حکیم و خیرخواه مطلق و مهربان ترین مهربانان است⁽⁵⁾.

در آیات کریمه قرآن ملاحظه می شود، همان خدایی که سلیمان را آن چنان سلطنت و قدرت می دهد که بر انس و جن و پرندگان حکم می راند ⁽⁶⁾و بادها را در تسخیر خود دارد ⁽⁷⁾، ایوب علیه السلام را با ابتلای به بیماری ها و مرگ عزیزان آن چنان دچار رنج و محنت می کند که شکایتش به درگاه او بلند می شود و ندا می دهد: «انی مسنی الضر» ⁽⁸⁾; حال آن که هر دو از صالحان و انبیای الهی بودند و حتی قصه آن دو هم در قرآن کریم در کنار یکدیگر ذکر می شود ⁽⁹⁾.

بلایای طبیعی نیز پنجه در پنجه بشر افکنده و او را به دیار نیستی می کشاند; چنان که گاه طوفانی سهمگین شهری را با همه ساکنانش از مرد و زن، و پیر و جوان زیر و رو می کند و گاه زلزله ای مهیب آن را به اعماق زمین فرو می برد و گاه آتشفشانی آن را به آتش می کشد و زمانی سیلی ویران گر آن را در هم پیچیده، از صفحه روزگار برمی چیند .

درندگان نیز در صحرا و دریا در کمین آدمیان نشسته اند; چنان که گاه چوپان فقیری که همه دارایی و امید خانواده و فرزندانش که چند گوسفند اوست، طعمه گرگان می شود و گاه با نیش زهرآگین ماری دفتر حیات انسانی را می بندد .

همه این بلاهای طبیعی یک طرف و فرعون ها و نمرودها و قارون ها و ابوجهل ها و ابولهب ها از طرف دیگر حیات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی جوامع را به مخاطره می اندازند . فرعون قومی چون بنی اسرائیل را به ستم خود گرفتار ساخته، فرزندانشان را در برابر چشمشان از دم تیغ می گذراند ⁽¹⁰⁾و نمرود ابراهیم پرچمدار توحید را به کوهی از آتش می افکند ⁽¹¹⁾و قارون که کلیدهای خزانه او را چندین مرد تنومند بر دوش می کشیدند، فخر فروشانه به میان مردم می رفت⁽¹²⁾و بیچارگان جز آه سرد فقر و حسرت ناداری چاره دیگری نداشتند و ابوجهل و ابولهب بر پشت بلال و یاسر و سمیه ستمگرانه تازیانه می نواختند و مستانه فریاد بر می کشیدند .

در اینجا سؤال این است که خدا چرا موجودات درنده و درنده خو را آفرید؟ چرا شهرها و آبادی ها را به زلزله ها، سیلابها و آتشفشانها دچار می کند؟ چرا فرعونیان و نمرودیان را بر مردم مسلط می گرداند؟ چرا یکی را کر، دیگری را کر و لال، و سومی را فلج و زمینگر می آفریند؟ چرا بعد از همه این عذاب ها و شکنجه ها در دنیا عذاب مرگ و برزخ و قیامت کبری را برای بندگانش مهیا نموده است؟

این سؤالات، بعضی مردمان را به انکار خدا ⁽¹³⁾و برخی را به ثنویت کشانده ⁽¹⁴⁾و برخی دیگر را به انکار قدرت مطلق یا علم مطلق و یا خیرخواه مطلق بودن او سوق داده است⁽¹⁵⁾.

پاسداری از اعتقاد به خدای یکتای قادر مطلق و عالم مطلق و مهربان ایجاب می کند که به این سؤالات و اشکالات که همواره در ذهن ها می خلد، پاسخ داده شود .

در این مقاله سعی بر آن است که این سؤالات به لسان قرآن و برهان پاسخ داده شود .

قبل از پاسخگویی به آنها بررسی این موضوعات ضروری می نماید: مفهوم شر، مصادیق شر، حقیقت شر، شناخت مجموعه هستی، شناخت انسان و هدف از حیات انسان در نگاه قرآن، تفاوت دیدگاه قرآن و عرف در نگرش به خیر و شر .

2 . مفهوم شر و مصادیق آن

راغب اصفهانی در مفردات می نویسد:

شر چیزی است که همه از آن روی گردان اند; چنان که خیر چیزی است که همه آن را خواهان اند .

حکما نیز در تعریف اصطلاحی شر گفته اند:

شر فقدان ذات یا فقدان کمالی از کمالات شی ء است، از آن جهت که آن شی ء شانیت داشتن آن کمال را دارد ⁽¹⁶⁾.

چنان که در معنای خیر گفته اند:

خیر چیزی است که همه آن را خواهان اند و به واسطه آن بخشی از کمالاتش حاصل می شود .

برای شناخت روشن خیر و شر باید مصادیق کمال هر موجودی را بشناسیم تا سلب و فقدان کمال را که هر موجودی از آن گریزان است، دریابیم .

اولین کمالی که همه خواهان آن و از سلبش گریزان اند، ذات و نفس خودشان است . هر موجودی خواهان خودش است و از فانی شدن خود می گریزد . پس بقای ذات، خیر و فنای آن شر است; نیز کمالات شی ء نظیر حیات، علم، قدرت، شجاعت، مال، مقام رفیع، آرامش روحی، امنیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، خیرند و در مقابل مرگ، جهل، ضعف، ترس، فقر، ذلت، اضطراب و تشویش روحی، فقدان امنیت جانی، مالی، اجتماعی، شغلی و مانند آنها شرند; نیز آنچه ما را به خیر برساند، نافع و مفید و آنچه به ما شر برساند، ضار یا مضر خوانده می شود ⁽¹⁷⁾; مثلا بیماری شر است; اما پرخوری که سبب آن است ضار و مضر نامیده می شود; نیز بی نیازی خیر و کسب نافع خوانده می شود ⁽¹⁸⁾.

بنابر این حوادث طبیعی نظیر زلزله، سیل، آتشفشان، قحطی، و اعمال خلاف اخلاق مانند دزدی، ضرب و جرح ظالمانه، فحشا و گناه ضار و سبب شرند; لذا این امور از آن جهت که سبب فقدان کمال و ایجاد درد و رنج اند، شر نامیده می شوند .

به طور کلی اسباب شرور را به دو قسم می توان تقسیم کرد:

1 . اسباب طبیعی: مثل; زلزله و سیل و دیگر بلاهای آسمانی که از اراده بشر خارج است;

2 . اسباب اخلاقی: یعنی شروری که ناشی از اراده و اختیار انسان است; مثل; بخل، حسد، گناه و فحشا .

3 . حقیقت شر

یکی از موضوعاتی که دیدگاههای گوناگونی درباره آن عرضه شده است، حقیقت شر است; به گونه ای که برخی چون ثنویه برای شر واقعیتی مستقل از خیر قایل شده و از این رو برای آن مبدئی مستقل پنداشتند تا به خیرخواه بودن حق تعالی خللی وارد نیاید . در مقابل، فیلسوفان از افلاطون تا فیلسوفان اسلامی نظیر ابن سینا و ملاصدرا و شیخ اشراق شر را امری عدمی می دانند و برای آن مبدئی مستقل نمی جویند; چون خداوند را فیاض علی الاطلاق دانسته، آنچه را از او صادر می شود، فیض وجودی می خوانند; چون برای شر، ذات و حقیقتی مستقل قایل نیستند و آن را بی نیاز از جعل جاعل می دانند; به این ترتیب دامن کبریایی خداوند از شر آفرینی مبرا شمرده می شود و دیگر حاجتی نخواهد بود که قدرت یا رحمت او مقید خوانده شود .

برخی گفتند: شر معدوم است ⁽¹⁹⁾; اما باید این نکته را متذکر شویم که بین دو قضیه شر معدوم است و شر امر عدمی است، تقاوت وجود دارد . دو قضیه «شر معدوم است » و «شر موجود است » ، در تقابل با یکدیگر قرار دارند و رابطه آن دو تناقض است; اما وقتی می گوییم، شر عدمی است، مراد از این عدم، عدم ملکه است; یعنی موجودی شانیت کمالی را دارد; اما فاقد آن است; مثل کوری برای انسان و سایر حیوانات یا جهل برای انسان . بدیهی است که شر از نوع دوم است .

در اینجا باید بین آنچه که سبب این عدم هاست و آنچه که بالذات شر است، تفکیک به عمل آورد; مثلا صلح و امنیت و آرامش به تعبیری عبارت از نبرد جنگ و نزاع است و جنگ امر وجودی است و غالبا در عرف عامه مردم جنگ شر و صلح و آرامش خیر نامیده می شود; اما چون اصل در حیات انسان آرامش است و جنگ موجب سلب این آرامش می شود، آنچه حکما گفته اند که هر چه وجودی است، خیر و هر چه عدمی است، شر است، مشکل شر را چنانکه باید، حل نمی کند .

4 . شناخت هستی

برای حل مشکل شر باید دیدگاهمان را نسبت به مجموعه هستی و جایگاه انسان در این مجموعه روشن نماییم .

هستی از دیدگاه قرآن و برهان از مبدا واجب الوجود که وجودی تمام تر و کامل تر از آن قابل تصور نیست، آغاز می شود و به همان مبدا ختم می یابد .

«هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن » ⁽²⁰⁾و «الیه یرجع الامرکله » ⁽²¹⁾.

صدرالمتالهین در برهان صدیقین این سخن زیبای الهی را در قالب برهان عقلی چنین بیان می دارد:

وجود حقیقتی عینی، واحد و بسیطی است که بین افرادش در برخورداری از اصل واقعیت تفاوتی نیست، مگر از جهت کمال و نقص، شدت و ضعف و نظایر آنها . نهایت کمال وجودی مرتبه ای است که تمام تر و کامل تر از آن نیست و حتی تمام تر از آن نتوان تصور کرد و آن وجودی است که وابسته به غیر نیست; زیرا هر چه وابسته به غیر باشد، ناقص و نیازمند به موجود تمام تر از خویش است; پس این موجودی که در اعلی مرتبه هستی و قائم به ذات است، واجب الوجود [و مبدا هستی] است; اما بقیه که به او وابسته و قائم هستند، افعال و آثار اویند و برای آنها قوامی نیست، مگر بواسطه او ⁽²²⁾.

صدرالمتالهین از همین برهان، توحید و سایر صفات کمالی خدا مانند علم، قدرت، اراده، حیات، قیومت و فیاضیتش را نتیجه می گیرد ⁽²³⁾; زیرا وجودی که حقیقت صرف و در اعلی مرتبه است، کمالاتش هم باید در اعلی مرتبه باشد . پس هیچ بخل و نقصی در او متصور نیست و او جواد و رحمان و رحیم است و هستی ممکنات ظهور و نمود رحمت او هستند .

جهان با همه افلاک و اقمارش، پستی و بلندیش، و کوه ودشت و دریایش ظهور رحمت او و از عنایت اوست و قرآن این معنا را چه زیبا بیان کرده است: «الذی اعطی کل شی ء خلقه ثم هدی » ⁽²⁴⁾. برابر بینش قرآنی و بر مبنای برهان، هستی در قوس نزول از خدای سبحان آغاز می شود و تا ادنی مراتب وجود ادامه می یابد و در قوس صعود از ادنی مرتبه وجود آغاز و به همان مبدا ختم می گردد; در این دیدگاه هر موجودی در جایگاه خودش مرتبه ای از کمال وجودی دارد . بعضی از مراتب آن خیر و کمال تام اند و آن موجودات مجرد عقلی محض هستند و بعضی از مراتب آن که به ماده آمیخته اند، چون در مرتبه پایین تری هستند، وجودشان به عدم و خیرشان به نقص و شر آمیخته است و لازمه اتم و اکمل بودن مجموعه عالم آن است که همه مراتب هستی از فرشته و انسان، جن و شیطان، پرنده و چرنده، درنده و خزنده و همه موجودات بری و بحری وجود داشته باشد; البته کسی که بخواهد در جهان هستی جزئی نگری کند و یا از زاویه منافع محدود شخصی خود به آن بنگرد، ممکن است، جز بی نظمی و شر نبیند; چنان که برخی فیلسوفان وجود حوادث ناخوشایند را دلیل بر عدم علم و قدرت و خیر مطلق خدا و ذات واجب الوجود دانستند ⁽²⁵⁾.

یکی از مصادیق شر که قرآن هم آن را شر رساننده معرفی کرده، شیطان است . شیطان در لسان قرآن موجودی وسوسه گر، گمراه کننده و دشمن انسان و شر رساننده به او معرفی شده است . اینک این سؤال مطرح است که چرا خداوند چنین موجود شری را که منشا بسیاری از شرور اخلاقی است، آفریده است .

علامه طباطبایی در این زمینه دو نکته را خاطرنشان ساخته، می نویسد:

1 . هر چیزی که متعلق خلقت و آفرینش الهی است، فی نفسه (وجودش بدون اضافه غیر) خیر است; چون خدا کسی است که مخلوقاتش را نیکو آفریده و پروردگار جهانیان است⁽²⁶⁾.

2 . عالم آفرینش با همه کثرت اجزا و وسعت طول و عرضش مجموعه ای به هم پیوسته و وابسته است; به گونه ای که اولش به آخرش برمی گردد; پس آفرینش برخی از آنها مستلزم آفرینش برخی دیگر است; بنابراین اختلافی که بین موجودات عالم است، موجب قوام عالم است و گرنه چنانچه بین موجودات عالم اختلافی نبود و از نظر کمال و نقص تفاوت نداشتند، میان آنها تمایزی وجود نداشت; بنابر این وجود شیطان که به بدی خوانده می شود، از ارکان عالم است⁽²⁷⁾.

با این بیان وجود حیوانات درنده و گزنده مثل گرگ و مار و ملخ هم توجیه می شود . در نظام کل جهان هر چیز در جای خودش نیکوست; چون آنها را خداوند آفریده است و خداوند هم هر چیزی را به بهترین وجه خلق کرده است⁽²⁸⁾و نیز او را به راه کمالش هدایت نموده است⁽²⁹⁾. پس بر اساس برهان لمی و بینش قرآنی جهان از بهترین نظام برخوردار است و هر موجودی که در آن لباس وجود پوشیده خیرش غالب و شرش اندک است . با یک محاسبه ساده ثابت می شود، شمار حیوانات ضار و موذی که به انسان ها زیان می رسانند، بسیار کم است; به علاوه این زیان رسانی تنها در پاره ای از اوقات رخ می دهد . علاوه بر این آنها از حیث ذاتشان شر نیستند; بلکه نسبت به انسان شرند .

میردامادی در این زمینه می نویسید:

این شر نسبی که عارض برخی موجودات در نظام هستی می شود، شر بودنش از این روست که موجب فقدان کمال فعلی برخی از موجودات می گردد . این شرها امور نادر و اتفاقی هستند که گاه گاهی برای افراد پیش می آید و این شرهای اندک از لوازم خیرهای بزرگ و ثابت و همیشگی آن موجودات در نظام کلی وجود است⁽³⁰⁾.

اکنون خیر بودن شرور با تجربه ثابت شده است; برای مثال مارها سموم هوا را جذب می کنند و از این طریق برای جامعه انسانی هوای پاک می سازند . پس مصلحت های نهفته ای در خلقت اینهاست که خدای حکیم آنها را خلق کرده است . خیام گوید:

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حرف معما نه تو خوانی و نه من

این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت

کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت

هر کس سخنی از سر سودا گفته است

زان روی که هست کس نمی داند گفت⁽³¹⁾

علت حوادث طبیعی هم در نظام کلی عالم قابل توجیه است; چون آنچه خدای سبحان پدید می آورد، خیرات وجودی است; اما اگر آتشی مؤمنی را می سوزاند و دریا جوانی را به کام خود فرو می برد، اینها از لوازم وجود آنهاست .

خداوند جهان را بر اساس قوانین ثابت و سنن محکمی آفریده است . تبدیل و تغییری در سنن الهی راه ندارد ⁽³²⁾; مگر اینکه خود خداوند سنتی را به جای سنت دیگر آورد; مانند آنجایی که آتش بر ابراهیم علیه السلام قهرمان توحید سرد و سلامت می شود ⁽³³⁾و آنجا که رود نیل برای نجات موسی و قومش از وسط شکافته می شود ⁽³⁴⁾.

البته همواره چنین نیست که آتش مؤمنان را نسوزاند . در قرآن آمده است:

قتل اصحاب الاخدود النار ذات الوقود اذ هم علیها قعود و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود; کشته باد صاحبان گودالها [که در آنها] آتش فروزان بود . زمانی که بر [کنار] آنها می نشستند و بر آنچه به مؤمنان می کردند، می نگریستند .

پس با نگاه کلی بر عالم و بر اساس برهان لمی چون عالم صادر از مبدا خیر و علم و حکمت و قدرت مطلق است، هر قدر از حسن و جمال که شایسته این نظام بوده است، بر تن آن پوشانده شده است . زمین را چون گهواره ای بر زیرپای آدمیان گسترانده ⁽³⁵⁾و آسمان ها را با همه زیباییش از سیارات و ستارگان بر بالای سرمان برافراشته است⁽³⁶⁾. درختان با طراوت و گلهای رنگارنگ و دریاهای عظیم و آبشارها و کوه های با جمال و جلال را که هر یک نشان از عظمت و قدرت صانع آن دارند، مسخر انسان نموده است⁽³⁷⁾.

پس اگر هر از گاهی جنبشی در زمین پدید می آید و در گوشه ای از کره زمین خانه سست بنیانی از جای کنده می شود، این را نمی توان نقص خلقت و خالق به شمار آورد .

البته بلاهای طبیعی نظیر زلزله و بادهای طوفنده و صاعقه ها و . . . دلیل دیگری هم دارد که در ادامه مورد بحث قرار می گیرد .

5 . شناخت انسان و غایت حیات او از دیدگاه قرآن

بسیاری از شبهاتی که در خصوص مساله شر برای برخی پیش آمده است، به جهت غفلت از مقام و موقعیت و منزلت انسان و هدف از حیات اوست . در نظر آنهایی که بنیاد اخلاق را مبتنی بر سود و زیان می شمارند ⁽³⁸⁾یا آنهایی که پایه زندگی را کسب لذت و خوشی و خودخواهی و نفس پروری می دانند ⁽³⁹⁾، هر چه که با تمایلات نفسانی ناخوشایند باشد، شر است; اما آیا خدا انسان را برای ارضای تمایلات نفسانی آفرید؟ پاسخ این سؤال را از کلام الهی می گیریم .

1- انسان برگزیده خدا برای خلافت الهی و آگاه به علم اسماء است ⁽⁴⁰⁾. خلیفه باید به صفات مستخلف متصف باشد . خدای سبحان که دارای اسماء حسنی و صفات علیاست، انسان هم باید به همین صفات و اسماء موصوف گردد . خدای سبحان انسان را بر مثال خویش بیافرید تا اینکه معرفت انسان آینه معرفت رحمان باشد . پس انسان موجودی عالم، قادر، مرید، سمیع و بصیر است و همین صفات الهی است که او را به مقام خلیفة اللهی رسانده و او را شایسته امانتی ساخته است که آسمان و زمین از برداشتش بیم داشتند ⁽⁴¹⁾; چنان که قرآن کریم می فرماید:

انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان . . . . ⁽⁴²⁾; ما امانتمان را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم، آنها از برداشتن آن سر باز زدند و از آن بیم داشتند; اما انسان آن را بر دوش کشید . . . .

به فرموده علامه طباطبایی این خلافت الهی اختصاص به آدم علیه السلام ندارد . مراد نوع انسان است و معنای تعلیم اسماء هم به ودیعت گذاشتن این علم در نوع انسان است . اگر انسان به این راه هدایت شود، این امکان برایش هست که آن را از حالت قوه به فعل تبدیل کند ⁽⁴³⁾.

پس کرامت و فضیلت انسان از آن روست که حامل امانت الهی است و آن یا عقلی است که مناط انتخاب و مسئولیت پذیری و اختیار است و یا ولایت الهی و استکمال ⁽⁴⁴⁾; بواسطه دین حق از حیث علم و عمل است⁽⁴⁵⁾، البته پیداست که تحقق این حقیقت هم جز به واسطه عقل که اشرف مخلوقات الهی است⁽⁴⁶⁾، تحصیل نمی گردد .

2- با آنچه آمد، آشکار می شود که در بینش قرآنی و فلسفه الهی هدف از حیات انسانی در این جهان لذت جویی و کام جویی و خوشگذرانی نیست که اگر چیزی را منافی خوشگذرانی هایش یافت، شر بپندارد; بلکه هدف پیمودن جاده کمال و رسیدن به قله سعادت جاودانی و استقرار در جوار رحمت و رضا و رضوان الهی است⁽⁴⁷⁾; اما باید دانست که در این مسیر گردنه های سختی است که شرط ورود به جنت رضوان الهی گذشتن از آنهاست .

این گردنه ها را خدای سبحان اینگونه معرفی می کند:

و ما ادراک ما العقبة فک رقبة او اطعام فی یوم ذی مسغبة یتیما ذا مقربة او مسکینا ذا متربة ثم کان من الذین امنوا و تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمة ⁽⁴⁸⁾; و تو چه دانی گردنه چیست؟ برده ای را آزاد کردن یا در روز گرسنگی طعام دادن به یتیمی خویشاوند یا بینوایی خاک نشین; علاوه بر این از زمره کسانی باشد که ایمان آورده و همدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کرده اند .

مقام خلافت اللهی به آسانی دست یافتنی نیست; بلکه باید از این گردنه گذشت و از امتحان الهی سرفراز بیرون آمد:

الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوکم ایکم احسن عملا ⁽⁴⁹⁾; آنکه مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید (و روشن سازد) که کدامیک از شما نیکوکارترید .

امتحان های الهی گاه با نعمت دادن است و گاه با نعمت ستاندن:

فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاکرمه و نعمه فیقول ربی اکرمن و اما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن ⁽⁵⁰⁾; اما انسان چون پروردگارش او را بیازماید و او را گرامی دارد و به او نعمت بخشد، گوید: پروردگارم مرا گرامی داشت و اما چون او را بیازماید و روزی را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار داشت .

در جای دیگر می فرماید:

و نبلو کم بالشر و الخیر فتنة و الینا ترجعون ⁽⁵¹⁾; شما را به خیر و شر مبتلا می کنیم تا بیازماییم و به سوی ما بازگردانیده می شوید .

پس در بینش قرآن خیر و شر، فقر و غنا، جنگ و صلح، صحت و مرض، همه برای امتحان و آزمایش انسان است و این امتحان هاست که اگر انسان از آنها پیروز درآید، به مقامات عالی انسانی و قرب الهی می رسد; چنان که در مورد حضرت ابراهیم می فرماید:

و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما ⁽⁵²⁾; وقتی خداوند ابراهیم علیه السلام را به اموری چند امتحان کرد و او همه را با موفقیت به پایان برد، فرمود: تو را پیشوای مردمان قرار دادم .

دسته ای از امتحان های الهی که متضمن تحمل سختی ها و فشارها و رنج ها و مصیبت هاست، برای ترفیع درجات صالحان است; اما دسته ای دیگر از مصائب و رنجها برای بیداری انسان از خواب غفلت است .

خدای تعالی در مورد خاندان فرعون می گوید:

و لقد اخذنا آل فرعون بالسنین و نقص من الثمرات لعلهم یذکرون ⁽⁵³⁾; و ما فرعونیان را گرفتار قحطسالی و کاهش محصولات کردیم تا پند پذیرند .

در بینش قرآن گاهی رنجها و بلاها جنبه تربیتی دارد; اما اگر انسان نه با نعمت دادن شاکر حق و مجذوب دین خدا می شود و نه با بلاها و سختی ها متنبه می گردد; در این صورت خداوند او را رها می کند تا چند صباحی به عیش و طرب بپردازد; وقتی در شهوات فرو رفت و با دین حق به ستیز برخاست و هیچ امیدی به هدایت آنها نبود، به یکباره همچون قوم نوح گرفتار طوفان می گردد و غرق می شود ⁽⁵⁴⁾یا ناگهان دچار زلزله های مهلک می شود و در آوار مدفون می شود ⁽⁵⁵⁾; پس پاره ای از شرور طبیعی نتیجه سرکشی اقوام کافر و معاند است تا عبرتی برای آیندگان باشد .

شبهه دیگری که در اینجا مطرح می شود، این است که چرا خدا انسان را مختار آفرید و به او توانایی اختیار شرور اخلاقی را داد که بعد مستوجب عذاب شود و برای چه او را به گونه ای نیافرید که همواره گزینش خیر نماید؟ ⁽⁵⁶⁾

پاسخ این سؤال هم از آنچه پیشتر درباره خلقت شیطان آمد، آشکار می گردد که لازمه تمامیت کمال نظام هستی وجود انسان مختار است . جالب است که همین سؤال را فرشتگان در هنگام آفرینش آدم مطرح کرده، گفتند:

خدایا چرا می خواهی فسادگر و خون ریز بیافرینی؟ حال آنکه شاکرانه تو را نیایش می کنیم و تو را به پاکی یاد می کنیم فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید ⁽⁵⁷⁾.

خداوند خواسته موجودی بیافریند که مختارانه او را عبادت کند و مختارانه خیرات اخلاقی را گزینش نموده و از شرور و زشتی ها بپرهیزد . شرط مختار بودن او این است که قدرت بر شر و گناه داشته باشد; با وجود این از آنها نخواسته است که اختیارشان را در راه شر استفاده کنند; بلکه همواره از آنان خواسته است، خیرات را گزینش نمایند و برای این منظور پیامبران را با آیات بینات و بشارت ها و تنذیرها فرستاده است تا گزینش خیر را برای او آسان گرداند و او را از انتخاب شرور برحذر دارد; حتی او را به بلاها گرفتار می کند تا از خواب غفلت بیدار گرداند و به راه حق باز آورد; اما اگر انسان از اختیار خودش سوء استفاده کرد و اراده اش رادر جهت شرور اخلاقی به کار گرفت، خدا او را مسلوب الاراده نمی کند و قدرت را از او باز نمی ستاند که اگر چنین کند دیگر انسان، انسان نخواهد بود و گزینش های او در امور خیر و حسن هم شایسته تکریم نیست; پس گزینش گری و مختار بودن ذاتی انسان و جبلی خلقت اوست; در عین حال خداوند راهنما می فرستد و از این طریق به انسان راه را نشان می دهد تا آگاهانه خود شاکری و حق پذیری یا کافری و گمراهی را برگزیند ⁽⁵⁸⁾.

بلی انسان هایی چون انبیا در طول تاریخ بوده اند که در سراسر حیاتشان همواره خیر را گزینش کرده اند و در همه عمرشان هیچ شر اخلاقی و فعل قبیحی را مرتکب نشده اند; اما چنین نبوده است که اینان قدرت بر گناه نداشتند; بلکه آنان با معرفتی که سبت به خدای سبحان و بینشی که نسبت به باطن گناه داشتند، مختارانه از گناه پرهیز می کردند .

دسته دیگر از شرور طبیعی که بر انسان وارد می شود، هرگز او در اختیار آن دخالتی ندارد; مانند: نقص در خلقت چون نابینایی و کری و لالی . انسان ناقص الخلقه در این جهان متحمل رنج و سختی می شود; بدون اینکه خود در پدید آمدن آن نقشی داشته باشد . این چگونه با قدرت و حکمت و رحمت خدا سازگار است؟

پاسخ این سؤال هم این است که خداوند جهان را بر اساس قوانین ثابتی خلق کرد و هر پدیده ای بر اساس علل آن تکون می یابد; چون خداوند از هرگونه ستمی در حق بندگان منزه است; زیرا محتاج و جاهل و ممسک خیر نیست .

اگر پدر و مادری دستورهای خداوند را در خوردن و آشامیدن به کار نگیرند و سایر قوانین شریعت و توصیه های بهداشتی را در هنگام انعقاد نطقه رعایت ننمایند و در دوران بارداری به وظایف الهی خویش عمل نکنند و مواظبت لازم را قبل از ولادت و بعد از آن از کودک خویش معمول نسازند و از این رهگذر نقصی به فرزندشان برسد، آنها به او ستم کردند; از این رو آنها باید پاسخ گوی عمل خویش باشند; چون امروز این امر مسلمی است که بسیاری از اوصاف از طریق ژن ها به کودکان منتقل می شود .

در عین حال خداوند به این افراد هم در دنیا و آخرت با نظر رحمت می نگرد: اولا در دنیا بر آنها به اندازه توانشان تکلیف کرده و وظایفی را که بر افراد سالم و تندرست نهاده، از دوش آنها برداشته است⁽⁵⁹⁾; ثانیا خداوند با عوض دادن در قیامت آن نقص را جبران می نماید; چنان که در روایتی آمده است:

شخصی بادیه نشین خدمت رسول خدا آمد و گفت: من به غیر واجبات با عمل دیگری به سوی خدا تقرب نمی جویم . رسول خدا از علتش جویا شد . اعرابی گفت: «لان الله قبح خلقی; چون خدا رویم را زشت ساخت . . .» . جبریل بر پیامبر فرود آمد و فرمود: خداوند بر تو سلام می فرستد و می فرماید: بر آن بنده ام سلام مرا برسان و بگو: آیا راضی نیستی، در ازای این زشت رویی خداوند در قیامت تو را در امن و امانش قرار دهد؟ گفت: آیا خداوند مرا یاد کرده است؟ فرمود: بلی! اعرابی (بسیار مسرور گشته،) گفت: دیگر از هیچ عمل خیری دست نمی کشم ⁽⁶⁰⁾.

متکلمان شیعه در اینگونه آلام و رنجها که از قصور و تقصیر مؤلم نیست، قاعده «عوض » را جاری دانسته اند; چنان که خواجه نصیرالدین طوسی می گوید:

بر خداوند است که در مقابل غم و رنجی که به انسان می رسد و منفعتی که به سبب آن از دستش می رود با عوض دادن جبران کند ⁽⁶¹⁾.

قرآن کریم درباره شهدایی که بزرگترین شر به حسابهای بشری یعنی مرگ با شمشیر و کشته شدن در راه خدا را به جان خریدند و در مقابل به مقام رضا و رضوان الهی رسیدند، می فرماید:

فرحین بما اتیهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون یستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا یضیع اجر المؤمنین ⁽⁶²⁾;

به فضل و رحمتی که خداوند نصیب آنها گردانیده، شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنها نپیوسته اند، شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند . برنعمت و فضل خدا و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی گرداند، شادی می کنند .

پس نوع جهان بینی افراد در اینکه چه چیزی شر و چه چیزی خیر است، نقش اساسی دارد .

6 . تفاوت دیدگاه قرآن با نگرش های بشری در تحلیل شر

این بحث را با تبیین آیه شریفه زیر آغاز می کنیم:

کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو شر لکم و الله یعلم و انتم لا تعلمون ⁽⁶³⁾; [ای مؤمنان] پیکار در راه خدا بر شما واجب شده است; حال آنکه آن بر شما ناگوار است و بسا چیزی را ناگوار بدانید و آن برای شما خیر است و چه بسا که چیزی را شما دوست دارید و آن برای شما شر است و خداوند می داند و شما نمی دانید .

آیه شریفه درباره جهاد و جنگیدن با کفار و مشرکین نازل شده است; اما در ضمن آن یک حکم کلی از طبیعت بشری بیان شده است و آن اینکه شناخت انسان در خصوص خیر و شر ناقص است; چرا که انسان ها معمولا هر چه را که موجب رنج او باشد، به خصوص اموری مثل جنگ که موجب فنای جان خود و عزیزان و زخم و جرح بدن ها و ضررهای اقتصادی و رخت بر بستن آرامش روانی و اجتماعی است، شر می دانند و هرچه را که موجب رفاه و آسایش و فزونی مال و حفظ جان خود و عزیزانش باشد، خیر می شمارند; اما آیا واقعا هر رنجی حتی اگر موجب خیر برتری شود، شر است و هر خوشی و فزونی حتی اگر به شر بزرگتری منجرشود، خیر است؟

پاسخ به این سؤال بر اساس بینش های مختلف متفاوت است . آنهایی که هدف حیات را دست یابی به آسایش و آرامش و لذت جویی هر چه بیشتر این دنیای عاجل می دانند، طبیعی است که هر امری را که موجب از دست رفتن اینها و ایجاد رنج و درد باشد، شر می دانند; اما کسانی که هستی را به چند صباح دنیا محدود نمی دانند و هدف حیات را خوشی های عاجل نمی دانند و به عالم وسیع تر آجل و حیاتی برتر می اندیشند و رضا و رضوان الهی را می خواهند و قلبشان در لذت وصال محبوب سرمدیشان پر می زند، حاضرند همه این رنجها را به جان بخرند و این امور را نه تنها شر نمی دانند; بلکه خیر و جمیل می دانند; چنان که امیر مؤمنان انسش را به مرگ از انسی که نوزادان به پستان مادرانشان دارند، بیشتر می داند ⁽⁶⁴⁾و زینب کبری در پاسخ ابن زیاد وقتی از روی سرزنش گفت، خدا با خاندان حسین چنین کرد، فرمود: «ما رایت الا جمیلا; جز زیبایی ندیدم » .

حسین بن علی علیه السلام می فرماید:

انی لا اری الموت الا سعادة و الحیوة مع الظالمین الا برما ⁽⁶⁵⁾; من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمکاران را جز هلاک نمی بینم .

و در روز عاشورا می فرماید:

صبرا علی قضائک یا رب لا اله سواک ⁽⁶⁶⁾; خدایا آنچه قضای توست، به جان می پذیرم و تنها تو معبود (و معشوق) منی .

بابا طاهر همدانی در رباعیاتش در این زمینه نیکو سروده است:

یکی درد و یکی درمان پسندد

یکی وصل و یکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران

پسندم آنچه را جانان پسندد ⁽⁶⁷⁾

نتیجه اینکه انسان بدون مدد وحی نمی تواند به خیر و شر بودن همه امور علم پیدا کند; چه بسا اموری را بر حسب ظاهر شر بداند; اما در واقع برای او خیر باشد و یا به عکس چیزی را با محاسبات فکری خودش نافع و خیر بداند; اما در واقع شر باشد . پس چنین نیست که هر چه را مطابق میل و ذائقه ما نبود و بر اثر تسویلات نفس اماره و وسوسه های شیطان مکروه و زشت دانستیم، در واقع هم چنین باشد . قرآن کریم در آیه دیگری نظیر آیه سابق می فرماید:

فعسی ان تکرهوا شیئا و یجعل الله فیه خیرا کثیرا⁽⁶⁸⁾; چه بسا چیزی را ناپسند می پندارید; در حالی که خداوند در آن خیر فراوانی قرار می دهد .

با این بیان شاید نظریه «توهم انگاری شر» ⁽⁶⁹⁾قدری تقویت شود; البته نه به نحو قضیه کلی که بگوییم هر آنچه را شر می دانیم، جز وهم و پندار نیست . قرآن کریم به نحو جزئی بیان می دارد که بسا اموری را شما مکروه دانسته و از آن می گریزید، اما آن خیر است .

اینک می خواهیم این مساله را بررسی کنیم که چرا در معرفت خیر و شر اختلاف نظر وجود دارد: حقیقت این است که انسان هرچه بیشتر آینه دلش را از گناه تطهیر نماید و تقوا پیشه کند، خداوند توفیق شناخت حق را از باطل به او بیشتر عنایت می فرماید; یعنی خیرات و شرور واقعی را به او بهتر می نمایاند و در مقام عمل خیرگزین و شرگریز می شود . خدای سبحان می فرماید:

ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا ⁽⁷⁰⁾; اگر از خدا پروا کنید، برایتان تمیز حق از باطل قرار می دهد .

در جای دیگر می فرماید:

و اتقوا الله و یعلمکم الله و الله بکل شی ء علیم ⁽⁷¹⁾; از خدا پروا کنید (و نافرمانی خدا نکنید) و خداوند به شما آموزش می دهد و خداوند بر هر چیز آگاه است .

در مقابل، در وصف گناه پیشه گان می گوید:

ثم کان عاقبة الذین اساؤ السوای ان کذبوا بایات الله ⁽⁷²⁾; سپس فرجام کسانی که بدی کردند، بدتر بود [چرا] که آیات الهی را تکذیب کردند .

کی یرکگور، فیلسوف و عارف دانمارکی می گوید:

علت اساسی اختلاف انسان ها در معرفت عالم واقع گناه کردن است . هر که گناه نکند، صحیفه دل او مثل آینه پاک می شود و عالم واقع تماما در او منتقش می گردد ⁽⁷³⁾.

خانم ادی این زن متاله آمریکایی می گوید: «برای اینکه دچار توهم مرگ نشویم باید گناه نکنیم ⁽⁷⁴⁾» .

فیلسوفان مسلمان نیز همواره بر این حقیقت تاکید نموده اند و عارفان اصلی ترین راه معرفت را تزکیه دل دانستند ⁽⁷⁵⁾.

نتیجه اینکه نوع نگرش ما به هستی و حوادثی که پیرامون ما رخ می دهد، در تقسیم امور به خیر و شر بسیار دخیل است . مثلا برخی انسانها مرگ را بزرگترین شر می دانند; اما امیرالمومنین علی علیه السلام وقتی مرگ به سراغش می آید، می فرماید:

فزت و رب الکعبة; به پروردگار کعبه رستگار شدم .

و در روایت دیگر می فرماید:

افضل تحفة المؤمن الموت ⁽⁷⁶⁾; بهترین هدیه برای مؤمن مرگ است .

باز هم ایشان می فرماید:

شوقوا انفسکم الی نعیم الجنة تحبوا الموت و تمقتوا الحیاة ⁽⁷⁷⁾; جان هایتان را به نعمتهای بهشت مشتاق کنید تا علاقمند به مرگ و بی رغبت به زندگی دنیا شوید .

اما انسان هایی که با بینش مادی به جهان می نگرند، هراسناک ترین و شرترین حادثه برای آنها مرگ است .

نکته مهم دیگری که در این زمینه باید متذکر شد، اینکه بر اساس بینش توحیدی خداوند، پروردگار جهانیان و مالک حقیقی انسان و جهان است و هر گونه تصرف مالک در ملکش مجاز و جای اعتراض نیست و این یک امری است که عقلا آن را پذیرفته و بی نیاز از برهان می دانند; پس وقتی خداوند مالک موت و حیات، و اموال و فرزندان ماست و خلاصه ولایت مطلق بر جهان از آن اوست⁽⁷⁸⁾، ما تنها امانتدار او هستیم; حال آیا حق داریم، وقتی صاحب مال امانتش را از ما باز می ستاند، به او اعتراض نماییم و این عمل را دلیل بر بی عدالتی یا بی رحمی او بدانیم؟ مسلما نه .

پس بخشی از اعتراضات ما از اینجا نشات می گیرد که ما خود را مالک حقیقی می دانیم و این خودمحوری موجب می شود که هرگونه فقدانی در جان و مال و فرزندانمان را شر دانسته و آن را به خدا منتسب نماییم و یا بگوییم: چرا خدا از ما دفع شرور نکرده است؟

نکته سوم اینکه برخی از این آسیب ها و فقدان ها که با بینش ظاهری شرند، در باطن آنها رموزی از خیر و مصلحت نهفته است و چون ما به آنها آگاه نیستیم، اعتراض می کنیم .

این مساله در قرآن به وجه زیبایی در داستان موسی علیه السلام و خضر علیه السلام که صاحب علمی از جانب خداوند در زمینه حکمتها و مصلحت های واقعی بود ⁽⁷⁹⁾، بیان شده است; آنجا که حضرت موسی علیه السلام که به ظاهر شریعت مامور است، به او اعتراض می نماید و او را به شر اخلاقی و ارتکاب جرم متهم می کند ⁽⁸⁰⁾. مخصوصا وقتی می بیند، خضر نوجوانی را بدون گفتگو کشت . موسی به او گفت:

آیا نفس محترمی که کسی را نکشته بود، بی گناه کشتی . کار بسیار زشت و ناپسندی کردی ⁽⁸¹⁾.

وقتی موسی نتوانست، همراهی خضر را تحمل کند، خضر حکمت ها و مصالح کارهایش را به او گفت و از او جدا شد ⁽⁸²⁾.

ما چگونه بدون آنکه به حکمت افعال خداوند پی ببریم، به خود اجازه می دهیم که بی محابا خدای یکتای عالم قادر حکیم عادل مهربان را متهم به عجز یا جهل و یا نامهربانی و ظلم نماییم . این بزرگترین بی عدالتی است که از روی جهل به حکمت ها و مصالح امور جهان، به بی نظمی و غیر احسن بودن نظام هستی حکم کرده و آن را دلیل بر جهل یا عجز یا بخل خالق آن بدانیم; پس هر آنچه به نظر قاصر ما بر خلاف مصلحت است، در نظام کلی جهان بجا و عادلانه است⁽⁸³⁾.

نتیجه اینکه حوادث و مصائبی که بر انسان فرود می آید و درد و رنج او را موجب می شود، اگر متضمن هیچ مصلحت و خیر عاجل یا آجل نباشد، شر و منافی خیرخواهی خداوند است; اما اگر متضمن مصلحتی باشد، دلیل بر رحمت و خیرخواه بودن اوست و ما چون به برهان لمی ثابت کردیم، خداوند واجب الوجود و واجب الفیض و الرحمه است و این با تعالیم و حیانی هم تایید شده است⁽⁸⁴⁾، یقین داریم که آنچه از خیر و خوبی به ما می رسد، از جانب خدا و اگر شری به ما می رسد، از جانب عملکرد خودمان است .

پس سختی ها و گرفتاری هایی که به ما می رسد یا مکافات اعمالمان است و یا امتحان هایی است که بعد از گذر از هر یک از آنها رتبه ای به کمالات ما اضافه شده، موجب جذب محبت خدا و تقرب آدمی به اوست و درجه ای بر مقامات اخروی انسان افزوده خواهد شد .

وقتی آدمی مکافات عمل را در دنیا چشید، رهایی از عذاب اخروی نصیب او خواهد بود; چرا که بر اساس عدل الهی اگر بنده ای مجازات عملی را به تمامه در دنیا متحمل شد از گناه پاک می گردد و جایی برای مجازات او در آخرت نخواهد بود . پس چنین نیست که اگر بنده ای در دنیا همواره در رفاه و آسایش و خوشگذرانی بود و خداوند به او عمر طولانی و مال و منال فراوان داد، برای او خیر است; بلکه مسئولیتش سنگین تر و حسابش مشکل تر است و اگر این امکانات و سرمایه ها را در راه باطل به کار گرفت، موجب فزونی عذاب اخروی او خواهد بود; چنان که قرآن کریم می فرماید:

و لا یحسبن الذین کفروا انما نملی لهم خیر لانفسهم انما نملی لهم لیزداد وا اثما و لهم عذاب مهین ⁽⁸⁵⁾; آنهایی که به راه کفر و ناسپاسی رفتند، نپندارند که اگر در دنیا به آنها مهلتی داده ایم (که در آن به مستی و خوشگذرانی مشغول شدند)، به سود آنهاست; بلکه به آنها مهلتی دادیم تا بر بار گناهشان بیفزایند و برای آنها عذاب خوارکننده ای [فراهم] است .

اینجاست که امام سجاد علیه السلام می فرماید:

[الهی] فان قدرت لنا فراغا من شغل فاجعله فراغ سلامة لا تدرکنا فیه تبعة ⁽⁸⁶⁾; خدایا اگر برای ما در این دنیا آسودگی و فراغتی از کارها مقدر نمودی، آن را از آفات گناه سلامت بدار .

در جای دیگر هنگامی که بیماری بر آن حضرت روی می آورد، می فرمود:

فما ادری یا الهی ای الحالین احق بالشکر لک . . . . ا وقت الصحة . . . ام وقت العلة محصتنی بها . . . تخفیفا لما ثقل به علی ظهری من الخطیئات » ⁽⁸⁷⁾; خدایا نمی دانم کدام حال (تندرستی و مرض) برای سپاس گزاری تو سزاوارتر است؟ هنگام تندرستی . . . . یا هنگام بیماری که مرا با آن از گناهان رهانیدی و پشتم را از بار گناه سبک کردی .

پس انسان مؤمنی که با بینش توحیدی به هستی نگاه می کند، نه تندرستی و رفاه را مطلقا خیر می داند و نه بیماری و گرفتاری های دنیا را مطلقا شر . چرا که اگر تندرستی موجب توفیق بیشتر در طاعت خداوند باشد، خیر است و اگر موجب انباشته شدن گناه در پرونده اعمال باشد، شر است; چون تبعات آن عذاب دنیا یا آخرت یا هر دو است; در مقابل، بیماری وقتی موجب تخفیف بار گناه باشد، خیر است; چون از شر بزرگتری که عذاب اخروی باشد، جلوگیری می کند .

پس تفسیر ما از خیرات و شرور و اینکه چه چیزهایی را مصداق خیر و چه چیزی را مصداق شر بدانیم، وابسته به این است که با کدام جهان بینی، جهان و انسان را تفسیر نماییم . این بینش ها و نگرش های زیربنایی موضع ما را در قبال دردها و رنج ها و آلام و مصائب روشن می کند . در نگاه عارف همه رویدادها خیر است، و شر فراق یار است; چنان که حافظ می گوید:

فراز و شیب بیابان عشق دام بلاست

کجاست شیر دلی کز بلا نپرهیزد

و در جای دیگر می گوید:

هزار نقش برآید ز کلک صنع و یکی

به دلپذیری نقش نگار ما نرسد

دلا ز رنج حسودان مرنج و واثق باش

که بد به خاطر امیدوار ما نرسد ⁽⁸⁸⁾

شاعر نابینا، ابوالعلای معری گوید: «من خدا را بر نابیناییم، سپاس گذارم; چنان که دیگران بر بینایی سپاس گویند» ⁽⁸⁹⁾.

7 . خاتمه سخن

حاصل آنچه درباره حقیقت شر و اقسام آن گفته آمد، به این قرار است:

1 . خداوند در بیان حقیقت شر به لسان مردم سخن گفته است; اما در بیان مصادیق آن تفکر بشری را اصلاح نموده است . برخی اموری را نظیر جنگ در راه خدا شر می دانند; اما خداوند می فرماید: چه بسا اموری را شما ناخوشایند می دارید; ولی مصلحت و خیر شما در آن است و به عکس .

2 . شرور به طور کلی دو بخشند: بخشی از آن از اختیار انسان بیرون است و برخی با انتخاب و اختیار انسان پدید می آید . بخش اول را معمولا شرور طبیعی و بخش دوم را شرور اخلاقی گویند .

3 . برخی از شرور طبیعی نظیر آتش گرفتن خانه یک فقیر یا خرابه شدن خانه ها بر اثر زلزله و آتشفشان و سیل و جز اینها از لوازم جدایی ناپذیر طبیعت و سنت خدا در جهان است و خداوند بی گناهانی را که قربانی این حوادث می شوند، در قیامت عوض می دهد .

4 . شرور طبیعی گاهی نتیجه سوء اختیار انسان و ثمره گناهان و بی عدالتیهای اوست که به صورت عذاب الهی بر قومی فرود می آید; مثل طوفان نوح و زلزله در ثمود و سنگ باران اصحاب فیل ⁽⁹⁰⁾.

5 . از شروری که از سوی مخلوقات پدید می آید، باید به خدا پناه برد: «قل اعوذ برب الفلق من شر ما خلق » ⁽⁹¹⁾; چون این شرور ریشه در شر اخلاقی آنها دارد .

7 . راه نجات از شروری که مایه تنبیه و بیداری انسان هاست، مثل گرفتار شدن حضرت یونس علیه السلام در شکم ماهی توبه و توجه به خداست⁽⁹²⁾.

8 . اموری که برای امتحان انسان ها و تمیز مؤمنان واقعی از مدعیان و ترفیع درجات مؤمنان حقیقی است، مثل جنگ و امر به ابراهیم علیه السلام به کشتن فرزند ⁽⁹³⁾و دیگر احکامی که شاق به نظر می رسد، مثل حج⁽⁹⁴⁾و روزه رمضان ⁽⁹⁵⁾در روزهای طولانی و گرم تابستان و مانند آنها که در ظاهر شر به نظر می رسد، در واقع و در نگاه مؤمنان حقیقی خیرند . چنان که امام خمینی «ره » می فرمایند:

تکالیف الهی همه الطاف الهی است و داروهایی است ربانی برای درمان روحهای بیمار و دلهای ناخوش [. . . حتی] آتش دوزخ نسبت به گنهکاران از مؤمنین، لطف است و عنایت و راهی است به جوار الهی ⁽⁹⁶⁾.

پس جهنم هم در نظام کلی خلقت و مجموعه حیات بشر در دنیا و آخرت خیر و نعمت است . قرآن کریم می فرماید:

یعرف المجرمون بسیماهم فیؤخذ بالنواصی و الاقدام فبای آلاء ربکما تکذبان هذه جهنم التی یکذب بها المجرمون یطوفون بینها و بین حمیم ان فبای آلاء ربکما تکذبان ⁽⁹⁷⁾

مجموعه این آیات می رساند که گرفتن مجرمان و بدکاران و انداختن آنها به آتش جهنم و معذب ساختن آنها در مجموعه نظام خیر است و خداوند آن را نعمت غیر قابل انکار برای مؤمنان می داند .

پس در مجموعه هستی آنچه از ناحیه علم و قدرت و مشیت الهی صادر می شود، خیر است و آنچه که شر است، از سوء اختیار مخلوقات مرید و مختار است; اما همین ها را آدمی می تواند با مبارزه کردن و مدد گرفتن از خدا دفع نماید .

پی نوشت ها:

1) بقره/21 .

2) طلاق/12 .

3) انعام/59 .

4) آل عمران/18 .

5) مومنون/18 .

6) نمل/17 .

7) انبیاء/81 .

8) انبیاء/82 .

9) انبیاء/84- 80 .

10) بقره/49 .

11) انبیاء/68 .

12) قصص/76 .

13) خلاصه سؤال کارنمن و لهر، (James cornman and keith lehrer) این است:

اگر تو (خدا) توانایی و دانش آفریدن هر جهان منطقا ممکن را داشتی، آیا جهانی مانند این جهان می آفریدی (جهانی که روشنترین انواع شر آن، درد و سختی و رنج است) ؟ حال که جهان فعلی بهترین جهان ممکن نیست، پس وجود خدای دانای مطلق، توانای مطلق و خیرخواه مستبعد یا نامحتمل است; یعنی وجود خدا نامحتمل است (الوین پلانیتنجا، ترجمه محمد سعیدی مهر، مؤسسه فرهنگی طه، 1376ش، ص 118).

14) در تعالیم زرتشت . . . . تاکید شده است که از اول خلقت عالم دو روح ذاتا ناسازگار و متخاصم در عالم وجود دارد که این دو در متون بعدی با عنوان انگیره مینو (اهریمن) و اهورامزدا [سپند مینو] به چشم می خورد . در هات 57 اوستا آمده است: «آن که از هنگام آفرینش نیک و بد بر دست آن دو مینو (سپندمینو و انگیره [مینو)] [هرگز] نخفته و جهان اشه را پاسدارای کرده است » (خدا و مساله شر، محمدحسن قدردان قراملکی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چ 1، 1377ش، ص 263 و 264).

15) جی ال مکی فیلسوف انگلیسی (م 1981) در مقاله ای تحت عنوان «شر و قدرت مطلق » می نویسد:

«مشکل در ساده ترین صورت آن چنین است: خدا قادر مطلق است . خدا خیرخواه مطلق است; با این حال شر وجود دارد . به نظر می رسد، تناقضی بین این سه قضیه وجود دارد; به گونه ای که اگر دو تای آن صادق باشد، سومی کاذب خواهد بود» (فلسفه دین، الوین پلانتیتجا، پیشین، ص 44).

16) ر . ک، ملاصدرا، اسفار، ج 7، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981، ص 58 .

17) ابن سینا، الهیات شفا، تحقیق حسن زاده آملی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چ 1، 1376ش، ص 26 .

18) ر . ک . سیدحسن مصطفوی; درسهای الهیات شفا، مقاله اول، فصل سوم .

19) ر . ک . محمدحسن قدردان قراملکی، خدا و مساله شر، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1377ش، ص 37 .

20) حدید/3 .

21) حدید/3 .

22) صدر المتالهین، اسفار، پیشین، ج 6، ص 14 و 15 با تلخیص .

23) همان، صص 24 تا 26 .

24) حدید/3 .

25) ر . ک . الوین پلانتینجا، فلسفه دین، پیشین، ص 118 .

26) سجده/75 .

27) علامه طباطبائی، المیزان، بیروت، ج 8، ص 39 .

28) سجده/75 .

29) طه/50 .

30) میرداماد، قبسات، نسخه خطی، ص 289 .

31) محمدتقی جعفری، تحلیل شخصیت خیام، مؤسسه کیهان، چ 1، 1365ش، ص 133 .

32) فاطر/43 .

33) مجادله/21 .

34) برو ج/5تا7 .

35) نبا/6 .

36) همان/12 و 13 .

37) لقمان/20 .

38) محمدعلی فروغی، سیر حکمت در اروپا، ج 2 و فلسفه هابز، ص 112، تهران، کتاب فروشی زوار، 1344ش .

39) همان، ج 3، فلسفه نیچه: مرد برتر آن است که نیرومند باشد و هواها و تمایلات خود را برآورده کند; خوش باشد و . . . .

40) بقره/30 و 31 .

41) ملاصدرا، اسفار، ج 1، ص 265 .

42) احزاب/72 .

43) علامه طباطبایی، المیزان، ج 1، پیشین، صص 118 و 119 .

44) ر . ک . همان، ج 16، صص 357 و 358 .

45) علامه طباطبائی، المیزان، ج 16، صص 357 و 358 .

46) و عزتی و جلالی ما خلقت خلقا هو احب الی منک و لا اکملتک الا فی من احب (کلینی، اصول کافی، ج 1، ترجمه جواد مصطفوی، انتشارات علمیه اسلامیه، ص 10و11) ; [ای عقل] به عزت و جلالم سوگند که هیچ مخلوقی را که محبوب تر از تو باشد، خلق نکردم و کامل نمی کنم، مگر در کسی که او را دوست داشته باشم .

47) فجر/26 تا 30 .

48) بلد 12- 17 .

49) ملک 2 .

50) فجر/15 و 16 .

51) انبیاء/35 .

52) بقره/124 .

53) اعراف 130 .

54) اعراف/64 .

55) همان/78 .

56) الوین پلانتینجا در «فلسفه دین » اعتراض جی ال مکی را چنین تقریر می کند: «اگر خدا آدمیان را چنان ایجاد کرده باشد که در گزینش های آزاد خود گاهی خیر و گاهی شر را بر می گزینند، چرا نتوانسته است آنان را به گونه ای ایجاد کند که همواره مختارانه خیر را برگزینند . بدیهی است که ناکامی او در بهره برداری از این امکان هم با قدرت مطلق و هم با خیر مطلق بودن او ناسازگار است . ص 76 و 76 .

57) بقره/30 .

58) انسان/3 .

59) لیس علی الاعمی حرج و لا علی الاعرج حرج و لا علی المریض حرج » (نور/61). برخی مفسرین این بخش از آیه را دلیل بر معافیت نابینا و لنگ و مریض از جهاد دانسته اند (ر . ک . طبرسی، مجمع البیان، ج 7، ص 245 و محمدرضا قمی، کنزالدقائق، ج 9، ص 347 . طباطبائی، المیزان، پیشین، ج 2، ص 167 .

60) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 71، مکتبه اسلامی، ص 180 .

61) علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی، با تصحیح حسن زاده آملی، جامعه مدرسین 1407ق، ص 332 .

62) آل عمران/170 .

63) بقره/216 .

64) والله لابن ابی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی امه » (نهج البلاغه، محمدعبده، بیروت، دارالبلاغه، 1993ق، ص 93 .

65) محمدحسین طهرانی، لمعات الحسین، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چ 4، 1418ق، ص 45 .

66) همان، ص 92 .

67) باباطاهر همدانی، رباعیات، مقدمه احمد محمدی ملایری، تهران، انتشارات زرین، 1375ش، ص 3 .

68) نساء/19 .

69) خانم مری بیکر ادی Mary Baker Eddy (1822 - 1910 م) بنیان گذار فرقه معرفت مسیحی می گوید: تا زمانی که در مقام نظر حق جو و در مقام عمل دنبال ادای وظیفه باشیم، دچار «توهم » نمی شویم; اما ما انسانها کم و بیش از این مسیر عدول می کنیم و چه بسا نواقص و عیوبی داریم; لذا دچار «توهم » می شویم و چیزهای غیر واقعی را واقعی می پنداریم . شروری هم که در عالم ماده به نظر می رسند، آنها هم توهم هستند (ملکیان، مصطفی; پیشین، ص 8 و 9).

70) انفال/29 .

71) بقره/282 .

72) روم/10 .

73) ر . ک . مصطفی ملکیان، جزوه مسائل کلامی جدید، پیشین، ص 9 .

74) همان .

75) ر . ک . شیخ اشراق، حکمة الاشراق، ترجمه سیدجعفر سجادی، ص چهارده و ملاصدرا، اسفار، ج 1، ، مقدمه 3 و سیدحسین شیخ الاسلامی، هدایة العلم فی تنظیم غررالحکم، باب میم، ص 575، غرر حدیث شماره 3366 .

76) سید حسین شیخ الاسلامی، هدایة العلم فی تنظیم غرر الحکم، باب میم، ص 575، ش 3366 .

77) همان، ص 577 .

78) پیام هاجر، ش 236، ص 57 .

79) کهف/233 .

80) همان/233 .

81) همان/74 .

82) همان 77 تا 81 .

83) انعام/54 .

84) نساء/79 .

85) آل عمران/178 .

86) صحیفه سجادیه، علی نقی فیض الاسلام، 1375ق، ص 91، مناجات ش 11 .

87) همان، مناجات ش 15، ص 110 .