در راستای برگزاری «کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی » از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی، فصلنامه مشکوة نیز بر آن شد تا در این میان از خود حضوری فعال نشان دهد و از همین رو ویژه نامه ای را تدارک دید که اینک در برابر دیدگان شماست. این ویژه نامه البته زمینه های مختلفی را در پیوند با کتاب و کتابخانه در برمی گیرد که امید است مشکل پسندان این عرصه را به سوی خود کشد. از جمله حفره هایی که در این رهگذر بچشم می خورد پاسخ به پرسشهایی بود که باید از اهل فن پرسیده می شد تا با پرسشهای تخصصی برخوردی تخصصی به عمل آمده باشد. در این میان اندیشیدیم که بهتر است به جای سامان دادن به یک اقتراح و پیش افکندن پرسشی مشترک میان تخصصهای به هر حال گونه گون برای هر یک از اساتید سؤالی فراپیش کشیم انسب با مطالعات ایشان و لذا به جای یک سؤال، به تعداد اساتید موردنظر، سؤال طراحی شد و هر یک را از استادی جویا شدیم که از نگاه ما به آن مقوله نزدیکی بیشتری داشت. امیدواریم طرح این سؤالها و جوابها هر چند به اجما، شراره های اندیشه ما و فرهیختگان این عرصه را شعله ور سازد و به تکاپوی بیشتر وادارد.
÷ جناب آقای دکتر آزاد جنابعالی میزان کارآوری تکنولوژی در بهره برداری بیشتر از منابع مکتوب را چگونه ارزیابی می کنید؟
در باب ارزیابی میزان کارآمدی تکنولوژی در بهره برداری بیشتر از منابع مکتوب، نخست باید به تعریف مفهوم تکنولوژی و بویژه تکنولوژی اطلاعات پرداخت و آن گاه به ارزیابی تاثیر آن بر کارکردهای کتابخانه و خاصه بهره جویی از منابع مکتوب همت گماشت.
در تعریفی ساده، مراد از تکنولوژی کاربرد عملی علوم و نتایج حاصل از آن است. به عبارتی دیگر، تکنولوژی عبارت است از نظامی منسجم از اطلاعات و ابزار مورد احتیاج تولید یک فراورده. ویژگیهای آن را نیز باختصار می توان بدین شرح برشمرد; تکنولوژی:
1 - ابزاری است برای تبدیل منابع طبیعی به کالاهای قابل استفاده و مفید، 2 - وسیله ای است برای تغییر و مهار شرایط محیط، 3 - عاملی است برای ایجاد تغییرات اجتماعی، 4 - منبعی است برای افزایش ثروت، 5 - نیرویی است برای اثرگذاری آگاهانه بر فرایند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، 6 - کالایی است دادوستدپذیر در بازار، 7 - در جهان امروز، کلید اصلی توسعه قلمداد شده است.
تکنولوژی اطلاعات عبارت است از مجموعه ابزارها، دستگاهها، دانش، روش و مهارت استفاده از آنها در تولید، انتقال و جابجایی، پردازش و مصرف اطلاعات. لذا همه ابزارهایی که در آماده سازی - اعم از دستی و ماشینی - پردازش، مخابره و انتقال اطلاعات به کار می رود، در زمره تکنولوژی اطلاعات است; از وسایل ساده کتابخانه مانند برگه دان، رج بند و ماشینهای کوچک تکثیر گرفته، تا ابزارهای پیشرفته و پیچیده مراکز مجهز اطلاع رسانی، نظیر ابزارهای ارتباطی دوربرد، ماهواره های اطلاعاتی و جز آنها.
بطور کلی، زمانی که از تکنولوژی اطلاعات سخن می رود، بیشتر بهره جویی از کامپیوتر در امر اطلاع رسانی به ذهن همگان متبادر می شود. در کار اطلاع رسانی دو کارکرد اصلی وجود دارد: پردازش و آماده سازی و پخش و انتقال بهنگام اطلاعات. از دیدگاهی دیگر می توان گفت که تاثیر تکنولوژی اطلاعات بر کتابخانه و اصولا مواد ترسیمی از دو نگر دارای اهمیت است: در فراهم آوری، سازماندهی و نگهداری پیشینه ها و در امکان برقراری پل و پیوندی میان کتابخانه ها و شبکه سازی. شمه ای از ویژگیهای بارز و تواناییهای تکنولوژی اطلاعات را به شرح زیر برشمرده اند:
1 - سرعت بسیار در انجام کارکردهایی چون ذخیره، پردازش، انتقال و بازیابی اطلاعات.
2 - حجم عظیم و سرسام آور آن در ذخیره اطلاعات 3 - دقت بی نظر در امر ذخیره و بازیابی اطلاعات 4 - افزایش توان کاربران در بازیابی اطلاعات 5 - کاهش تدریجی بهای تجهیزات 6 - کاهش هزینه های عملیاتی در قیاس با نظامهای دستی و منابع چاپی 7 - کاهش حجم و اندازه تجهیزات 8 - کاهش فضای مورد نیاز در مراکز اطلاع رسانی 9 - توانایی بسیار در انتقال اطلاعات از راه شبکه های ارتباطی میان مراکز اطلاع رسانی در سطوح محلی، ملی و بین المللی. 10 - توانایی انتقال اطلاعات به شکلهای گونه گون رقمی، متنی، تصویری، صوتی و جز آنها.
اینک که با تعریف تکنولوژی، تکنولوژی اطلاعات و تاثیر آن بر مراکز اطلاع رسانی آشنا شدیم، وقت آن است که از کاربردهای تکنولوژی اطلاعات در بهره برداری از منابع مکتوب آگاه شویم. پیشتر آوردیم که کارکردهای اساسی هر کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی بطور کلی شامل گردآوری، سازماندهی، اشاعه و مدیریت در امر حسن انجام وظایف بالاست. هر یک از این عملکردها امروزه در بیشتر کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی کشورهای جنوب - یا ممالک جهان سوم - به طریق دستی انجام می شود و اندک اندک به شیوه های ماشینی و استفاده از تکنولوژی اطلاعات، یا به عبارتی ساده تر بهره وری از نظامهای کامپیوتری و ارتباطات دوربرد - روی می آورند. جای آن دارد که با بر شمردن مزایای نظامهای ماشینی در هر یک از مراحل کاری اطلاع رسانی، ارزیابی برتری آنها را در استفاده از منابع مکتوب بنمایانیم. اما، پیشتر از این برشماری محاسن، ضرور است مروری مختصر بر شیوه های نگارش داشته باشیم تا خود مقدمه ای بر نشانگری نیاز به رویکرد به تکنولوژی اطلاعاتی به شمار آید.
راه و روشهای به کار آمده در برقراری ارتباط نگارشی و ترسیمی، در گذر زمان، بارها دگرگون شده است. باختصار و برای نمونه، سنگ نبشته ها و لوحهای گلین جای خود را به پاپیروس داد و نسخه های دستنویس بر پوست جانواران، به نوبه خود جایگزین پاپیروس شد. آنگاه، چاپ بر کاغذ جانشین پوست نبشته ها گردید. این خود دلیلی است بر آن که، بدین سان و سیاق، هیچ سابقه و نشانه ای حاکی از این نکته وجود ندارد که چاپ بر کاغذ همواره ابزار برتر ارتباط رسمی برقرار خواهد ماند. بواقع، با نگاه بر این پویش و پیمایش، عقیده این بنده این است که در تکاپوی جهانی، عمر چاپ بر کاغذ از دورانهایی که شکلهای پیشین حکم می راند کوتاهتر باشد - البته اگر با میزانهای سده ها، نه هزاره ها، سنجیده شود. اینک، جامعه خود را در سرآغاز گامهای نخستین تطوری طبیعی در کار ارتباطات می بیند - یعنی گذار از مرحله ارتباط بر کاغذ، به ارتباط الکترونیکی. چاره ای نیست; چه، ضرورت زمان و روند بی امان نیازمندی همگان به اطلاعات، چاپ و نشر به صورت الکترونیکی را جایگزین چاپ بر کاغذ خواهد ساخت.
گذار از مرحله چاپ بر کاغذ، به چاپ الکترونیک در سه گام انجام می شد; گام نخست: به روایت تاریخ، کتابخانه ها از آغاز چاپ تاکنون نزدیک به پانصد سال بر چاپ متون بر کاغذ تکیه کرده اند. گام دوم: این مرحله دو وجهی است; در این قدم نشر به دو گونه چاپ بر کاغذ و ماشین خوان انجام می شود که از اوایل سالهای 1960 میلادی آغاز شده است. گام سوم: در این مرحله چاپ و نشر صرفا الکترونیکی خواهد بود و در آینده نزدیک صورت خواهد پذیرفت.
در باب شتاب انجام این مراحل و میزان انتشار الکترونیکی در آینده، پیشگوییهایی به شرح زیر به عمل آمده است:
1 - از سال 2000 میلادی به بعد، پنجاه درصد خدمات نمایه سازی و چکیده نویسی چاپی موجود، تنها به شکل الکترونیکی در اختیار خواهد بود. نود درصد کار تبدیل به شیوه الکترونیکی پس از آن زمان انجام خواهد شد.
2 - نشریه های ادواری موجود - در زمینه های علوم و فنون، علوم اجتماعی و علوم انسانی - تبدیلشان پس از سال 2000 میلادی به بیست و پنج درصد بالغ خواهد شد.
3 - تا سال 1990 میلادی، بیست و پنج درصد کتابهای مرجع موجود تنها به شکل الکترونیکی در دسترس قرار گرفته است. تبدیل پنجاه درصد این آثار پس از سال 2000 میلادی روی خواهد داد.
4 - تا این زمان -9 - 1995 میلادی - پنجاه درصد گزارشهای فنی تازه منتشر شده، تنها به شکل الکترونیکی در اختیار خواهد بود. پس از سال 2000 میلادی، کار تبدیل به نوددرصد خواهد رسید.
کاربرد تکنولوژی اطلاعات در بخشهای مختلف کتابخانه - که گامهای اطلاع رسانی در آنها انجام می شود - به چشم می خورد. از میان این گامها که برای بهره وری از متون مکتوب برداشته می شد، سه مقوله عام فراهم آوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات را بررسی می کنیم.
الف ) فراهم آوری مواد. نظام سفارش و تهیه مواد خودکار، بویژه هنگامی که حجم سفارشات بسیار باشد، تواناییهای بسیار بیشتری از نظام دستی دارد. این امتیازها به شرح زیر است:
1 - جستجوی ماده سفارش شده با حداقل اطلاعات کتابشناختی و تعیین وضعیت فعلی آن. 2 - پیگیری سفارش در فاصله زمانی از پیش تعیین شده، به گونه ای خودکار 3 - انجام مکاتبات لازم با ناشر، کارگزار و دیگران و حفظ پیشینه ها در کامپیوتر 4 - کنترل اطلاعات کتابشناختی جهت پیشگیری از سفارش مکرر 5 - دادن اطلاعات کتابشناختی به دستگاه، تنها برای یک بار و استفاده مکرر از آنها در بخشهای دیگر کتابخانه 6 - انجام امور مربوط به حسابداری، مهار بودجه، تعیین مقادیر هزینه شده، تهیه تراز پرداختها و دیگر مسائل مالی مربوط به سفارشات. 7 - تهیه گزارشهای مختلف، از جمله وضع موجود سفارشات، وضعیت ناشران، کارگزاران، فروشندگان مواد، دوره های انجام سفارش، میزان بودجه هزینه شده، بودجه باقیمانده، گزارش دریافت مواد و جز آنها.
ب ) سازماندهی. سازماندهی مواد شامل دو کار عمده فهرستنویسی و رده بندی است. بخشی از کار فهرست نویسی و رده بندی امری فکری است که کتابدار انجام می دهد، اما کامپیوتر و نظامهای خودکار تسهیلاتی فراهم می آورد که در صرف کارمایه، زمان، خرج و جز آنها صرفه جویی می شود. در کتابخانه هایی که تکنولوژی اطلاعات را در امر سازماندهی به کار می بندند، حدود نوددرصد کارها به یاری ابزارها و کامپیوتر انجام می شود. با دادن یک یا دو اطلاع کتابشناختی از اثر، اطلاعات کامل آن به نظام خودکار کتابخانه وارد می شود و برای کتابداران و مراجعان قابل بازیابی خواهد بود. امتیازهای سازماندهی مواد به گونه ای خودکار و با استفاده از نرم افزارهای مربوط به شرح زیر است:
1 - شکل و شمایل واردکردن اطلاعات کتابشناختی هر اثر انعطاف پذیر است و برابر نیازهای کتابخانه انجام می شود. 2 - وارد کردن اطلاعات کتابشناختی هر اثر که به گونه بنیادی فهرست شود، بآسانی صورت می گیرد 3 - کار تبادل پیشینه ها با پایگاههای اطلاعاتی بین المللی، با استفاده از رمزهای استاندارد، انجام پذیر است 4 - فهرستنویسی و اصلاح اطلاعات بسرعت انجام و ذخیره می شود و بازیابی اطلاعات کتابشناختی بلادرنگ صورت می گیرد 5 - امکان تهیه برچسبهای میله ای جهت نصب برعطف اثر وجود دارد که خود، کار امانت دادن را دقیق و سریع می سازد 6 - تهیه بایگانیهای مستند از نامها یا سرعنوانهای موضوعی بآسانی انجام می شود 7 - تهیه فهرست همگانی پیوسته، جهت بازیابی آثار توسط مراجعان، با نقاط بازیابی بسیار بیشتر و گسترده تر از شیوه های معمول جستجو از راه عنوان، نام پدیدآور و موضوعهای اثرانجام پذیر است.
پ) اشاعه. پخش اطلاعات به گونه ای سنتی و به ساده ترین صورت، از راه امانت دادن آثار و گردش مواد انجام می شود. نظام امانت مواد دستی به سبب تعداد بسیار کتابهای در گردش، آثار بازگشت داده شده، مواد ذخیره شده تمدیدی وجز آنها و برگه آرایی برگه های امانت کتابهای در گردش در بایگانیهای مجزا و نیز آمارگیریهای مختلف، کاری بس پرحجم و دشوار است. در نظامی خودکار نه تنها بر سرعت و دقت انجام این امور افزده می شود، بلکه کتابداران می توانند با صرف حداقل نیرو، نظارت مؤثرتری بر روند کارها داشته باشند. در نظامهای خودکار پیشرفته، حتی خود مراجعه کننده می تواند بدون کمک کتابدار مواد را به امانت بگیرد و در هر لحظه که مایل باشد، وضعیت خویش را از نظر تعداد و مشخصات کتابهای امانت گرفته شده، برگشتی، سابقه امانت، مدت امانت، موعد بازگشت و جز آنها مشخص سازد. امتیازهای گردش مواد خودکار بشرح زیر است.
1 - تهیه بایگانیهای لازم برای اعضای کتابخانه، وضعیت مواد به امانت داده شده، تعداد نسخه های باقیمانده در کتابخانه، نام و مشخصات و نشانی امانت گیرندگان، تاریخ و موعد بازگشت آثار و جز آنها به آسانی و بسرعت انجام می شود.
2 - تهیه و صدور برگه دیرکرد یا اخطار - در فاصله زمانی از پیش تعیین شده - برای ارسال به امانت گیرندگان متخلف به گونه ای خودکار انجام می شود.
3 - امکان استفاده از تجهیزاتی چون قلم نوری، دستگاه برچسب خوان رمز میله ای، و جز آنها، برای ثبت و ذخیره مشخصات آثار امانت گرفته شده، بازگشتی و امانت گیرندگان وجود دارد که خودکار گردش مواد را سرعت می بخشد.
تمامی کارکردهای اطلاع رسانی، دست کم در قلمرو مواد ترسیمی، برای بهره برداری کاربران از اطلاعات موجود در رسانه های حاوی اطلاع انجام می شود. برای بهره گیری از آنها باید بتوان مواد مکتوب را در رسانه ها یا محملهای گونه گون ذخیره کرد، آنها را انتقال داد و مورد تغییر و تبدیل یا پردازش قرار داد. در چنین حالتی، اطلاعات چون کالاست که از راه پردازش داده ها به یاری مغز انسان یا دستگاههای خود ساخته وی به اطلاعات ارزشمند بدل می شود. البته نباید از یاد برد که ارج و ارزش اطلاعات تابعی از زمان است. آنچه امروز اطلاع مفید و ارجمند پنداشته می شود، باحتمال، در زمانی دیگر اطلاعی کم ارزش یا بی ارزش به شمار خواهد آمد.
آنگونه که پیشتر آمد برای بهره برداری از منابع و مدارک مکتوب نخست باید آنها را فراهم ساخت، بعد سامان و نظمشان بخشید و سرانجام به شیوه های گونه گون اطلاعات مندرج در آنها را اشاعه داد. تکنولوژی در حیطه انجام این امور به کارها سرعت چشمگیر می بخشد، انجام آنها را با دقت بسیار بیشتری تضمین می کند، امکان ذخیره سازی حجم بیشتری از اطلاعات را فراهم می سازد، مقدار اطلاع فراوانتری را تهیه می کند، امکان ترجمه مدارک را به زبان دلخواه مهیا می سازد، امکانات ترکیب، بازنویسی، ساده نویسی، بررسی انتقادی، گزارش وضعیت موجود و همگانی کردن اطلاعات را فراهم می آورد. در این روز و روزگار، به دلیل انبوه مهار ناپذیر اطلاعات، گاه لازمست اطلاعاتی دگرآرایی یا بازآرایی شود; بدین معنی که افراد یا سازمانهایی باید به یاری تکنولوژی به ارزشیابی و فشرده سازی و تهیه خلاصه و چکیده ها در قالبهای تازه و معتبر قابل استفاده برای گروههای معینی از استفاده کنندگان بپردازند، تا اطلاعات مناسب هر گروه از مراجعان و کاربران به مناسبترین و مؤثرترین وجه در اختیار قرار گیرد. در نهایت، شاید بهره وری بهینه از اطلاعات آمده در منابع مکتوب، از راه تولید اطلاعات تازه صورت پذیرد. برای نمونه، تهیه و تدارک ابزارهای پژوهشی نظیر کتابشناسیها، نمایه نامه ها، فهرستها، چکیده نامه ها، بررسیها، و حتی برپایی پایگاههای داده ها و بانکهای اطلاعاتی بدون مددجویی از تکنولوژی، با سرعت، دقت و حجم مورد انتظار انجام پذیر نخواهد بود.
بدین سان، پویایی علم و اطلاعات در جوامع پیشرفته امروزی و در عهدی که به عصر انقلاب انفورماتیک موسوم ست بزرگترین تاثیر را بر کتاب و کتابت خواهد گذارد، عصری که در آن از نقش کاغذ، کتاب، کتابت و بطور کلی منابع مکتوب کاسته و بر نقش روشها و نظامهای تازه اطلاع رسانی و بهره جویی از اطلاعات افزوده خواهد شد.
استاد مایل هروی لطفا بفرمایید به نظر جنابعالی سهم کتاب در پرورش و بالندگی فرهنگ ملتها چقدر است؟
در پاسخ به پرسش مبتنی بر سهم کتاب در بالندگی فرهنگ ملتها، که از بدیهیات مسلم است گفتنی بسیار است، به طوری که خلاف آن فرضی است باطل. اما باید پذیرفت که کتاب آنگاه در پرورش فرهنگ ملل سهیم می شود که اولا دانش خواندن و نوشتن به نزد ملتی شناخته باشد و ثانیا از دانش خواندن و نوشتن به دانش تامل کردن و تفکر کردن دست یابد. چنین ملتی کتاب را به مثابه آیینه ای قدنمای می بیند که پیوسته خویشتن خویش را روباروی آیینه کتاب قرار می دهد و به آرایش و پیرایش خویشتن خویش می پردازد.
اگر ملتی دانش خواندن و نوشتن را به حیث ارزش و پسندی مسلم تلقی کند، در چهاردیواریی از عالم سیاسی - اقتصادی قرار دارد که کتاب را به منزله دریچه ها و روزنه هایی برمی گیرد تا از طریق آن فضای بیرون از چهار دیواری مزبور را به تماشا نشیند. تاریخ ملل گونه گون حاکی از آن است که روزنه های مزبور را به روی چهار دیواری عالم سیاسی - اقتصادی خویش گشوده اند، و از طریق روزنه های مذکور به جهان بینی مناسب در قلمرو سیاست، اقتصاد و فرهنگ ست یافته اند و سرانجام به تمدن رسیده اند.
نگاهی به جایگاه کتاب در میان ملل جهان اسلامی، بسیاری از نکته های مربوط به کتاب و سهم آن را در بالندگی ملل روشن می دارد. کتاب در تمدن اسلامی به صدف، ماننده شده است که مرواریدهای اندیشه و ارزشها را در خود می پروراند و بیرون می آرد. (1) هم ابزار و اسباب کتاب در تمدن مزبور با اعضا و اندامواره های انسان تشبیه شده است به طوری که خداوند دل انسان را چونان کتابی آفرید و شیرازه آن را با رشته جود و کرم بست و از علم کلی و جزئی در آن نوشت و آنگاه آن را «جلد وجود» پوشانید. (2)
هر یک از این تشبیهات - که نگره ملل مسلمان را نسبت به کتاب آشکار می دارد - حاکی از آن است که ملتهای مسلمان کتاب را در جایگاه والا و بلند آن قرار داده بودند، و بدرستی دریافته بودند که گسترش و پرورش شؤون زندگی بدون کتاب میسر نمی تواند باشد. با چنین نگره ای بود که کتاب را به حیث معرف تفکر و تمدن خویش برکشیدند و از آن در دو جنبه حیات: حیات گیتیانه و حیات مینوانه بهره ور شدند.
با چنین نگره ای نسبت به کتاب، بدیهی است که چرا با سرعت شعبه های علوم عدیده در تمدن اسلامی بالید و ارزشهای تمدنهای پیش از خود را بدرستی گوارید و بو کرد و تمدنی بنا نهاده شد که تمدن نوین جهان، در بسیاری از وجوه، مرهون و مدیون آن می نماید.
از نگاهی دیگر نیز می توان جایگاه شامخ کتاب را در میان ملل مسلمان مورد تامل قرار داد و آن وجهه زیبایی شناسیک کتاب است در تمدن مزبور، اهالی فنون نسخه نویسی و نسخه آرایی و صورتگری و جلدسازی برای این که بتوانند کتاب را به مثابت مرواریدی بنمایانند تا بر گردن آحاد ملل مسلمان آویخته گردد، جمیع وجوه و قراین زیبایی موجود در طبیعت را به طریق محاکات در کتاب انعکاس دادند و کتاب را همچون شیئی زیبا، که دارای زیباییهای گونه گون طبیعی باشد، برساختند. نسخه ای از قرآن مجید در قرن نهم هجری به خاطر وجوه زیبایی شناسی آن چنان عواطف شاعر آن دوره - جامی - را برانگیخته است که او با شخصیت دادن به پدیده های زیبایی موجود در آن نسخه، آن را چونان معشوق خویش تصور کرده است:
مصحفی جو چو شاهد مهوش بوسه زن در کنار خویشش کش شاهدی گلعذار و مشکین خط چهره آراسته به عجم و نقط بلکه باغ بهشت و روضه حور سبزه اش مشک و تربتش کافور جدولش چون چهار جوی بهشت فیض بخش از چهار سوی بهشت گرد جدول نقوش اعشارش رسته گلهاش گرد انهارش سوره هایش همه قصار و طوال قصرها زان بهشت فرخ بال کرده همواره زان قصور شگرف جلوه حوران قاصرات الطرف سر هر سوره بر مثال دری که از آن در توان بر آن گذری رسد از هر دری گه و بیگه طالبان را صلا که بسم الله (3)
زیبایی و جمال یک کتاب بیاض گونه عواطف درویش شکسته نویس را چنان تحت تاثیر قرار داده است که او آن کتاب را چونان بوستانی تشخیص داده است:
بیاضی نه، گلستانی پر از گل ندیده هیچ کس آسیب خارش بیاضی نه، سمن زاری دلاویز خوش الحان مرغکان هر سو هزارش بیاضی نه، محیطی کابر نیسان بجان پرورده در شاهوارش بیاضی نه، سپهری پر کواکب ز مشکین نقطه گردون مدارش (4)
این همه زیبانمونی و زیباسازی که در تمدن اسلامی درباره کتاب صورت می گرفته است البته به خاطر آن گستره کردن حوزه کتاب در میان ملل مسلمان بوده است و این که کتاب به حیث پدیده ای معنوی، وجود زیبایی شناسی ملل مزبور را اقناع کند و سهم خود را در شؤون حیات آنان افزون نماید و کارآ و کارساز. به این منظور در تمدن اسلامی، حتی کتابخانه ها را بسیار زیبا و چشم نواز می ساخته اند و ابزار کار اهالی کتاب را برایگان در کتابخانه ها مهیا می کرده اند، تا کتاب را در قلمرو زندگی مردم، و در رشد و پرورش و رفاه مادی و معنوی آنان سهیم سازند. صفی الدین وزیر در کنار مسجد عتیق همدان «دارالکتبی فرموده است مشحون به انواع کتب علوم، و جامه عروسان و دامادان و پوشش جنازه مردگان که ببرند و باز آرند. این دارالکتب چون هدهد با قبا و کلاه است. بر چند رسم این دارالکتب فرموده است، در تذهیب و تهذیب آن ید بیضا نموده، هر کس که بر آن رحبه رود، آسایش و سکون و راحت به دل او رسد، پندارد که پای او به گنج فرو رفت، چنان که کهربا رباید این رحبه غم از دل برد. اگر کسی نزهت جای چنان طلب کتابت به ترنج نویسد. مدرسی چون خواجه امام معین الدین نشانده است که فضل او چون دم مسیح، مرده جمل را زنده کند و اثر علم او چون نشان گازران بر دیباچه روزگار باقی ماند... در این دارالکتب کاغذ و مداد و قلم، چندان که خواهند، مبذول دارند. و اگر طالب علمی محتاج باشد و نواله روزگار به رسم او استخوان بود و دانه بخت او بی شیر، صدر صائن الدین او را عیال خویش داند... (5) ».
این نگره های مسلمین در تمدن اسلامی سبب شد تا کتاب در شعاعی گسترده دیده شود و در زندگی هر روزینه مردمان منطقه به حیث غذای روح و روان تلقی گردد، و نتیجه اش نیز همان بود که مسلمانان با کتاب بالیدند و تمدنی - خاصه تا 800 هجری - فرا دادند که امروزه با همه پیشرفتهای علمی که متوجه ملل مترقی و در حال توسعه شده است، بسیاری از زمینه های تمدن مذکور به حیث پیش زمینه پیشرفتهای مزبور محسوب گردد.
جناب آقای فکرت به نظر جنابعالی آیا خلاصه سازی آثار پرحجم بر طیف خوانندگان می افزاید یا خیر؟ و آیا این کار از ارزش چنین کارهای سترگی نمی کاهد؟
تلخیص شیوه ای است در تالیف، که از روزگاری دراز در قلمرو معارف اسلامی رواج داشته و اکنون نیز مورد استفاده است و آن عبارت است از نگارش مختصر و مجدد یک اثر که قبلا توسط تلخیص کننده و یا شخص دیگری تالیف شده است و این کار سابقه ای دراز دارد.
در سده سوم ابویوسف یعقوب بن اسحاق معروف به ابن سکیت ( -243 ق) کتاب «اصلاح المنطق » را که تالیف خود او است تلخیص کرده سپس کسان دیگری از جمله ابوالقاسم حسین بن علی به تلخیص آن پرداخته اند. «الشافی » در امامت تالیف سید مرتضی علم الهدی ( -436 ق) را معاصرش شیخ طوسی ( - 460 ق) تلخیص کرده که با اصل «الشافی » چاپ شده است. ابن فوطی (-723 ق) نیز «مجمع الآداب » را که تالیف خود او است تلخیص کرده است و محقق حلی (-676ق) به تلخیص فهرست شیخ طوسی و علامه حلی (-726 ق) به تلخیص کشاف زمخشری پرداخته است.
«مفتاح العلوم » کتاب معروفی است در علوم ادبی از سراج الدین ابویعقوب یوسف سکاکی (-626 ق) که جلال الدین محمدبن عبدالرحمن خطیب دمشق (-739 ق) آن را تلخیص کرده و تلخیص المفتاح بیش از اصل مورد توجه قرار گرفته و بر آن شرحها نوشته اند، مطول معروف تفتازانی (- 792 ق) شرح همین کتاب یعنی تلخیص المفتاح است که در 748ق به پایان رسانیده است. سنائی دو بار به تلخیص «حدیقة الحقیقه » که سروده خود او است پرداخته و ملاحسین واعظ کاشفی ( - 910 ق) دو بار مثنوی معنوی را با نامهای لباب معنوی و لب لباب تلخیص و انتخاب کرده است.
یک نمونه معروف دیگر «شرایع الاسلام » است در فقه از ابوالقاسم جعفربن حسن محقق حلی (-676 ق) که خودش آن را تلخیص کرده و «مختصر نافع » نام نهاده، سپس همین تلخیص را شرح کرده و «المعتبر» نامیده است. اکنون، هم شرایع و هم مختصر موجود است و بر هر دو شروح متعددی نوشته اند.
در طب می توانیم از قانون ابن سینا ( - 428 ق) نام ببریم که ابن نفیس (-687 ق) آن را تلخیص کرده و «موجز القانون » نامیده یا «ذخیره خوارزمشاهی » که مؤلف آن سید اسماعیل جرجانی ( - 535 ق) آن را تلخیص کرده و «خفی علائی » نامیده است.
کتاب معروف «بحارالانوار» را محمد هادی کاشانی در حیات مؤلف یعنی علامه مجلسی ( - 1110 ق) تلخیص کرده است. همین گونه مثالهای مکرری از تلخیص داریم که ذکر همه آنها بیگمان تالیف یک مجلد مفصل فهرست را ایجاب می کند.
تلخیص کتابها گاهی خود نام جدیدی می یابند مانند موجز (تلخیص قانون)، خفی علائی (تلخیص ذخیره خوارزمشاهی) ، جامع الفوائد (تلخیص قواعد)، زبدة الکلام (تلخیص عماد الاسلام)، تلویح الاشاره (تلخیص شرح الزیارة)، مفتاح النجاح (تلخیص اصلاح العمل)، المنخل (تلخیص اصلاح المنطق)، حدیقة الازهار (تلخیص بحار)، الثمرات (تلخیص عبقات)، توضیح الاخلاق (تلخیص اخلاق ناصری)، ارتشاف صافی (تلخیص شافی) و جز آنها و یا این که با ذکر کلمه های اختیار، اختصار، انتخاب، تلخیص، خلاصه، لب، لباب، مختار، مختصر، منتخب، ملخص، موجز و مانند آنها مشخص می گردند.
مرحوم صاحب «الذریعه » به فرزندشان سفارش فرموده است که چون خواهی بدانی در کتاب چه مطالبی است، آن را فهرست کن و چون خواهی از آن بهره گیری آن را تلخیص و تشجیر کن. از مرحوم آقابزرگ تهرانی تلخیصهایی نیز داریم که نگارنده در مقدمه «مصنفات شیعه » از آنها نام برده است.
البته تلخیص خود فنی است که هر گاه در کار، رعایت اصول و ملاحظه جوانب بشود بر مفیدیت عمل می افزاید.
گاه تلخیص کننده در کتاب زوایدی می بیند; یا مکررات و اسناد را از قلم می اندازد و یا به گزینش محاسن اثر می پردازد که در همه حال باید دقت شود که کتاب در چه سطحی و به چه منظوری تلخیص می گردد.
اما در جواب این سؤال که خلاصه سازی آثار خوانندگان بیشتری را جلب می کند و یا خلاصه سازی از ارزش کارهای بزرگ نمی کاهد، باید گفت که اصل اثر چیزی است و تلخیص چیزی دیگر بسیار مشکل است که تلخیص جانشین اثر گردد. تلخیص برای گروهی و به قصدی خاص صورت می گیرد و اصل خود اصل است.
پیشتر از «شرایع الاسلام » یاد شد و تلخیص آن که «مختصر نافع » باشد. صدها سال است که هر دو کتاب ماخذ و مرجع است. بر هر دو هم شرح و حاشیه های فراوان نوشته اند. گاهی هم چنان که در مورد تلخیص مفتاح العلوم عرض شد تلخیص مورد توجه بیشتری قرار می گیرد.
یک مثال دیگر «دره نادره » است. این کتاب در بیش از هزار صفحه چاپ شده است. مصحح محترم مفاد مطالب تاریخی آن را در چند صفحه معدود آورده است. حالا کسی که بخواهد آن مطالب را بداند می تواند آن چند صفحه را بخواند; ولی «دره نادره » و انشاء آن و ذخیره لغات و مرادفات و تشبیهات و دیگر صنایع ادبی که توسط یک منشی زبردست و ادیب نگارش یافته طبعا جای خود را دارد.
به هر حال بر روی «قانون » کسی نتوانسته خط بطلان بکشد، چون «موجز» ابن نفیس موجود است و ذخیره «خوارزمشاهی » با به وجود آمدن «خفی علائی » به فراموشی سپرده نشده است.
تلخیص نه تنها از ارزش کار اصل نمی کاهد، بلکه اگر به صورت صحیح عمل شود بیشتر معرف اصل می شود. تلخیص کننده در حقیقت می گوید:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
جناب آقای یزدی مطلق لطفا درباره چگونگی آموزش نیروهای تازه نفس برای تهیه فهرست کتب خطی، با در نظر گرفتن محدودیت این فهارس در مقطع فعلی توضیح بفرمایید.
اختصارا یادآور می شود: در آموزش فهرست نویسی کتب خطی توجه به نکات زیر، مناسب به نظر می رسد:
الف: نخست باید در فهرست نویسی، روش واحدی اتخاذ کرد به گونه ای که جامع میان اختصار مخل و اطناب ممل باشد، و جهت حصول این امر، ابتدا باید سمیناری تشکیل داد و از متخصصین مربوطه دعوت به عمل آورد، تا با تبادل نظر به هدف مشترکی که منتج به شیوه واحدی در فهرست نویسی کتب خطی باشد، دست یافت.
ب: در کنار آموزش فهرست نویسی، وجود آزمایشگاه متناسبی مشتمل بر ابزار و وسائل و مواد لازم از قبیل پروژکتور، فیلم خوان، اسلایدهایی از نسخه های زینتی و خطوط هنرمندان، مجموعه یی از فهرستهای نسخ خطی که چاپ شده اند، نمونه هایی از نسخ خطی با رعایت حفظ و ایمنی آنها و ... ضرور به نظر می رسد.
ج: به منظور بازدهی بیشتر، در هر دوره آموزشی، باید از هر دو شیوه علمی و عملی و یا (سمعی و بصری و تجربی) استفاده کرد.
د: دانشجویان این رشته باید از میان افراد با حوصله و دقت بیشتر انتخاب شوند و علاقه مند به کار فهرست نویسی و شناخت اسناد مکتوب، و مختصر تجربه داشته باشند.
تبصره: در این خصوص، توصیه می شود، از طلاب علوم دینی که آمادگی این کار را دارند استفاده شود.
یادآور می شود که این پیشنهاد به سبب تعصب یا چیز دیگر نیست، بلکه در تجربه چهل ساله ام به این نتیجه رسیده ام و بر این امر مصر هستم.
ه: پس از آموزش یک دوره عمومی، باید فهرست نویس ها را لااقل در یکی از سه رشته زیر، آموزش کافی داد تا به دانش مورد نیاز در رشته خود دست یابند و متخصص شوند:
(1) در زمینه شناخت کتابهای تزیینی، هنری، مرقعات، طومارها، اسناد و مدارک مکتوب، خطوط هنرمندان، کتب ادعیه، قرآنهای نفیس، انواع مکاتیب هنری در ادوار مختلف، تذهیبها، تصویرها، نقاشیها، جلدها، و... (2) فهرست نویسی کتابهای خطی فارسی در رشته های مختلف علوم (3) فهرست نویسی کتابهای عربی در زمینه های علوم اسلامی.
و: در خاتمه یادآور می شود که اهمیت فهرست نویسی و نقش نسخه شناس متخصص در کمک به پژوهشگران و ارتقای دانش در ایران همچنان ناشناخته مانده است. و شاید یکی از عواملی که موجب گردیده است تا این دانش، همدوش با سایر علوم از رشد نسبی برخوردار نشود همین امر باشد که مآلا عدم توجه مسؤولان را به وضع شغلی و معیشتی این گنجوران گمنام و قانع و عاشق به آثار علمی و هنری اسلامی به دنبال داشته است و مانع توجه نیروهای جوان و مستعد به این فن گردیده است.
پی نوشتها و مآخذ:
1- رش: مشکویه رازی، جاودان خرد،397;
2- رش: ن. مایل هروی، کتاب آرایی، پانزده.
3- جامی، سلسلة الذهب، 8-77;
4- دیوان درویش عبدالمجید، تهران، 22;
5 - ابوالرجاء قمی، تاریخ الوزراء،23-222.
