گروه جغرافیای ممالک اسلامی
ویژگیهای طبیعی
جمهوری ازبکستان از کشورهای مهم آسیای مرکزی است که در موقعیت جغرافیایی 37 تا46 درجه عرض شمالی و56 تا 74 درجه طول شرقی قرار دارد. (1)
وسعت این کشور تا سال 1965 میلادی حدود 403865 کیلومتر مربع (156000 مایل مربع) بود. در آن سال با الحاق بخشی از قزاقستان جنوبی به ازبکستان، مساحت آن به 447400 کیلومتر مربع (173591 مایل مربع) افزایش یافت.
ازبکستان را کشورهای آسیای مرکزی احاطه کرده اند و این کشور فقط در طول مسافت کوتاهی در جنوب با افغانستان مرز مشترک دارد، رودخانه آمودریا (جیحون) مرز طبیعی بین این دو کشور را تشکیل می دهد. ازبکستان در شمال و غرب با قزاقستان، در جنوب با ترکمنستان و افغانستان، در شرق با تاجیکستان و در شمال شرقی با قرقیزستان مرز مشترک دارد.
از لحاظ موقعیت طبیعی، ازبکستان شرایط ویژه ای دارد: رودخانه سیردریا (سیحون) در طی مسیر خود از شرق ازبکستان عبور می کند، رودخانه آمودریا در جنوب کشور جاری است، دریاچه آرال در شمال آبریزگاه دو رود مذکور است، کوههای تیان شان در جنوب غربی ازبکستان مرتفع ترین زمینها را به وجود آورده اند و بیابان قزل قوم بخش وسیعی از سرزمین ازبکستان را فراگرفته است. این عوامل طبیعی سبب شده اند تا قسمت وسیعی از کشور، که دارای شرایط بیابانی و نیمه بیابانی است، و همچنین کوههای بلند و صعب العبور جنوب شرقی، خالی از سکنه باشند و مردم در اطراف منابع آب و نیز کوهپایه ها، که شرایط مساعدی برای زیست فراهم کرده اند
آب و هوا: شرایط طبیعی موجود سبب حاکمیت اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی در ازبکستان شده است، به همین دلیل بخش زیادی از سال، این کشور دارای آب و هوای گرم و خشک است. در طول تابستان درجه رطوبت نسبی هوا پایین و درجه حرارت بسیار بالاست، در حالی که در فصل کوتاه مدت زمستان، سرما و گرما بتناوب غلبه می یابد. در این فصل دوره های سرما دارای شدت زیاد است و برودت هوا غیرقابل تحمل می شود. در فصلهای کوتاه مدت بهار و پاییز هوا اعتدال بیشتری دارد.
منابع آب: به علت خشکی زیاد هوا، زیست و حیات انسان در گرو تامین آب مورد نیاز است. در این منطقه دو رودخانه آمودریا و سیردریا، که اعراب به آنها «جیحون » و «سیحون » می گفتند، تداوم بخش حیات انسانند و در اراضی حد فاصل آن دو، که «فرارود» یا «ورارود» و نزد اعراب «ماوراءالنهر» نامیده می شد، در طول سالیان دراز اقوام گوناگون زندگی می کرده اند. گرچه در حال حاضر تقسیمات سیاسی کشورهای آسیای مرکزی یکپارچگی ماوراءالنهر را از بین برده است، اما سیحون و جیحون همان نقش حیاتی خود را حفظ کرده اند.
رودخانه سیردریا (2) که با 2660 کیلومتر طول، از ارتفاعات پامیر سرچشمه می گیرد و در مسیرش با پیوستن رودهای دیگر به آن بزرگتر و وسیعتر می شود و سرانجام به دریاچه آرال می ریزد. سیحون در مسیر خود ابتدا با جهت شرقی - غربی وارد دره فرغانه می شود و پس از مشروب کردن اراضی اطراف شهرهای فرغانه و خجند، جهت شمالی می گیرد و پس از عبور از کنار شهر تاشکند، پایتخت ازبکستان، وارد قلمرو سیاسی قزاقستان می شود، در آن جا چند رود کوچک دیگر به آن می پیوندند، سپس در جهت غرب به سوی دریاچه آرال سرازیر می شود. این رود که حد شمالی و شرقی صحرای قزل قوم را تشکیل می دهد، به دلیل عمق کم برای کشتیرانی مناسب نیست، ولی از آب آن برای آبیاری اراضی زراعی و همچنین تولید انرژی هیدروالکتریک استفاده می شود.
رودخانه آمودریا (3) با طول 2494 کیلومتر از کوههای پامیر در تاجیکستان سرچشمه می گیرد، قسمتی از مسیر آن تشکیل مرز طبیعی بین دو کشور افغانستان و ازبکستان را می دهد، سپس با جهت شمال غربی در طول مرز مشترک ترکمنستان و ازبکستان به پیش می رود تا سرانجام وارد جمهوری خودمختار قراقالپاق، در کشور ازبکستان، می شود و در محل شهر ناکوس، مرکز قراقالپاق، چند شعبه می شود و آنگاه با دلتایی وسیع به دریاچه آرال می ریزد.
رود مهم دیگر ازبکستان زرافشان است که از طرف شرق وارد این کشور می شود و پس از عبور از کنار شهرهای سمرقند و بخارا در ریگزارهای اطراف فرو می رود. نام دیگر این رودخانه «سغد» (4) است، که در بیشتر متون جغرافیای تاریخی، ذکر شده است.
دریاچه آرال که در شمال ازبکستان واقع است و مرز طبیعی بین قزاقستان و ازبکستان را در قسمت جمهوری قراقالپاق تشکیل می دهد، دومین دریاچه بسته بزرگ آسیاست. این دریاچه 235 کیلومتر عرض، 428 کیلومتر طول و 64500 کیلومتر مربع وسعت دارد و عمق متوسط آن بین 25 تا 30 متر است. به دلیل آن که دو رودخانه آمودریا و سیردریا آب دریاچه را تامین می کنند، هرگونه تغییر در کیفیت و کمیت آب آنها سبب ایجاد تغییراتی مشابه در آب دریاچه می شود.
چنان که ذکر شد به علت نامساعد بودن شرایط طبیعی و اقلیمی، بهره برداری از اراضی ازبکستان مستلزم استفاده از منابع آب موجود، بویژه دو رودخانه سیحون و جیحون است. ایجاد شبکه های آبیاری با هدف انتقال آب از رودها به اراضی، در ماوراءالنهر، سابقه طولانی دارد. این دست ساخته ها نیز مانند سایر هنرهای بشر بسته به شرایط زمان دچار تغییراتی می شدند، زمانی که حکومت مرکزی نیرومندی بر ناحیه تسلط می یافت، شبکه های آبیاری توسعه پیدا می کرد و تحت اداره و نظارت دولت قرار می گرفت و هنگامی که حکومتهای محلی قدرت می یافتند و شورشهای سیاسی به وجود می آمد، شبکه ها و کانالهای آبیاری تخریب می شد و بتدریج از بین می رفت. (5) پس از تسلط روسیه بر آسیای مرکزی، به منظور افزایش سطح زیرکشت و بهره برداری بهینه از مزارع و کشتزارها، طرحهای آبرسانی متعددی به مرحله اجرا درآمد. این طرحها با حفر کانالهایی برای انتقال آب سیردریا در سال 1930 م شروع شد، در سال 1939م کانال فرغانه احداث شد که طول آن 5/273 کیلومتر بود. در سال 1957 م یک نیروگاه هیدرولیک و یک دریاچه ذخیره آب در اراضی مرتفع حدفاصل قرقیزستان و تاجیکستان ساخته شد که هدف آن ذخیره آب برای اراضی گسترده متعلق به تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان بود. این طرحها به همراه برنامه های متعدد دیگر که در طول سالهای بعد به مرحله اجرا درآمد، ضمن آن که بخش وسیعی از اراضی بایر کشورهای آسیای مرکزی را آباد کرد و بر میزان بازده تولید افزود، اثرات مخرب زیست محیطی بسیاری به وجود آورد، که پیامد آن بروز خسارات و ضایعات مادی و جانی فراوان بوده است. این عارضه به صورت معضلی منطقه ای درآمده است و یافتن راه حلی برای بهبود وضعیت نامطلوب فعلی به سبب آن که موضوع بسیار مهمی است، نیازمند همکاری و همفکری تمام کشورهای آسیای مرکزی است. (6)
پوشش گیاهی: در ازبکستان نیز همانند سایر نقاط جهان میزان و نوع پوشش گیاهی رابطه نزدیکی با شرایط طبیعی و ویژگیهای آب و هوایی دارد. حیات گیاهی در استپهای خشک این سرزمین، منحصر به علفها و بوته های گل است که در فصل زودگذر بهار به صورت متراکم می رویند و پس از چند روز خزان می کنند. در حواشی رودخانه ها و بویژه در اراضی مرتفع جنوب شرقی کشور که میزان و مدت بارش بیشتر است، گیاهان پایدار و حتی جنگلهای غیر متراکم چشم انداز زیبایی به وجود آورده اند.
ویژگیهای اجتماعی
تاریخ: اکتشافات باستان شناسی نشان داده اند که این سرزمین از دوران ماقبل تاریخ محل سکونت انسان بوده و از آن زمان تاکنون تمدنها و فرهنگهای متعدد و متفاوتی در آنجا وجود داشته است. از گذشته سرزمینی که اکنون ازبکستان نامیده می شود، تا قرن ششم قبل از میلاد اطلاعات دقیق و مستندی در دست نیست. در این قرن فرمانروایان هخامنشی بر ناحیه حکومت می کردند و تا حمله اسکندر مقدونی به سال 329 قبل از میلاد، این سرزمین در اختیار حکومتهای ایرانی بود. در این سال اسکندر ازبکستان را تحت سلطه حکومت باکتریا (7) درآورد. در قرن اول میلادی امپراتوری کوشان (8) ناحیه را تصرف کرد و ازبکستان را ضمیمه قلمرو خود گرداند. خانات ترک که بتدریج وارد ماوراءالنهر شدند در اواسط قرن ششم میلادی این کشور را به طور کامل فتح کردند و تا زمان ورود اعراب مسلمان بر آن جا حکم راندند. با ورود اعراب به منطقه در نیمه دوم قرن هفتم میلادی، زمینه لازم تشکیل حکومتهای اسلامی فراهم شد. اسماعیل سامانی در سال 873 م ماوراءالنهر و خوارزم را به تصرف خود درآورد و سلسله سامانیان را در بخارا پایه گذاری کرد. در اواخر سده دهم میلادی قبایل سلجوق وارد ماوراءالنهر شدند و تا اوایل قرن دوازدهم میلادی سراسر محدوده فعلی ازبکستان را تسخیر کردند. در اواسط همین قرن قراختاییان آنان را شکست دادند و کشور را تصرف کردند. چندی نگذشت که در اواخر همان قرن خوارزمشاهیان، که از پشتیبانان اولیه قراختاییان بودند، آنان را از حکومت به زیر افکندند. اما فرمانروایی اینان نیز چندان نپایید و با حمله مغول در سال 1219م، از قدرت برکنار شدند. هجوم مغول که ویرانی بسیاری به بار آورد، بتدریج تسلط ازبکها را بر ماوراءالنهر قطعی کرد، اندکی بعد بابر بر ازبکستان تاخت، و آن جا را فتح کرد. اما ازبکها از یک سو و حکومت شاه اسماعیل صفوی از سوی دیگر، برای تصرف این سرزمین سالها با بابر جنگیدند، تا سرانجام خاندان شیبانی، مجددا حکومت ازبکها را برقرار کرد. با مرگ آخرین رهبر این خانواده، حکومت و سرزمین واحد و متحد ازبکستان متلاشی شد و حکومتهای محلی کوچک و مستقل به رهبری حکام محلی در گوشه و کنار سربرداشتند. در میان آنان، آستراخانیها در بخارا، خانات خیوه در خوارزم و خانات خوقند در فرغانه، قدرت بیشتری یافتند و برای تصرف اراضی یکدیگر دائما در نبرد با هم بودند. این دشمنیهای پایدار زمینه ای مساعد برای روسیه که در فکر تصرف ناحیه بود، فراهم کرد. روسها به روشهای مختلف بویژه از طریق ارتباطات اقتصادی و سیاسی بر نفوذ خود در منطقه افزودند و آن گاه شهرها و مراکز مهم این سرزمین را تسخیر کردند. آنان در سال 1865م، تاشکند و در سال 1868م سمرقند را به تصرف خود درآوردند. همزمان با تصرف سمرقند توسط روسها، خانات بخارا تحت الحمایگی روسیه را پذیرفتند. سال بعد خانات خیوه همین گونه عمل کردند. با ضمیمه شدن کامل خانات خوقند (9) به روسیه در سال 1876 م تسلط این کشور بر ناحیه کامل شد و ولایت ترکستان تشکیل گردید، که در سال 1886م، به سرزمین ترکستان تغییر نام یافت. پس از آن روسها بسرعت در منطقه نفود کردند و با ایجاد خطوط ارتباطی و ارائه خدمات مختلف ناحیه را کاملا تحت کنترل خود درآوردند. آنها به سرعت تاشکند را به یک مرکز شهری بزرگ و جدید تبدیل کردند، و شمار زیادی از روسها را به آن شهر و سایر شهرهای ازبکستان روانه ساختند، این جمعیت غیربومی با ویژگیهای فرهنگی متفاوت تدریج با جمعیت محلی درآمیختند. تا زمان انقلاب کمونیستی قیامهای محلی متعددی صورت گرفت که همگی نافرجام بود.
با پیروزی انقلاب کمونیستی در سال 1917م نیروهای دولتی روسیه در شهر تاشکند مستقر شدند و یک سال بعد جمهوری خودمختار سوسیالیستی ترکستان تشکیل شد که محدوده آن همان اراضی ترکستان بود. از این زمان تا سال 1924م، ترکستان محل درگیریهای گروههای مختلف بود و در سال مذکور با پیوستن کامل خانات آسیای مرکزی به حکومت سوسیالیستی شوروی، طرح مرزبندی جمهوریهای آسیای مرکزی براساس معیارهای قومی و زبانی به مرحله اجرا درآمد. در نوامبر سال 1924م جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی ازبک اعلام موجودیت کرد، که جمهوری خودمختار تاجیکستان نیز ضمیمه آن بود. در سال 1929م تاجیکستان از ازبکستان جدا شد و در سال 1936م با الحاق جمهوری خودمختار قراقالپاق و بخشی از اراضی قزاقستان به ازبکستان، محدوده سیاسی فعلی ازبکستان تثبیت شد.
همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری ازبکستان در اول سپتامبر سال 1991م اعلام استقلال کرد و در تاریخ هشت دسامبر سال 1992م قانون اساسی کشور از تصویب مجلس گذشت. رئیس جمهور ازبکستان اسلام کریم اف است، وی که قبلا دبیر اول حزب کمونیست ازبکستان بود، در انتخابات ریاست جمهوری دسامبر سال 1991م با کسب 86 درصد آرا به پیروزی رسید. (10)
پس از استقلال ازبکستان فعالیتهای سیاسی در قالب تشکیل احزاب آزادتر شد و چند حزب تاسیس شد، در بین احزاب موجود سه حزب فعالیت بیشتری دارند: حزب دموکراتیک خلق، همان حزب کمونیست پیشین می باشد که در سال 1991م. تغییر نام داد، خط مشی آن همان راه و روش کمونیستی است و رئیس جمهور ازبکستان از اعضای آن به شمار می رود. حزب عمده دیگر جنبش دموکراتیک بیریلیک است که با سیستم حاکم بر کشور و دست اندرکاران دولت مخالف است. حزب احیای اسلامی (11) مهمترین حزب اسلامی ازبکستان محسوب می شود که طرفدار ایجاد نظام سیاسی کشور براساس اصول اسلامی است، مرکز فعالیت آن در شهر تاشکند قرار دارد. بیشتر فعالیت حزب در زمینه جذب جوانان به اسلام متمرکز است.
جمعیت: وجود شرایط طبیعی و اقلیمی نامساعد، و نامطلوب در بخش وسیعی از سرزمین ازبکستان سبب شده است که این کشور در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان، کم جمعیت باشد. آمار نشان می دهد که جمعیت ازبکستان در طی 26 سال دو برابر و در طول 65 سال تقریبا چهار برابر شده است
مردم ازبکستان در نقاطی ساکن شده اند که امکانات طبیعی موردنیاز برای زیست فراهم بوده است، به همین دلیل تراکم جمعیت در سطح کشور نامتعادل است. نقاطی خالی از سکنه است و مراکزی دارای جمعیت متراکم هستند. تراکم نسبی جمعیت که معرف تعداد جمعیت در هر کیلومتر مربع می باشد و از واقعیت عینی کمتری برخوردار است، با افزایش یا کاهش جمعیت تغییر می کند. در سال 1926م تراکم نسبی جمعیت ازبکستان 12 نفر بود، با ازدیاد جمعیت در سالهای بعد بر میزان تراکم نسبی جمعیت افزوده شد، به طوری که در سال 1991 م، این رقم به 46 نفر افزایش یافت. (12)
در ازبکستان نیز مانند برخی کشورهای دیگر، تعداد زنان بر مردان فزونی دارد. به طوری که در سال 1979م در مقابل هر 100 نفر زن، تعداد 5/96 نفر مرد زندگی می کردند. در همین سال در برابر 100 نفر زن ایرانی، 105 نفر مرد وجود داشته است. در سال 1989 م ترکیب جنسی جمعیت ازبکستان متعادلتر شده و تعداد مردان به رقم 6/97 نفر افزایش یافته است. (13)
از لحاظ ترکیب سنی جمعیت، ازبکستان در زمره کشورهای جوان محسوب می شود، آمار و ارقام موجود نشان دهنده رقم بالای جمعیت، در گروه سنی کودکان و نوجوانان است (جدول شماره 2)، بنا به اظهار یکی از مقامات دولتی ازبکستان، در سال 1993م، حدود 50 درصد از جمیعت کشور در گروه سنی کمتر از 18 سال بوده و نزدیک 70 درصد جمعیت کمتر از سی سال سن داشته اند. (14)
به دلیل آن که اقتصاد ازبکستان متکی بر کشاورزی و تولید محصولات زراعی و دامی است و این گونه فعالیتها در روستاها انجام می شود، بیش از نیمی از جمعیت این کشور در روستاها سکونت دارند، هر چند ایجاد کارخانه ها و صنایع گوناگون در مراکز شهری سبب افزایش میزان شهرنشینی شده است .
براساس میزان افزایش جمعیت در حد فاصل سال 1979 تا سال 1989، مشخص شده است که نرخ رشد مطلق جمعیت ازبکستان در دهه مذکور6/25 درصد بوده است، و برطبق آمار موجود در سال 1990 در مقابل هر 1000 نفر جمعیت تعداد3/33 نفر چشم به جهان گشوده اند، در همین سال نرخ مرگ ومیر3/6 در هزار بود، بر این اساس رشد طبیعی سالانه جمعیت 27 در هزار بوده است و زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت 25 سال است. (15) جمعیت شناسان براساس روند کنونی رشد جمعیت ازبکستان، تعداد جمعیت این کشور را در سالهای آتی تخمین زده اند .
نام ازبکستان گویای برتری ازبکها در این سرزمین است. کلمه ازبک تا سال 1917، در روسیه معرف گروههای کوچرو و نیمه کوچرو ترک بود. (16) تحرک این افراد که از ویژگیهای شیوه معیشت آنان بود، محدودیت مرزی را از بین می برد و یکی از دلایل عمده پراکندگی گسترده ازبکها در سایر کشورهای آسیای مرکزی همین نوع گذران زندگی آنها بوده است. گرچه در این سرزمین بیش از 1100 ملیت زندگی می کنند، (17) اما حدود 71 درصد از جمعیت کشور را ازبکها تشکیل می دهند. روسها، تاجیکها، قزاقها، تاتارها، قرقیزها، ترکمنها از سایر اقوام ساکن در ازبکستان هستند که به ترتیب بیشترین سهم را در جمعیت کشور دارند.
زبان: از سال 1989م، زبان ازبکی، زبان ملی و رسمی ازبکستان اعلام شده است تا قبل از این تاریخ، در ازبکستان نیز مشابه سایر کشورهای آسیای مرکزی، زبان روسی، زبان اصلی بود. اکنون نیز در امور دولتی و اداری از هر دو زبان ازبکی و روسی استفاده می شود. زبان ازبکی از گروه زبانهای ترکی خاوری است که لهجه های مختلفی دارد و لغتهایی از زبانهای فارسی، عربی و روسی در واژگان آن وارد شده است.
خط: تا سال 1930م، خط عربی در ازبکستان رواج داشت، در حد فاصل سالهای 40-1934م، خط لاتین بتدریج جایگزین خط عربی شد. در سال 1940م، خط سیریلی، خط رسمی مردم ازبکستان معرفی شد، پس از استقلال این کشور در سال 1991م، درباره جایگزین کردن خط لاتین به جای خط سیریلی اقدامهایی انجام شده است.
مذهب: اکثریت جمعیت ازبکستان را مسلمانان سنی مذهب پیرو مذهب حنفی تشکیل می دهند. بیشتر شهرهای ازبکستان، از جمله سمرقند و بخارا، تا قبل از قرن حاضر از مهمترین مراکز اسلامی در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر بوده اند که اعتقادات سکنه آنها شهرت جهانی یافته بود. پس از حاکمیت ایده ئولوژی کمونیستی، سعی شد، افکار و اعتقادات سوسیالیستی جایگزین اصول اسلامی شود و برای نیل به این هدف، انجام فعالیتها و مراسم مذهبی ممنوع شد و مسلمانان در اجرای عبادات و فرایض دینی خود با محدودیت شدیدی روبرو شدند. با کسب استقلال کشورهای آسیای مرکزی، مسلمانان که مذهب خود را فراموش نکرده بودند، روحیه ای تازه یافتند و در انجام امور مذهبی فعال شدند. بسیاری از مساجد بازسازی شد و ظرفیت برخی از آنها افزایش یافت، که می توان به عنوان نمونه به مسجد طلاشیخ و مسجد جامع یکه سرای در شهر تاشکند اشاره کرد. (18)
علاوه بر پیشینه درخشان ازبکستان در جهان اسلام، در حال حاضر نیز مهمترین مساجد و مراکز اسلامی آسیای مرکزی در این کشور قرار دارد. دفتر مرکز روحانی آسیای مرکزی و قزاقستان، در تاشکند قرار دارد. این مرکز که وظیفه اصلی آن تعلیم و تربیت علمای مذهبی است، هزینه لازم برای انتشارات اسلامی در کشورهای آسیای مرکزی را تامین می کند. از جمله انتشارات این مرکز، مجله مسلمانان خاور شوروی است که به چهار زبان عربی، انگلیسی، فارسی و ازبکی منتشر می شود.
ازبکستان که بیش از 90 درصد سکنه آن مسلمان هستند (جدول شماره 5)، دارای دو مدرسه علمیه است. این مدارس تحت نظر مرکز روحانی آسیای مرکزی و قزاقستان اداره می شوند. و تعلیم و تربیت روحانیون را عهده دار هستند.
نام این مدارس، مدرسه میرعرب و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری است. مدرسه میرعرب در سال 1536م در شهر بخارا تاسیس شد، و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری در اواسط قرن شانزدهم میلادی به نام برک خان در شهر تاشکند احداث شد و در سال 1974م به یادبود هزارودویستمین سالگرد تولد امام بخاری به اسم فعلی تغییر نام یافت. (19)
از ابتدای ورود اسلام به این سرزمین، تصوف نیز مورد توجه گروهی از مردم قرار گرفت. شهرهای بخارا و خیوه از مهمترین مراکز تعلیمات صوفیه در قرون وسطی بود. نجم الدین کبری در شهر خیوه پایه گذار راه و روش کبرویه شد و در بخارا، بهاءالدین نقشبندی مسلک نقشبندی را رواج داد. در آن عصر این دو شهر در اشاعه تصوف در جهان اسلام نقش عمده داشتند. (20) اکنون نیز گروه کوچکی از وهابیون ازبک طرفدار گسترش و رواج تصوف، بخصوص طریقت نقشبندی هستند. (21)
آموزش: تعلیم و تربیت در کلیه مقاطع تحصیلی رایگان است و تعداد دانش آموزان ازبکستان در سال تحصیلی 1984-31983/4 میلیون نفر بوده که در 9400 مرکز آموزشی شاغل به تحصیل بوده اند. در همین سال 42 دانشگاه و مرکز آموزش عالی فعالیت می کرده اند که از جمله دو دانشگاه به نامهای تاشکند و امیر علیشیر نوایی و همچنین تعدادی انستیتو را می توان نام برد. (22) بنابر اظهارات یکی از مسؤولان دولتی ازبکستان، بیسوادی در این کشور ریشه کن شده و در سال 1993 حدود13 جمعیت در سطوح مختلف مشغول تحصیل بوده اند. (23)
وسایل ارتباط جمعی: مطبوعات ازبکستان به زبانهای مختلف چاپ می شود، اما به دلیل کثرت ازبکها، بیشتر مجلات و نشریات به زبان ازبکی منتشر می شوند. نخستین روزنامه ازبک در سال 1870م چاپ شد. از نشریات کنونی ازبکستان می توان به روزنامه سوویت ازبکستان (سال انتشار 1918م) روزنامه مدنیت ازبکستان (سال انتشار1957م). مجله ستاره شرق (سال انتشار1933م) و مجله گلستان (سال انتشار 1925م) اشاره کرد.
تلویزیون ازبکستان دارای چند کانال است و به سه زبان ازبکی، روسی و قزاقی برنامه تولید می کند. در رادیو علاوه بر زبانهای فوق، برنامه هایی به سایر زبانها تهیه می شود که برخی از آنها برنامه های برون مرزی هستند.
رسانه های گروهی ازبکستان تا قبل از استقلال کشور تحت کنترل شدید دولت بودند، پس از استقلال با حفظ نظارت و کنترل دولت، از آزادی بیشتری برخوردار شدند.
تقسیمات کشوری: ازبکستان سرزمینی است که یک جمهوری خودمختار به نام قراقالپاق ضمیمه آن است. قراقالپاق در شمال غربی کشور واقع است و 165 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. (24) دریاچه آرال در شمال این جمهوری خودمختارقرار گرفته و بخش بزرگی از اراضی آن در ردیف نواحی بیابانی جهان است. خوارزم که از عهد باستان در تمدن و فرهنگ آسیای مرکزی نقش حیاتی داشته، (25) و شهرهای مهمی مانند جرجانیه، خیوه، کاث و اورگنج در آن واقع بودند، و در گذشته از آن به عنوان شمالی ترین پایگاه تمدن نام برده می شد، (26) در جمهوری قراقالپاق فعلی واقع است و بیشتر قسمتهای آن تقریبا خالی از سکنه است. مرکز قراقالپاق، نوکوس، با169 هزار نفر جمعیت (سال 1990م) از شهرهای مهم ازبکستان است.
ازبکستان 5 استان و123 شهر و شهرستان دارد. (27) بسیاری از شهرهای مهم آسیای مرکزی که سابقه تاریخی طولانی داشته و از مراکز فرهنگی و سیاسی منطقه بوده اند، در محدوده سیاسی ازبکستان فعلی قرار دارند. (28) پراکندگی شهرها در سطح کشور بگونه ای است که جز چند شهر صنعتی، اکثر شهرهای بزرگ و مهم کشور در حوضه فرغانه قرار دارند.
تاشکند پایتخت ازبکستان از شهرهای مهم آسیای مرکزی و بزرگترین شهر ازبکستان است، این شهر از موقعیت جغرافیایی مناسبی برخوردار است و شعبه ای از رودخانه سیردریا آب مورد نیاز آن را تامین می کند. تا قبل از تسلط روسها بر ازبکستان، تاشکند شهری کوچک بود، انتخاب این شهر به عنوان مرکز کشور توسط روسها پس از سال 1917م، زمینه مناسب برای توسعه و گسترش شهر را در ابعاد گوناگون فراهم کرد. به دلیل تاسیس کارخانه ها و مراکز صنعتی متعدد، تاشکند بزرگترین شهر صنعتی ازبکستان است و از جمله تولیدات آن ماشینهای کشاورزی، ماشینهای پارچه بافی و مواد غذایی است. زلزله ای که در سال 1966م در این شهر رخ داد، خسارات بسیاری برجای گذاشت، اما تلاش گسترده و وسریع مقامات دولتی، سبب بازسازی سریع شهر تاشکند شد و امروزه این شهر جمعیت بسیاری را در خود جای داده است .
آثار و بقایای ساختمانی شهر چاچ یا شاش در خارج شهر تاشکند، از مهمترین آثار تاریخی این شهر است. شهر چاچ در قرون وسطی بزرگترین شهر ناحیه بوده است.
بخارا، از جمله شهرهای کهن ازبکستان است که زمانی پایتخت حکومت بخارا بود. این شهر پس از ورود اسلام به آسیای مرکزی یکی از مهمترین مراکز اسلامی شد که نقش مهمی در نشر و گسترش فرهنگ اسلامی در طی قرون متوالی، ایفا کرد. به طوری که در آن ایام، از قرن اول تا قرن دوازدهم هجری، بخارا را «مهد اسلام » نام نهادند. (29) آرامگاه امیر اسماعیل سامانی و مزار چشمه ایوب در نزدیکی آن، مجموعه معماری متشکل از مسجد جامع کلان، مناره کلان و مدرسه میرعرب در مرکز بخارای قدیم از بقایای شاهکارهای معماری اسلامی آن دوران است. (30) امروزه شهرت بخارا به سبب وجود منابع طبیعی و تولیدات نساجی آن است. جمعیت این شهر در سال 1990م، 224 هزار نفر بوده است.
شهر تاریخی سمرقند در دره حاصلخیز فرغانه واقع است. باستان شناسان عقیده دارند بخش قدیم شهر با نام «افراسیاب » در قرن پنجم یا ششم قبل از میلاد ساخته شد و از آن زمان به بعد به تناسب شرایط سیاسی زمان گاهی آباد و زمانی تخریب شده است. به طوری که در اثر حمله اسکندر در سال 329 ق. م و هجوم مغولها در سال 1220م شهر کاملا تخریب شد، میزان خرابی حاصل از حمله چنگیز به حدی بود که افراسیاب دیگر آباد نشد و در اطراف آن شهر کنونی سمرقند ساخته شد. (31) این شهر در دوره حکومت تیموریان بویژه در زمان حیات امیرتیمور عظمت و اعتبار زیادی کسب کرد و در قرون 14 و 15 میلادی از مراکز علمی و هنری مهم جهان اسلام شد. یادگارهای معماری بی نظیری از آن زمان به جا مانده است. مجموعه بزرگ آرامگاههای معروف به «شاه زند» که مقبره قاسم بن عباس پسر عموی حضرت محمدصلی الله علیه وآله در آن جای دارد، مجموعه میدان ریگستان شامل سه بنای مدرسه الغ بیک، مدرسه شیردار و مدرسه طلاکاری، و همچنین آرامگاه امیرتیمور، مسجد بی بی خانم و رصدخانه قدیمی، در زمره آثار باستانی سمرقند به شمار می آیند. قابل ذکر است که این شهر در سال 1990 میلادی،366 هزار نفر جمعیت داشته است.
شهر باستانی ترمذ در قرن دوم یا سوم قبل از میلاد در کنار رودخانه آمودریا ساخته شد. این شهر که بر سر راه ارتباطی سمرقند به بلخ واقع بود به صورت پایگاهی برای کاروانها و مسافرانی که عازم چین و ترکستان شرقی بودند، درآمده بود. پس از تخریب ترمذ باستانی، شهر کنونی ترمذ در فاصله 10 کیلومتری آن بنا شد.
خیوه نیز از شهرهای قدیمی ازبکستان است، که در دوره رونق و شکوه خوارزم یکی از مهمترین شهرهای ناحیه بوده است، این شهر در حال حاضر به دلیل دارا بودن آب و هوای مناسب و آثار تاریخی و باستانی متعدد، یکی از شهرهای توریستی ازبکستان است.
اندیجان، خوقند، نامنگان، فرغانه، خجند، آلمالیج، آنگرن، مارجلان، چرچیک و گازلی از دیگر شهرهای بزرگ و مهم ازبکستان هستند.
ویژگیهای اقتصادی
در زمان تسلط روسها بر ازبکستان، این سرزمین نیز همچون سایر کشورهای اتحاد جماهیر شوروی اقتصاد دولتی داشت. از سال 1991م، دولت ازبکستان سعی کرد، نظام اقتصادی سرمایه داری را جایگزین اقتصاد دولتی کند. در این مسیر اقدامهایی صورت گرفته ولی این امر نیازمند زمان طولانی است و ازبکستان در ابتدای این راه پرفراز و نشیب است. در سال 1992م، بیش از 8 میلیون نفر از مردم این سرزمین در بخش اقتصاد دولتی شاغل بوده اند. (32)
کشاورزی محور اصلی اقتصاد ازبکستان است و با وجود صنایع متعدد، تولیدات زراعی مهمترین منبع درآمد کشور را تشکیل می دهد. در میان محصولات مختلف، پنبه ارزش ویژه ای دارد و ازبکستان در اقتصاد کشاورزی، تک محصولی و متکی به تولید پنبه می باشد.
کشاورزی: مهمترین بخش اقتصادی ازبکستان، کشاورزی است و صنایع موجود نیز عمدة در جهت تامین نیازهای این بخش و یا تبدیل محصولات زراعی فعالیت می کنند. در سال 1988م، حدود 50 درصد جمعیت فعال کشور در فعالیتهای زراعی مشغول به کار بودند. (33) کم آبی مهمترین مشکل کشاورزی ازبکستان است و از دیرباز برای رفع این نقیصه، کانالهای آبیاری برای انتقال آب سیردریا و آمودریا، احداث شده اند، این فعالیتها در طی چند دهه اخیر شدت بیشتری یافته، که حاصل آن، افزایش سطح زیرکشت و بازده اراضی بوده است، گرچه اثرات زیانبار زیست محیطی آن جبران ناپذیر است.
بجز آن اراضی که از طریق آبیاری و کانال کشی به زیرکشت رفته اند، نواحی حاصلخیز و مساعدی وجود دارند که سابقه کشت و زرع در آنها به چندین قرن قبل می رسد. «دره چو» در حد فاصل ازبکستان و قزاقستان، حوضه رودخانه فرغانه در شرق، دره زرافشان و حواشی رودخانه های سیردریا و آمودریا، مهمترین این نواحی هستند. حوضه رودخانه فرغانه از حاصلخیزترین نقاط جهان به شمار می رود.
پنبه مهمترین محصول است، در حاصلخیزترین اراضی کشت می شود و حدود 40 درصد از تولید زراعی کشور را تشکیل می دهد. از نظر میزان تولید پنبه ازبکستان چهارمین کشور جهان است، اما از مجموع تولید این محصول فقط 12 درصد آن در داخل مصرف می شود. (34)
گندم دیگر محصول زراعی است که اراضی زیاد به کشت آن اختصاص داده شده است ولی مجموع تولید آن فقط 25 درصد نیاز داخلی را برطرف می کند. (35)
کنف، چغندرقند، برنج، حبوبات، سبزی و میوه از دیگر محصولات زراعی ازبکستان است (جدول شماره 7).
دامداری در اراضی مرتفع ازبکستان رونق فراوان دارد. کوههای مرتفع که در فصل زمستان سفیدپوش می شوند، در بهار و تابستان سرسبز می شوند و علوفه لازم برای تغذیه دامها را فراهم می کنند. در این هنگام دامها که در فصل سرد در روستاها و اراضی اطراف آن نگهداری می شوند، برای چرا به ارتفاعات برده می شوند. این شیوه امرار معاش که سالها وجود داشته و گروههای کوچ نشین بسیاری را به وجود آورده بود، اکنون فقط به کوچ گله های دام محدود شده است. دامپروری نیز در چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
پوست دامهای ازبکستان کیفیت مرغوبی دارد، اما به علت نبود تاسیسات و صنایع موردنیاز برای تبدیل پوست به محصولات دیگر، فقط 20 درصد پوست تولیدی در داخل کشور مصرف می شود. (36)
پرورش کرم ابریشم، تولید پیله و تهیه ابریشم در این کشور سابقه طولانی دارد و در حال حاضر نیز این فعالیت رونق بسیاری دارد. از کل تولید نخ ابریشم، 60 درصد آن در داخل کشور به مصرف می رسد و بقیه صادر می شود. (37)
منابع معدنی: فراوانی انواع مواد کانی سبب شده ازبکستان از این لحاظ کشوری ثروتمند باشد. گاز طبیعی، نفت، زغال سنگ، طلا، نقره، اورانیوم، مس، تنگستن، آلومینیوم و سنگهای ساختمانی مهمترین کانیهای این سرزمین هستند. حوضه های فرغانه، سیردریا، آمودریا و همچنین اطراف شهرهای تاشکند و بخارا مراکز عمده استخراج کانیهای مذکور هستند .
انرژی: میزان تولید گاز طبیعی ازبکستان از سال 1970 تا سال 1979 م، ده درصد افزایش یافته است .
در سال 1992م، میزان تولید گاز مایع حدود 41 میلیارد متر مکعب و تولید نفت خام ازبکستان 3 میلیون بشکه بوده است (38) . با اکتشافات اخیر، در حوضه فرغانه و سمنگان در آینده میزان تولید این دو محصول افزایش خواهد یافت و انتظار می رود ازبکستان از این مواد به خودکفایی برسد. جدول زیر توازن محصولات نفتی ازبکستان را در سال 1990 نشان می دهد. (39)
زغال سنگ دیگر ماده سوختی است که تولید آن در فاصله چهل سال، 5/2 برابر شده است .
طلا یکی از مهمترین منابع معدنی این سرزمین است، این ماده با بالاترین کیفیت یعنی درجه خلوص 99/99 استخراج می شود. (40) ازبکستان هشتمین کشور صادر کننده طلا در جهان است و میزان تولید آن در سال 1990م، حدود 75 تن بوده است. (41)
صنعت: صنایع ازبکستان عمدتا در بخش استخراج و تصفیه مواد معدنی و تامین نیازهای بخش کشاورزی، بویژه در زمینه ماشین آلات، متمرکز شده اند. چهار میلیون جمعیت شاغل در صنعت، (42) فعالیتهای استخراج و پالایش نفت و گاز، ذوب فلزات، تولید مواد شیمیایی، تولید ماشینهای کشاورزی، مواد غذایی، ریسندگی، بافندگی و تولید کالاهای خانگی، را زیرنظر دولت انجام می دهند.
میزان رشد درآمدهای حاصل از تولیدات صنعتی ازبکستان در سالهای 1970 تا 1980م که جزء حاکمیت اتحاد جماهیرشوروی قرار داشت. به شرح زیر گزارش شده است. (43)
در همان حال در سال 1986م، تولید سرانه کالاهای صنعتی مصرفی برای ازبکستان 642 روبل (44) و برای روسیه 1520 روبل ذکر شده است. (45)
صادرات و واردات: روابط تجاری ازبکستان تا قبل از فروپاشی شوروی سابق محدود به روسیه و سایر جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی بود. به طوری که میزان تجارت بین ازبکستان و سایر جمهوریها در سال 1988م برابر6/20 میلیارد روبل بوده است. (46) پس از کسب استقلال، مقامات دولتی ضمن حفظ روابط سابق، ارتباطات جدیدی با سایر کشورها برقرار کردند و در این راستا، از یک سو پیمان اقتصادی با کشورهای مستقل مشترک المنافع (جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی سابق) را امضا کردند و از سوی دیگر قراردادهای اقتصادی متعددی با سایر ممالک جهان بستند. با این وجود هنوز به دلیل وابستگی، بیشتر مبادلات تجاری این کشور با دیگر جمهوریهای شوروی سابق است، به طوری که در سال 1991م میزان صادرات این کشور به دیگر جمهوریهای شوروی سابق 31 درصد و به سایر کشورها 4 درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می داد، در همین سال حجم واردات از جمهوریهای شوروی سابق 30 درصد و از سایر کشورها6 درصد تولید ناخالص داخلی بوده است. (47) روابط تجاری با سایر کشورها بیشتر به صورت معاملات پایاپای (تهاتری) است. به طور مثال در سال 1992 م، حدود46 درصد از صادرات - 700 میلیون دلار - و واردات - 600 میلیون دلار - کشور معاملات ارزی بوده است. (48) پنبه و تولیدات صنایع کشاورزی از اقلام صادراتی و غلات، شکر، مواد خام و مواد نفتی از مهمترین واردات ازبکستان هستند.
روابط خارجی: ازبکستان، پس از استقلال در سال 1991م، از یک سو تلاش می کند تا روابط خود را با کشورهای جهان توسعه دهد و از سوی دیگر بسیاری از کشورها، با اهداف گوناگون، سعی می کنند روابط سیاسی و اقتصادی با جمهوری ازبکستان برقرار کنند.
ازبکستان در این مدت کوشیده است روابط خود را در درجه اول با کشورهای آسیای مرکزی و روسیه و در مرحله دوم با کشورهایی مانند ترکیه و ایران و سرانجام با سایر کشورهای جهان، گسترش دهد. هنری مایل استاد دانشکده علوم سیاسی دانشگاه هاروارد، در خصوص سیاست خارجی ازبکستان گفته است:
«در زمینه روابط با روسیه و جمهوریهای شوروی سابق ازبکستان سعی خواهد کرد که آسیب پذیری ناشی از پیوندهای اقتصادی پیشین را کم کند... در خصوص رابطه با ایران باید گفت دو کشور در پی تحکیم پیوندهای اقتصادی بوده اند... ترکیه فعالتر از ایران است و به نظر می رسد که ازبکها به ترکیه گرایش بیشتری دارند. کریم اف با توسعه روابط با ترکیه می خواهد وزنه روسیه را کم کند، همچنین مدل ترکیه برای ازبکستان مهم است... عربستان نیز در مقابله با ایران سیاست فعالی در آسیای مرکزی در پیش گرفته است. سعودیها در ازبکستان و قزاقستان بانک تاسیس کرده اند. وزیر خارجه عربستان در سفرش به تاشکند یک میلیون نسخه قرآن به این جمهوری هدیه کرده است... امریکا نیز به خاطر نگرانی از ایران زودتر ازبکستان را به رسمیت شناخت و به ترکیه جهت گسترش نفوذ آنکارا کمک کرد، کمپانیهای امریکایی قراردادهای خوبی از جمله در زمینه معدنی با ازبکستان منعقد کرده اند. (49)
ازبکستان برای جلب سرمایه های خارجی و دریافت کمکهای فنی و تامین نیازهای خود با کشورهای متعدد روابط تجاری و سیاسی برقرار کرده است. هند در زمینه احداث کارخانه ها (50) رژیم صهیونیستی در اجرای طرحهای آبرسانی، (51) عربستان سعودی با سرمایه گذاری در حمایت از نهادهای اسلامی، (52) در این کشور فعالیت می کنند و کشورهای مصر، چین، کره جنوبی، مالزی، بنگلادش، افغانستان، چکسلواکی و مجارستان، با ازبکستان پیمانهای تجاری متعددی منعقد کرده اند.
روابط ایران و ازبکستان: وجوه مشترک تاریخی، فرهنگی و مذهبی شرایط و زمینه های لازم برای اشتراک مساعی، برقراری روابط پایدار و گسترش تبادلات فرهنگی و اقتصادی بین دو کشور را فراهم کرده است. ازبکستان می تواند کالاهای مورد نیاز خود را از ایران دریافت کند و از طریق کشور ما به راههای دریایی و آبهای آزاد، دست یابد، بازدید رئیس جمهور ایران از ازبکستان در مهرماه سال 1373 و مذاکرات متعدد وزرای خارجه دو کشور با هدف تحکیم پیوندهای اقتصادی بین دو کشور انجام شده است. برقراری خط هوایی بین تهران و تاشکند، عضویت ازبکستان در «اکو»، (53) و امضای قراردادهای تجاری گوناگون، حاصل دید و بازدیدها و گفتگوهای مقامات بلندپایه دو کشور است. تداوم و گسترش همکاریهای میان دو کشور، علاوه بر آن که منافع متقابل اقتصادی را به همراه دارد، امید به برقراری صلح و امنیت و وحدت کشورهای منطقه را افزایش می دهد.
در پایان برای آشنایی بیشتر با سیاستهای اقتصادی ازبکستان، بخشی از سخنان آقای آلیشر شارپیف، رئیس بخش اروپایی وزارت مبالادت اقتصادی خارجی جمهوری ازبکستان، ذکر می شود:
«در میان کشورهای آسیای مرکزی ازبکستان دورنمای اقتصادی روشنی را داراست. اقتصاد این کشور براساس رشته های گاز، صنایع شیمیایی، کشاورزی (علی الخصوص پنبه)، نساجی و مواد غذایی پایه گذاری شده است، در حال حاضر در حدود 2000 برنامه سرمایه گذاری در این جمهوری طرح ریزی شده است که 45 درصد آنها متوجه صنایع سنگین است. از آنجا که 55 درصد از رشد تولید ملی از صنایع حاصل می شود، ازبکستان کشور تک محصولی به شمار نمی آید. شرکتهای خصوصی، موتورهای الکتریکی، تراکتور، کابل، دستگاههای حفاری و دستگاههای الکترونیک، کود و بسیاری دیگر از محصولات صنعتی تولید می کنند. در میان جمهوریهای سابق شوروی، ازبکستان از نظر زمینهای قابل آبیاری مقام دوم را داراست. با در نظر گرفتن آب و هوای این کشور، احداث صدها کیلومتر کانالهای مصنوعی و مخازن وسیع و متعدد آب برای تولیدات کشاورزی ضرور است. با وجود آن که 40 درصد از جمعیت قادر به کار در بخش کشاورزی کار می کنند، ازبکستان از نظر کشاورزی خودکفا نیست. همچنین این کشور برای به عمل آوردن فرآورده های گوناگون کشاورزی شرایط بسیار مساعدی دارد...
ازبکستان در مرکز سرزمین اورآسیا قرار دارد. این وضعیت جغرافیایی برای مسیرهای مهم کاروانها از آسیا به اروپا از دیرباز در حکم گذرگاه بوده است. ازبکستان به دلیل محصور بودن در خشکی نمی تواند مناسبات اقتصادی خارجی مستقیم خود را رشد دهد. در حال حاضر فعالیت تجاری از طریق بنادر ساحلی اوکراین و روسیه انجام می شود که موجب خسارات عظیم، چالشهای بی ثباتی آینده و دیگر مشکلات می شوند. به این جهت ازبکستان در جستجوی بنادر ساحلی جایگزین است. طرح راه آهن تجن - سرخس - مشهد که ازبکستان آمادگی خود را برای مشارکت در آن اعلام داشته، راههای تجاری را از طریق بنادر ساحلی ایران در خلیج فارس و دیگر خطوط از ترکیه به اروپا فراهم می نماید. یک امکان دیگر استفاده از بنادر اقیانوس هند از طریق افغانستان و پاکستان است...
استفاده مؤثر از منابع زمین، کار و سرمایه عملی نخواهد شد، مگر وقتی که ازبکستان به طور کامل وارد اقتصاد جهانی شود، به این ترتیب از نخستین اولویتها آن است که پیوندهای اقتصادی گوناگون بیشتر و بزرگتر بنا کند. در یک چهارچوب مفید و روشن ازبکستان مصمم است که جاذبه اقتصادی لازم برای سرمایه گذاری داخلی و خارجی را فراهم کند... رئیس جمهوری ازبکستان مالیات بر واردات و حقوق گمرکی برای بیشتر کالاهای مصرفی و صنعتی، را لغو کرد. به سرمایه گذاران خارجی و شرکایشان حق خرید مجتمع های تولیدی، ساختمانی، تجهیزات و اجاره زمین داده شد... طرح منطقه آزاد اقتصادی ازبکستان با مشارکت سرمایه گذاران خارجی ایجاد شد... بیش از 600 مورد سرمایه گذاری مشترک در وزارت دارایی و 240 مورد قرارداد صادرات و واردات در وزارت مبادلات اقتصادی خارجی ثبت شده است. در این میان سرمایه گذاران آمریکایی بیشترین سهم را با 45 مورد سرمایه گذاری مشترک داشته اند و از این نظر قابل ذکر است... معاملات بازرگانی خارجی با بیش از 50 کشور صورت می گیرد... از زمان استقلال ازبکستان قراردادهای همکاری اقتصادی و موافقتنامه های بازرگانی با ترکیه، مالزی، کره جنوبی، فنلاند، لهستان، چک، اسلواکی، مجارستان، ایران، بلغارستان، پاکستان و مصر منعقد کرده است...
هدف اصلی حکومت تغییر ایده ئولوژی مردم ازبکستان از کمونیزم به دموکراسی و سرمایه داری می باشد... اگر عملکرد چون گذشته باشد، ثروت ملی دوباره هدر رفته و یا حتی غارت می شود، اگر چه شمار زیادی طرح برنامه ریزی شده باشند. به منظور یادگیری چگونگی اجرای خط مشی های آینده صدها جوان ازبک از زن و مرد به کشورهای غربی اعزام شده اند، ما فکر می کنیم که برای حل این مشکلات نه یک سال بلکه بیش از ده سال زمان نیاز داریم. (54)
پی نوشتها و مآخذ:
1- موقعیت جغرافیایی ازبکستان مستند نیست و از نقشه کشورهای مستقل مشترک المنافع (شوروی سابق) چاپ مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب استخراج شده است.
2- برای آشنایی بیشتر با جغرافیای تاریخی سیردریا نگاه کنید به:
ورهرام، غلامرضا، «جغرافیای تاریخی سیردریا»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 5، ش 18، پاییز1369.
3- برای آشنایی با وضعیت اجتماعی و سیاسی نواحی اطراف آمودریا در گذشته نگاه کنید به:
ورهرام، غلامرضا، «پژوهشی در جغرافیای تاریخی آمودریا»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 4، ش 14، پاییز 1368.
4- سیدی، مهدی، نیمی ز ترکستان، نیمی ز فرغانه، ص 68.
5- فرامکین، گرگوار، باستانشناسی در آسیای مرکزی، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، ص 140.
6- «گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی »، ترجمه محمد حسن گنجی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 2، ش 5; پاسکان، مارشال، «دستاوردهای توسعه آبیاری در آسیای مرکزی از لحاظ آبشناسی »، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 4، ش 13.
7- باکتریا با باختریا قدیمی ترین کشور در محدوده رشته کوههای هندوکش تا رود جیحون، که مرکز آن شهر بلخ بود و اسکندر آن را فتح کرد.
8- سرزمین کوشان شامل تمام شرق دور، غرب هندوستان، افغانستان و ترکستان امروزی بود، برای آشنایی بیشتر با کوشانها نگاه کنید به:
بهزادی، رقیه، «کوشانها». مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، ش 3، زمستان 1371.
9- محدوده تحت تصرف خانات آسیای مرکزی عبارتند از: خانات خیوه، اراضی ساحل جنوبی دریاچه آرال; خانات بخارا، سرزمین کنونی ازبکستان و تاجیکستان; خانات خوقند; اراضی دوسوی سیردریا از دریاچه آرال تا قرقیزستان فعلی.
10- اولکات، مارتا بریل، «سیاست در آسیای مرکزی پس از فروپاشی امپراطوری »، ترجمه الهه کولائی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 62.
11- حزب احیای اسلامی در برخی منابع حزب تجدید حیات اسلام ذکر شده است.
12- همان منبع.
13- امانی، مهدی، «نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان »، ترجمه رویا درانی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 3، ص 208.
14- شارپیف، آلیشر، «ازبکستان کشوری کشف نشده »، ترجمه قاسم ملکی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 150.
15- همان، ص 214.
16- ابوطالبی، مرتضی، «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 33.
17- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 150.
18- دلدم، اسکندر، سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص 162.
19- اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ص 358.
20- ملیتهای آسیای میانه، صص 80-81.
21- میرفخرایی، هوشمند، «گزارش کامل کنفرانس دگرگونیهای اتحاد شوروی سابق و پیامدهای آن برای جهان سوم »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 1، ص 142.
22- اقوام مسلمان اتحاد شوروی، صص 352-353.
23- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 150.
24- آمار و ارقام ذکر شده در این مقاله، جمهوری قراقالپاق را نیز شامل می شود.
25- و. و. بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، صص 19-31.
26- باستانشناسی در آسیای مرکزی، ص 317.
27- «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 27.
28- برای آشنایی بیشتر با جغرافیای تاریخی شهرهای قدیمی ازبکستان نگاه کنید به: رنجبر، احمد. خراسان بزرگ، تهران، امیرکبیر،1363.
29- سارلی، اراز محمد، ترکستان در تاریخ، صص 16-18.
30- سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص 162.
31- باستانشناسی در آسیای مرکزی، ص 198.
32- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 150.
33- واتر، ایگور، «آیا آسیای مرکزی منفجر می شود»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 1، ص 195.
34- «وضعیت اقتصادی جمهوری ازبکستان »، برداشتی از گزارش بانک جهانی توسط نسرین نصرت، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 4، ص 238-239.
35- همان.
36- «وضعیت اقتصادی جمهوری ازبکستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 4، ص 239.
37- همان.
38- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 150.
39- فشارکی، فریدون، «آسیای مرکزی و قفقاز: چشم انداز نفت و همکاری »، ترجمه مرضیه ساقیان، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 4، ص 178.
40- «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 28.
41- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 151.
42- «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 8.
43- جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش 4، ص 310.
44- تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی واحد پول تمام جمهوریها روبل بود، پس از استقلال، هر کشوری واحد پول جداگانه انتخاب کرد. در حال حاضر واحد پول ازبکستان ثم است و ارزش آن در مقابل دلار در مرداد ماه سال 1373،16 ثم در برابر یک دلار بوده است. ظاهرا بدلیل وضعیت نامطلوب اقتصادی ارزش برابری ثم در مقابل دلار در حال کاهش است. (روزنامه قدس، 12/5/1373).
45- شهابی، سهراب. «مروری بر وضعیت اقتصادی جمهوریهای آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 2، ص 123.
46- همان، ص 125.
47- «وضعیت اقتصادی جمهوری ازبکستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 4، ص 239.
48- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 156.
49- «گزارش سمینار آسیای مرکزی و آسیای جنوب غربی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 1، صص 280-282.
50- ثقفی عامری، ناصر، «ایران، هند و آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 4، ص 360.
51- فریدمن، رابرت، «رژیم صهیونیستی و آسیای مرکزی: تحلیل مقدماتی »، ترجمه بدرالزمان شهبازی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،سال 2، ش 2، ص 164.
52- مؤسسه صلح ایالات متحده، «افغانستان و آسیای مرکزی، چشم اندازهای تحول سیاسی و نقش اسلام »، ترجمه کاملیا احتشامی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، ش 4، ص 53-54.
53- «اکو» مخفف «سازمان همکاری اقتصادی منطقه ای »، با عضویت کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان و جمهوریهای آسیای مرکزی است.
54- «ازبکستان کشوری کشف نشده »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، ش 2، ص 147-158.
کتابشناسی
- ابوالحسن شیرازی، حبیب الله، ملیتهای آسیای میانه، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1370، 360 ص.
- ابوطالبی، مرتضی، «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371، صص 21-46.
- اکنیر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه محمدحسین آریا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،1367، 587ص.
- امانی، مهدی، «نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان »، ترجمه رؤیا درانی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 3، زمستان 1371، صص 203-215.
- اوکحات، مارتابریل، «سیاست در آسیای مرکزی پس از فروپاشی امپراطوری »، ترجمه الهه لاکویی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371، صص 73-47.
- بارتولد، و. و. گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر، 1358، 500ص.
- ثقفی عامری، ناصر، «ایران، هند و آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، شماره 4، بهار1373، صص 353-364.
- دلدم، اسکندر، سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، تهران، نشر دی، 1368، 104ص.
- راتر، ایگور، «آیا آسیای مرکزی منفجر می شود»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، شماره 1، تابستان 1372، صص 195- 204.
- ریوکین، مایکل، حکومت مسکو و مساله مسلمانان آسیای مرکزی شوروی، ترجمه محمود رمضان زاده، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،1366، 238ص.
- روزنامه قدس، سال هفتم، شماره 1911، چهارشنبه 12 مرداد سال 1373، ص آخر.
- سارلی، ارازمحمد، ترکستان در تاریخ; نگرشی بر ترکستان در نیمه دوم قرن نوزدهم، تهران، امیرکبیر، 1364، 192ص.
- سیدی، مهدی، نیمی ز ترکستان، نیمی ز فرغانه، گامی در بازشناسی ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، مشهد، کتابستان، 1371، 300ص.
- شارپیف، آلیشر، «ازبکستان کشوری کشف نشده »، ترجمه قاسم ملکی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، شماره 2، پاییز 1372، صص 147-158.
- شهابی، سهراب، «مروری بر وضعیت اقتصادی جمهوریهای آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 2، پاییز 1371، صص 117-135.
- فرامکین، گرگوار، باستانشناسی در آسیای مرکزی، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران، وزارت امور خارجه، 1372، 396ص.
- فریدمن، رابرت، «رژیم صهیونیستی و آسیای مرکزی: تحلیل مقدماتی »، ترجمه بدرالزمان شهبازی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 2، شماره 2، پاییز 1372، صص 159-168.
- فشارکی، فریدون، «آسیای مرکزی و قفقاز: چشم انداز نفت و همکاری »، ترجمه مرضیه ساقیان، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 4، بهار 1372، صص 167-184.
- «گزارش سمینار آسیای مرکزی و آسیای جنوب غربی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 1، تابستان 1371، صص 275-286.
- گنجی، محمدحسن، «گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 5، شماره 17، تابستان 1369، صص 5-17.
- مارشان، پاسکال، «دستاوردهای توسعه آبیاری در آسیای مرکزی از لحاظ آبشناسی »، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 4، شماره 13، تابستان 1368، صص 185-203.
- مدیریت نقشه برداری و جغرافیایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، «جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی » (پلی کپی)، تهران،1367، 1410ص.
- معاونت سیاست خارجی و روابط بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک، «وضعیت کلی انرژی در شوروی »، فصلنامه راهبرد، سال 1، شماره 1، بهار 1371، صص 45-58.
- مؤسسه صلح ایالات متحده، «افغانستان و آسیای مرکزی: چشم اندازهای تحول سیاسی و نقش اسلام »، ترجمه کاملیا احتشامی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 4، بهار 1372، صص 23-62.
- میرفخرایی، هوشمند، «گزارش کامل کنفرانس دگرگونیهای اتحاد شوروی سابق و پیامدهای آن برای جهان سوم »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 1، تابستان 1371، صص 11-140.
- «نگاهی به ازبکستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 3، صص 310-322.
- «وضعیت اقتصادی جمهوری ازبکستان »، برداشتی از گزارش بانک جهانی توسط نسرین نصرت، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال 1، شماره 4، بهار 1372، صص-251237.
