برای شرکت در انتخابات، کشورهای مختلف با وجود اختلاف بسیار در شیوه برگزاری و شرایط شرکت در انتخابات، بر یک موضوع تقریبا اتفاق نظر دارند و آن عبارت است از تعیین بیش از سن 18 سال برای حق رای در انتخابات اما در ایران شرط سنی برای حق رای 15 سال است .
این موضوع در کشور ما که می توانست از زاویه علمی مورد بررسی قرار گیرد، متاسفانه مانند بسیاری از مباحث دیگر رنگ سیاسی به خود گرفت و در انتخابات گذشته با عنوان «رای اولی ها» دست آویز جناحهای سیاسی کشور نیز قرار گرفت و در چنین فضایی سخن از موافقت یا مخالفت با تعیین سن 15 سال برای حق شرکت در انتخابات، اتهام سیاسی را به همراه داشت . امید است این موضوع در فضای آرام کنونی به صورت کارشناسی و با سعه صدر سیاسی موافقین و مخالفین، مورد بررسی قرار گیرد .
عجیب است که بعضی، حتی برای سن مسؤولیت کیفری سن 18 سال راپیشنهاد می کنند ولی در باره سن 15 سال برای حق رای، دست کم مخالفتی ابراز نکرده اند بلکه بعضا هرگونه مخالفتی با آن را سیاسی و جناحی قلمداد می کنند . توضیح این که برخی چنین پیشنهاد می کنند که سن 15 سالگی برای مسؤولیت کیفری پسران و 9 سالگی برای دختران مناسب نیست و باید افزایش یابد ولی در خصوص انتخابات که سن حق رای در ایران به سن 15 سالگی کاهش یافته است، اعتراضی ندارند .
اصولا چگونه ممکن است مثلا در مورد پسری که در سن 15 سالگی مرتکب قتل شده است، به دلیل عدم رشد و درک و شعور لازم، قائل به عدم مسؤولیت کیفری وی باشیم ولی در باره سن حق رای، 15 سال را به این دلیل که این گروه سنی، شعور سیاسی و اجتماعی لازم را دارا هستند، کافی بدانیم! یعنی برخی به همان دلیل که در جرم قتل (با وجود اهمیت بیشتر و تشخیص آسانتر قباحت آن) سن 15 سال را کافی نمی دانند و سن بالاتری را پیشنهاد می کنند، به همان دلیل در سن حق رای که تشخیص مصالح کلان جامعه در آن سخت تر است، شعور و دانش سیاسی گروه سنی 15 سال را کافی می دانند! امروزه هر شخص منصفی تصدیق می کند که مسائل سیاسی به دلیل پیچیدگی آن به مراتب نیاز بیشتری به درک و آگاهی دارد تا مسائل کیفری مانند قتل و دیگر جنایات و جرایم که برای تشخیص قبح آن در غالب موارد، سن بلوغ شرعی کفایت می کند مگر در برخی جرایم مانند جرایم پیچیده نوپیدا که در صورت عدم شعور و آگاهی لازم به آن، مسؤولیت کیفری محقق نخواهد شد . البته از طرفی بازنگری فقهی و حقوقی در موضوع مسؤولیت کیفری اطفال بویژه تعیین سن 9 سال برای دختران نیز ضروری به نظر می رسد . (1)
شاید گفته شود تعیین سن 15 سالگی برای حق رای موجب می شود که تعداد بیشتری در انتخابات شرکت کنند و در نتیجه آمار درصد شرکت کنندگان افزایش خواهد یافت . اما در پاسخ باید گفت که اگر چه تعداد و درصد شرکت کنندگان در انتخابات مهم است اما مهمتر از کمیت، کیفیت انتخابات است که باید بر پایه رای و اندیشه های قابل اتکا، بنیان نهاده شود به گونه ای که احساسات پاک نوجوانان، بازیچه گروههای سیاسی نگردد و به جای استفاده ابزاری از رای اولی ها، بهتر است برای حل مشکلات واقعی حال و آینده این گروه سنی از قبیل اعتیاد، اشتغال، تحصیل، اوقات فراغت، ورزش و تفریحات سالم که حق مسلم این گروه سنی نوجوان است، چاره ای جدی اندیشید و به جای شعار، در مقابل این نسل نو، عملکرد درستی ارائه نمود که دوصد گفته چون نیم کردار نیست .
با توجه به این که تعداد قابل توجهی از شرکت کنندگان کشور را نوجوانان سنین 15 تا 18 سال تشکیل می دهند، این گروه سنی نقش بسیار تعیین کننده ای در انتخابات سرنوشت ساز کشور دارند که در هیچ کشوری، اینگونه سرنوشت حاکمیت به دست این گروه سنی که خود بیش از حمایت کردن نیاز به حمایت دارند، واگذار نشده است . به عنوان نمونه تحقیق در بیش از یکصد و سی کشور (2) چنین نشان می دهد که در بیشتر قریب به اتفاق کشورها، سن حق رای 18 سالگی است در حالی که بسیاری از این کشورها سن مسؤولیت کیفری را کمتر از 18 سال مقرر نموده اند .
در بیش از 90 کشور شناخته شده جهان سن حق رای برای شرکت در انتخابات، 18 سال تعیین شده است . از جمله این کشورها عبارتند از:
آلمان، آرژانتین، آفریقای جنوبی، امریکا، اسپانیا، استرالیا، ایتالیا، ایرلند، اکراین، انگلستان، الجزایر، ازبکستان، اوروگوئه، بحرین، بلغارستان، پاناما، پاراگوئه، پاکستان، پرتغال، تاجیکستان، تانزانیا، تایلند، ترکیه، ترکمنستان، چین، رومانی، روسیه، زلاندنو، زیمبابوه، سری لانکا، سوئد، سوئیس، سوریه، شیلی، فنلاند، فرانسه، فیلیپین، قزاقستان، قرقیزستان، کانادا، کلمبیا، گرجستان، لهستان، لیبی، لیتوانی، لوکزامبورک، مصر، مکزیک، مغولستان، مراکش، موزامبیک، نیجریه، نروژ، ونزوئلا، ویتنام، هنگ کنگ، هند، هلند، یمن و یونان .
همانگونه که مشاهده می شود در این 60 کشور شناخته شده جهان که پیشرفته ترین کشورها نیز در شمار آن قرار دارند، با وجود ادعای دموکراسی، به نوجوانان 15 تا 17 سال حق شرکت در انتخابات داده نشده است . جالب این که در بسیاری دیگر از کشورها سن حق رای، 20 سال تعیین شده است . از جمله این کشورها عبارتند از: اردن، تایوان، کامرون، کره جنوبی و تونس .
در برخی دیگر از کشورها مانند مالزی، مالدیو و لبنان حتی سن حق رای به 21 سال افزایش یافته است و تنها، کشورهای محدودی از جمله اندونزی و کره شمالی برای سن حق رای، 17 سال را تعیین نموده اند . در میان این کشورها، تنها شمار اندکی از آنها از جمله کوبا و نیکاراگوئه سن 16 سال را به رسمیت شناخته اند . متاسفانه در میان بیش از یکصد و سی کشور مورد تحقیق، هیچ کشوری به جز ایران، سن 15 سالگی را برای شرکت در انتخابات به رسمیت نشناخته است!
حتی برخی کشورهای اسلامی که برای تعیین سن مسؤولیت کیفری اطفال از قوانین شرع تبعیت نموده اند، در تعیین سن حق رای از عرف رایج در کشورهای دیگر پیروی کرده اند .
جالب توجه این که نه تنها در کشورهای اسلامی بلکه بر اساس گزارش سازمان یونیسف، (3) در بسیاری از کشورها از جمله تعداد قابل ملاحظه ای از کشورهای پیشرفته جهان، با وجود آن که برای انتخابات، سن 18 سال را مقرر نموده اند ولی برای مسؤولیت کیفری، سن پایین تر از 18 سال را به رسمیت شناخته اند و حتی در بسیاری از کشورها پایین تر از سن مسؤولیت کیفری شناخته شده در ایران را پذیرفته اند . به عنوان نمونه، سن مسؤولیت کیفری در کشورهای امریکا، افریقای جنوبی، تایلند، نیجریه، هند و ... ، 7 سال مقرر گردیده است و در کشورهایی همچون انگلستان و اکراین، 10 سال و در کشورهایی مانند فرانسه، لهستان و الجزایر، 13 سال، و در کشورهای ایتالیا، آلمان، ژاپن، روسیه، چین و ویتنام، سن مسؤولیت کیفری، 14 سال تعیین شده است! بنابراین به نظر می رسد تعیین سن 9 سال برای مسؤولیت کیفری دختران و 15 سال برای پسران در ایران، آنگونه که برخی وانمود می کنند چندان هم در مقایسه با قوانین کشورهای پیشرفته دنیا، بی تناسب به نظر نمی رسد و آنچه که با قوانین کشورهای دیگر، بیگانه و ناهمگون می نماید، سن انتخابات است که به جز ایران هیچ کشوری را در میان کشورهای جهان نیافتیم که به نوجوان 15 ساله، حق شرکت در تعیین سرنوشت اساسی کشور داده شده باشد! در حالی که متاسفانه آنچه در مطبوعات و سخنرانیها به چشم می خورد اعتراض به سن مسؤولیت کیفری در ایران است و نه سن حق شرکت در انتخابات و چنانکه گذشت سن مسؤولیت کیفری در ایران حتی در مقایسه با برخی کشورهای پیشرفته دنیا نیز قابل توجیه است زیرا همانگونه که یادآور شدیم، در موارد خاص، هرگاه مثلا دختر 9 ساله ای در خصوص جرایم ویژه ای، تشخیص و آگاهی لازم را نداشته باشد، به دلیل حاکم بودن قواعد شرعی دیگر، اساسا قابل مجازات نیست . ولی در خصوص سن 15 سال برای شرکت در انتخابات چنین تفکیک و سنجش قضایی ممکن نیست و هر فرد به صرف داشتن 15 سال، حق شرکت در تعیین سرنوشت کشور را پیدا می کند بدون آن که از پیش بتوان میزان تشخیص و آگاهی سیاسی وی را سنجید; بنابراین بهتر است سن شرکت در انتخابات به 18 سال یعنی همان سنی که قانون مدنی ایران و بسیاری از کشورهای جهان به عنوان سن رشد شناخته اند، تغییر یابد . شایان ذکر است بر اساس تبصره 2 ماده 1210 قانون مدنی ایران، هر نوجوانی برای تصرف در اموال شخصی خود، علاوه بر بلوغ، باید به سن رشد نیز رسیده باشد . بنا بر این، نوجوان 15 ساله ای که رشد کافی در اداره اموال خود را ندارد، و به همین دلیل اجازه تصرف در مال شخصی به او داده نشده است، بر اساس قانون انتخابات می تواند در سرنوشت کلان کشور عامل تعیین کننده باشد!
کسانی که در سالهای اخیر تا بدین حد از عقل بشری و بهره مندی هر چه بیشتر از دستاوردها و تجربیات بشری سخن به میان آورده اند، آیا از این تجربه بشری بی اطلاعند یا توجیه دیگری دارند؟! در پایان پیشنهاد می شود در هنگام بازنگری قانون انتخابات، این موضوع به دور از مسائل سیاسی مورد توجه قرار گیرد تا آینده کشور به دست نوجوانان عزیز 15 ساله کشورمان که در این سنین، همواره در معرض آسیب پذیری سیاسی و اجتماعی هستند، رقم نخورد و یک نسل تاثیرپذیر، در عین حال به عنوان نسلی تاثیرگذار و تعیین کننده در سرنوشت کشور، ایفای نقش نکند . اگر در تغییر سن مسؤولیت کیفری، از نظر شرعی برخی محذورات در حال حاضر مانع از بازنگری جدی در آن است، در باره تغییر سن حق رای که هیچ محذور شرعی ندارد و به راحتی می توان آن را با استانداردهای بین المللی هماهنگ ساخت، چه مانعی وجود دارد؟ و چرا همگی در این باره سکوت اختیار کرده اند؟!
گروههای سیاسی باید بدانند که رای اولی ها همیشه به نفع جناح خاصی عمل نخواهند کرد و ممکن است روزی بر ضد آنان وارد میدان شوند پس بهتر است اساسا هیچ جناحی به خود اجازه ندهد که از احساسات پاک نوجوانان کشور بهره برداری ابزاری نماید و به جای آن، به تغییر قانونی بیندیشیم که در هیچ یک از قوانین کشورها نمونه آن را نمی توان یافت و نیز به آینده این نوجوان بیندیشیم که در سالهای هوشمندی سیاسی خود، ما را به شدت نکوهش خواهند کرد .
پی نوشت:
1) ر . ک .: محمد هادی معرفت، بلوغ دختران، کتاب نقد، ش 12، پاییز 78، صص 175 - 170 .
2) این تحقیق برگرفته از سایت اینترنتی سازمان جاسوسی آمریکا (CIA) می باشد که در آگوست 2003، این اطلاعات بازنگری و به روز شده است .
3. www.unicf.org/pon97/p56a:"old enough to be a criminal?"