امام صادق(ع) و منجم عراقی
امام صادق(ع) نظراتی پیرامون نور، مقدار شعاع،حرکت نور، گردش افلاک ابراز داشته که امروزه برخی از آنها به اثبات رسیده وبرخی دیگر همچنان در پرده ابهام باقی است. وی در این راستا با دانشمندان فن نجوم به بحث و مذاکره پرداخته و به نواقصی که سیستم و مدل هیات بطلمیوسی داشته، اشاره کرده است. از جمله:
روزی یک دانشمند فلکی به نام «هشام » از عراق - ظاهرا از شهر واسط - برامام صادق(ع) وارد شده و در این زمینه به گفتگو پرداخته است. امام صادق(ع)
از او درباره منظومه شمسی، حرکت، سیارات و... سوال کرده او پاسخ داده درعراق از من دانشمندتر به علم نجوم وجود ندارد.
امام(ع) می پرسد گردش فلک نزد شما [عراقی ها با توجه به سابقه دیرینه ای که علم نجوم در سرزمین عراق و بابل داشته] چگونه است؟
«هشام » گوید: کلاه خویش از سر بر گرفتم و به گردش درآوردم.
امام صادق(ع) می فرماید: اگر واقعا چرخش و گردش فلک این گونه است که توترسیم کردی، پس چرا بنات النعش [ دب، ملاقه، خرس] و ستاره جدی [مشهور به ستاره قطبی] و فرقدان [دو ستاره روشن از مجموعه دب اصغر که در بخش مقدم وسر بنات النعش صغری قرار گرفته اند] در هیچ روز از روزگاران، در جانب و سمت قبله [جنوب] دیده نشده گردش کنند؟
گوید گفتم: سوگند به خدا من تاکنون چنین چیزی نشنیده و اهل حساب [منجمان وتقویم نگاران] آن را ذکر نکرده اند.
امام صادق(ع) از این به بعد سوالهای شگفتی به عمل آورده که تا این زمان وعصر ما هم بسیاری از آنها هنوز حل نشده است، از جمله:
آرایش «زهره » نسبت به نور آن چند درجه است؟
گوید گفتم: به خدا سوگند نه من چنین ستاره ای شنیده و می شناسم و نه از مردم شنیده ام درباره آن گفتگو کنند.
امام فرمود: سبحان الله به طور کلی یک کوکب را از حساب ساقط کرده اید پس محاسبات شما بر چه پایه ای است؟
سخن امام می رساند که تا آن زمان «زهره » را به عنوان یکی از سیارات خانواده منظومه شمسی به حساب نمی آورده اند و یا حد اقل این منجم از وجود آن بی خبر مانده و امام(ع) او را متذکر این نکته زیبا ساخته است.
امام صادق(ع) سپس سوال می کند، نور زهره نسبت به نور ماه چند درجه است؟
گوید گفتم: چنین چیزی را جز خدای عزوجل کسی به آن آگاه نیست.
امام صادق(ع) می فرماید: نور ماه نسبت به نور خورشید چند درجه است؟
گوید: این را هم نمی دانم. امام(ع) فرمود: راست گفتی.
گفتنی است که امام صادق(ع) تاکنون درباره فیزیک نور ستارگان سیار و مقایسه نور آنها و تفاوت نور آنها، و سنجش نور آنها با خورشید سخن می راند. امروزه در این باره سخن ها زیاد گفته شده، و مباحث مفصلی پیرامون نور خورشید وسیاره ها به عمل آمده است که از حوصله این مقاله خارج است و باید در جای دیگر به تفصیل بدان پرداخت ولی یک نکته جالب را باید خاطرنشان کرد. و آن این که تا آن زمان و حتی زمانهای بعد کسی درباره سنجش و مقایسه نور،این گونه سخن نرانده و توجه کافی مبذول نداشته است با این که جدا در خوراندیشه و تامل است. امام صادق(ع) در ادامه این نشست روی سخن را متوجه احکام نجوم کرده و به راوی حدیث (هشام خفاف منجم) فهمانده است که احکام نجوم از محدوده اندیشه منجمان خارج است و آنان تنها از درصد اندکی از آن بهره مندند و این پیامبران و اهل بیت و پیشوایان معصوم دین هستند که عالم به علم نجوم و احکام نجوم می باشند از اینرو سوال فرمود: دو لشگر با هم به پیکار برخاسته در این لشگر منجم به حساب پرداخته و نتیجه محاسباتش نشان داده پیروزی از آن اوست، در لشگر مقابل هم منجم به حساب نشسته و پیروزی رااز آن خود به حساب می آورد، سپس به جنگ می پردازند و در نتیجه، یکی از این دو لشگر نیروی مقابل را درهم شکسته و وادار به فرار می سازد، پس علم نجوم چه شد و کجا رفت؟ گوید: گفتم به خدا قسم نمی دانم. فرمود: راست گفتی اصل وریشه حساب نجوم حق است [احکام نجوم صحیح است] ولی هیچ کس جز آنان که [اشاره به پیامبر یا امام معصوم] موالید و زایچه های خلق را می دانند از آن آگاه نیست (1) .
چند نکته
1 - دانشمند عراقی در توجیه گردش حرکت افلاک و گنبد دواراز توانائی شایسته برخوردار نبوده است، زیرا کلاه خود را به عنوان ماکت گردش سپهر به گونه ای چرخانده است که بر پایه آن طی یک دوره گردش لازم آمده «جدی » به جانب قبله چرخیده و دیده شود، از اینرو امام(ع) اشکال کرد که چرا ما آن را در سمت قبله نمی بینیم؟ بدیهی است عرض مدینه منوره یا زیستگاه امام صادق(ع) تقریبا در عرض 25 درجه شمالی واقع است و ستاره «جدی » - برفرض سیستم کلاه هیوی عراقی- باید 25 درجه ازافق مدینه، ارتفاع به جانب قبله به خود بگیرد. هیوی عراقی اگر در توجیه حرکت افلاک ماهر بود، باید کلاه خویش را به گونه ای به چرخش می آورد که ستاره جدی در قطب قرار گیرد تا اشکال امام وارد نباشد و یا لااقل پاسخ دهد که ستاره جدی در قطب عالم قرار گرفته و نباید به جانب قبله حرکت کند تا ما آن را ببینیم.
2 - «زهره » یکی از بارزترین سیارات خانواده منظومه شمسی است و اطلاع نداشتن این منجم از عضوی از اعضای این خانواده، سبب شگفتی امام صادق(ع) شدو فرمود: «سبحان الله فاسقطتم نجما باسره فعلی ما تحسبون » یک کوکب رابه طور کلی ساقط ساختید پس پایه محاسبات شما بر چه چیزی استوار است؟ تعجب امام بیشتر به احکام نجوم ارتباط پیدا می کند -نه در محاسبات هیوی روز وماه و سال شمسی و یا قمری- و از دیرباز نزد احکامیان نجوم «زهره » نقش زیبا و بسیار تعیین کننده بر عهده داشته است، زیرا می گویند: همه سرور،خوشی، دوستی، مهر، محبت، الفت، طرب و شادی به زهره منسوب است و منجمی پیدانمی شود که او را از قلم بیندازد. 3 - منجم عراقی در بخش فیزیک کواکب به ویژه در زمینه نور و سنجش آن هیچ اطلاعی نداشته است با این که از نقش سرنوشت ساز درخشندگی کواکب و نور آنها که امام بر آن تاکید ورزیده، هرگزنمی توان چشم پوشی کرد. دانشمندان فن هیات به ویژه غربی ها سخن امام صادق(ع)را بهتر از مسلمانان پی گیری کرده و به نتایج شنیدنی دست یازیده اند ازجمله: درخشش سطحی خورشید (رخشانکره) در مقایسه با ماه در حالت بدر، 398000 برابر است.
اما زهره «ناهید» مقدار بزرگی از نوری که از خورشید می گیرد، بازتاب می کند. یعنی 80%درصد نوری را که از خورشید دریافت می کند، به فضا بازمی تابد، از اینرو روشنائی قابل توجهی نسبت به سایر سیارات دارد،به ویژه که ناهید هم به زمین نزدیک است و هم به خورشید و این نزدیکی، عامل دیگری برای درخشندگی این سیاره بامدادی شده است.
ماه از مقدار نوری که از خورشید دریافت می کند، تنها هفت صدم 07/0 آن را به فضا بازتاب می دهد و ما آن را به شکل مهتاب در شبها خواهیم دید. افزون براین، ماه همه انرژی جذب شده از خورشید را به فضا تشعشع می نماید.
یکی دیگر از ویژگیهای نوری آن است که با آن می توان فاصله سیاره ها،ستاره های دور و کهکشانهای بسیار دور را به دست آورد، مثلا اگر یک علامت نورانی به ماه فرستاده شود و توسط سطح آن باز گردد، پس ازمدت زمانی که نورنیاز دارد تا دو برابر فاصله زمین و ماه را بپیماید، به زمین می رسد. درآزمایشی، انعکاس امواج «رادار» با طول موج 300 سانتیمتر پس از فاصله زمانی تقریبی 56 2 ثانیه دریافت گردید، بنابراین فاصله زمین تا ماه،فاصله ای است که نور با سرعت 105×3 ل ا (سیصدهزار) کلیومتر در ثانیه در 1128 ثانیه طی کرده است. یعنی 3*10^5*1/28 ح 384000 بنابراین می توان گفت شناسایی خصیصه های نور همان کارآمدی را دارد که از روشهای مثلث بندی جهت تعیین فاصله سیارات استفاده می شود. می دانیم امروزه اندازه گیری ستاره ها از طریق اختلاف منظر (پارالاکس) به وسیله مثلث، در فن هیات و نجوم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا بدون دانستن فاصله ستاره ها تنها اطلاعات بسیار اندکی درباره روشنائی، اندازه و توزیع آنها در فضا می توان به دست آورد.
فاصله خطی (برحسب کیلومتر) ستاره ای را که پارالاکس آن معلوم است، به سادگی می توان پیداکرد، چرا که پارالاکس یک ستاره، زاویه ای است که تحت آن «شعاع مدار زمین » از ستاره دیده می شود، مثلا پارالاکس نزدیکترین ستاره قنطورس(آلفا، سنتاوری Centauri ان) 751/0 قوسی است و چون واحد نجومی 1/5*10^8 (یکصد و پنجاه میلیون) کیلومتر است، فاصله ستاره مزبور از نسبت زیر به دست می آید:
قنطورس Pa /(3600*60*60) ح (1.5 *1052) /na
کیلومتر (2*0.751 ح 4.1 *10^13 /( 10^8 × 5.1 × 60 × 60 × 360درجه) a/a ح
همین روش مثلث بندی را وقتی درباره ماه بکار گیریم،نتیجه آن با رقم اول که در این باره داده شد، یکی است. یعنی انحراف زاویه ای P تصویر و فاصله A به وسیله رابطه
زمین ماه: R/ 2 na ل 360 درجه/ P به یکدیگرمربوطند، چنانچه در این عبارت اختلاف نظر، (پارالاکس) زمین مرکزی را 57دقیقه یا 95/0 درجه قرار داده و شعاع زمین را 6370 ل ثکیلومتر در نظر بگیریم خواهیم داشت:
درجه )/ 360* Ra درجه 360 ح Ra/2na درجه / P درجه
و این نتیجه مستقیم، آگاهی از ویژگیهای نور است که امام صادق(ع) بر آن تاکید ورزیده است.
امام صادق(ع) و منجم یمن
یک دانشمند و منجم یمنی که خود را از خاندانی معرفی کرده که در علم نجوم صاحب نظرند و خود او نیز از هرکس دیگر به این علم داناتر به حساب می رود با امام صادق(ع) ملاقاتی داشته است.
امام صادق(ع) نخست از نسبت درجات نور مشتری به ماه، نور مشتری به عطاردپرسش بعمل آورده و او در پاسخ گفته است: نمی دانم.
سپس فرموده است: آن کدام ستاره است که وقتی طلوع کند شتران آماده جفت گیری می شوند؟ و آن کدام کوکبی است که وقت طلوع، گاوان نیز بدان منظور آماده می شوند؟ و آن کدام ستاره است که طلوع آن با هیجان جفت گیری سگها ارتباطدارد؟ منجم یمنی در پاسخ این پرسش ها گفت: نمی دانم. امام صادق(ع) سپس ازامور شگفت آوری پرسیده است که عقل هیچ بشری به پاسخ آن راه نیافته و شرح وتفصیل آن از حوصله این مقاله و از عهده این نگارنده خارج است (2) .
امید است در آینده دانش بشر تکامل یابد و از رمز و رموز این گونه سخنان معصومین پرده یا پرده ها کنار رود، به امید آن روز.
پی نوشت ها:
1- محمد بن یعقوب کلینی، روضه کافی، ص 351 - نشر آخوندی، تهران،بحار، 58، ص 243.
2- بحارالانوار، ج 58، ص 219.
