تحولی در نرم افزارهای علوم اسلامی

بخش دوم

تحقیقات و رایانه ها

پژوهش و تتبع را به یک اعتبار می توان دو مرحله در تدوین و تالیف متون تحقیقی دانست. سرعت فرآیند تدوین و تالیف، نسبتی مستقیم با کمیت منابع دارد به گونه ای که فراوانی منابع، مدت زمان تولید اطلاعات تدوین شده را افزایش می دهد. همچنین میزان تقاضا نسبت به دریافت اطلاعات نیز با مقدار دقت موجود در فرآیند یاد شده، ارتباط مستقیم دارد. به بیان دیگر کثرت تقاضا و نیاز جامعه به دریافت اطلاعات در بیشتر موارد از دقت متون و اطلاعات تولید شده می کاهد.

انبوه منابع اسلامی و کتب روایی و نیازها و خواستهای متنوع جوامع اسلامی، تولید اطلاعات مورد نیاز را در طی دو مرحله تحقیق و تتبع بسیار طاقت فرسا و در عین حال کند و غیر دقیق یا در پاره ای از موارد غیر ممکن می نماید. به عبارت دیگر امروزه تحقیق و تتبع به شیوه سنتی پاسخگوی نیازهای جوامع اسلامی نیست.

بهره گیری از فن آوری اطلاعات و ذخیره پردازش و بازیابی آن توسط رایانه ها در جهت تسریع در امر پژوهش و تتبع ضرورتی است که معارف دین نیز آن را تایید می نماید. دین مبین اسلام پیوسته در بهره گیری از علوم و فنون سفارش نموده است و مسلمانان را تحریض می کند تا با استفاده از امکانات روز به بسط و گسترش معارف اسلامی بپردازند. رایانه ها اینک با ظرفیت بالای ذخیره انواع اطلاعات و منابع و سرعت فوق العاده پردازش و توان و دقت بسیار در فراخوانی داده ها به مدد پژوهشگران و محققان آمده اند.

به کارگیری رایانه ها در حوزه دین پژوهی و اسلام شناسی در راستای اطاعت مسلمین از دستورات مترقی اسلام است. تهیه و عرضه نرم افزارهای دینی به ویژه معجم های الفاظ روایی توسط مسلمین تاثیر بسزایی در پیشرفت تحقیق و پژوهش در حوزه حدیث شناسی داشته است. در این میان، معجم الفاظ جامع احادیث نور(2) با امکانات نرم افزاری فراوان، کمک کرده است تا گامهای بلندی در صرفه جویی وقت و عمر محققان علوم دینی برداشته شود.

معجم الفاظ

معجم الفاظ که نمونه تکامل یافته معجم المفهرس می باشد دارای فواید بسیاری است که در معجم الفاظ رایانه ای به گونه ای پیشرفته، به منصه بروز و ظهور رسیده است.

یافتن روایت در کتب حدیث مورد نظر با دانستن یکی از کلمات آن، تحقیق در معنای لغات، جستجو در سایر موارد استمعال کلمه و کشف تاریخ یک لغت و تطور آن همچنین مقایسه الفاظ مشابه و عبارات یکسان در کتب مختلف و نمایه برداری و چاپ پاسخهای مورد نظر بخشی از فواید معجم الفاظ رایانه ای است که اینک در دسترس محققان قرار گرفته است.

جامع احادیث نور(2)

حجة الاسلام رحیمی مسئول واحد بررسی نرم افزار در این باره می گوید: درنرم افزار جامع احادیث نور(2) برای یافتن حدیث یا احادیث مورد نظر از چند راه می توان اقدام کرد. نخستین طریقه، استفاده از فهرست کلمات احادیث است. در این فهرست، رایانه از رسم الخطهای متفاوت حروف، مانند همزه در شکلها (ا، ا، ا) صرف نظر نموده و پس از جستجو و بازیابی اطلاعات مورد نظر، تعداد تکرار هر واژه را نیز در مقابل کلمه مورد جستجو نمایش می دهد. رسم الخط به مرور زمان دچار دگرگونی و تغییر می شود. رسم الخط عربی در سیر تکاملی خود اکنون به صورتی درآمده است که اگر برخی از واژه ها به شیوه امروزی نوشته شوند، بلافاصله در اولین نگاه به طور صحیح خوانده می شوند در حالی که در زمانهای گذشته چنین نبوده است. مثلا همزه های قطع و وصل را در نظر بگیرید که امروزه همزه های قطع را با یک علامت «ء» در پایین یا بالای الف مشخص می کنند، و یا کلمه «علی » که وقتی یاء آن الف مقصوره باشد بدون نقطه تحت آن می آید و چنانچه الف نبوده و یاء باشد دو نقطه تحت آن قرار داده می شود.

با توجه به این تغییرات و تطورات در رسم الخط، برای یافتن الفاظ، دو گزینه «دقیق » و «غیر دقیق » در قسمت جستجوی جامع احادیث نور(2) طراحی شده است. اگر در قسمت جستجو، گزینه دقیق را فعال کنیم، کامپیوتر همان چیزی را که در خط ورودی جستجو تایپ شده عینا ملاک بازیابی اطلاعات قرار داده و عبارات دقیقا منطبق با کلید واژه به عنوان پاسخ در اختیار ما قرار می گیرند. اما اگر گزینه جستجوی دقیق را علامت نزنیم و اصطلاحا وضعیت Ignore یا «صرف نظر کردن » و اعتنا نکردن به رسم الخط به کار رفته در جستجو را انتخاب نماییم; واژه را با هر رسم الخطی که تایپ کنیم، رایانه تمام واژه هایی را که با آن رسم الخط مطابق است یا مطابق نیست به عنوان پاسخ مورد کاوش قرار داده و فهرست می کند. مثلا «علی » و «علی »، هر دو را در جستجوی واژه «علی » فهرست می کند. بنا بر این به طور خلاصه اگر گزینه دقیق علامت بخورد، کامپیوتر رسم الخط این عبارت را مد نظر قرار داده و عبارات کاملا مطابق با مورد جستجو فهرست می شوند. چنانچه از گزینه دقیق استفاده نشود، تمام موارد مشابه عبارت درخواستی بدون ملاحظه رسم الخط، مورد کاوش قرار گرفته و عرضه می شوند.

آمار واژه ها

از طرفی در فهرست کلمات در مقابل هر واژه، آماری از تعداد تکرار آن واژه قرار گرفته است. به راستی این اطلاعات از چه نظر و تا چه حد برای کاربر مفید است؟ آقای رحیمی در پاسخ به این سؤال می گوید: «افرادی هستند که آمار واژه ها برایشان اهمیت دارد. برای کسانی که روی اسناد روایات و علم رجال سرگرم پژوهش هستند، تعداد تکرار واژه، مفاهیم مهمی را در بر دارد.همچنین کسانی که روی استعمال واژه ها کار می کنند و به دنبال سیر تطور الفاظ هستند; این مطلب برایشان مهم است که فلان لفظ در احادیث چگونه به کار رفته، زیاد به کار رفته یا کم. مثلا در کتاب کافی در هنگام ذکر اسناد احادیث، تعبیر «حدثنا» و همین طور عبارت «عدة من اصحابنا» زیاد ذکر شده همچنانکه ممکن است در کتب دیگر، این مسئله جور دیگری باشد; مثلا تعبیر «املاء» در کتب شیخ صدوق چگونه و چند بار به کار رفته است. همین طور استعمال برخی واژه ها در زمان ائمه علیهم السلام به یک معنی استعمال می شده که الان دیگر بدان معنا استعمال نمی شود. از این رو کثرت استعمال یا عدم کثرت استعمال نیز مهم است.»

فهرست سازی

حجة الاسلام رحیمی در مورد نوع دیگری از جستجو در این نرم افزار چنین اظهار می دارد: «گونه دیگری از جستجو در جامع احادیث نور(2) از طریق فهرست سازی با استفاده از جستجو با حروف نامتعین (WildCard) است. در این قسمت می توان با استفاده از حروف و کاراکترهای عمومی، فهرستی از کلمات دلخواه ساخت و سپس با جستجوی همه یا منتخبی از این لیست، احادیث مورد نظر را استخراج نمود. حتی می توان همین فهرست را با کلماتی دیگر ترکیب کرد و در پی آن اقدام به جستجو و بازیابی اطلاعات نمود. در این نرم افزار سرعت فهرست سازی بسیار سریع تر از فهرست سازی استاندارد می باشد.

لازم به ذکر است که در هر محیطی سه وایلدکارد وجود دارد. ترکیب فهرستها در وایلدکارد قابل توجه می باشد. مثلا در گروه اول، فهرستی از واژه های «صبر» ساخته می شود، در وایلد کارد دوم فهرستی از واژه های «شکر» و در وایلد کارد سوم واژه «ایمان ». حال وقتی بخواهیم روایتی را که در آن واژه های ایمان و صبر و شکر یکجا مطرح شده بیابیم -مثلا بخواهیم ببینیم ارتباطی بین صبر، شکر و ایمان هست یا خیر- از طریق وایلدکاردها این امکان فراهم می شود.»

عملگرها

استفاده از عملگرها نیز قابلیت جستجو را افزایش می دهد. کاربر می تواند کلمه دلخواه را به عنوان کلید واژه انتخاب نموده و با استفاده از جستجوی ترکیبی واژه ها و به کارگیری عملگرها به اطلاعات مورد نظر دست یابد. در این قسمت امکان جستجوی تک واژه، عبارت، ترکیب عطفی، ترکیب فصلی و مشروط منفی و ابتدای حدیث، به صورت دقیق یا غیر دقیق (صرف نظر از نوشتار خاص کلمه) فراهم شده است.

نوعی پژوهش موضوعی

با امکانات این برنامه محققان می توانند نوعی جستجوی موضوعی برای خود ترتیب دهند. آنها می توانند توسط واژه های یک موضوع به صورتی گسترده و با ترکیبهای متفاوت احادیث را به صورت موضوعی دسته بندی کنند.

حجة الاسلام رحیمی در توضیح این مطلب که محقق چگونه می تواند با امکانات این نرم افزار که یک معجم الفاظ است، نوعی پژوهش موضوعی نیز انجام دهد; می گوید: «به نظر می رسد با امکانات موجود هم می توانیم واژه های خاص یک موضوع را به دست آوریم در حالی که در برنامه های پیشین چنین چیزی وجود نداشت. در آن زمان محقق می بایست واژه های یک موضوع را خود تک تک بیابد و آنگاه یکی یکی ترکیب کند و جستجو نماید. اما در این برنامه با یک دستور، اکثر این واژه ها در وایلدکارد شناخته می شود و حتی می توانیم آنها را با واژه های موضوع دیگری ترکیب کنیم.»

جستجو در ابواب

در قسمتی دیگر از گزینه جستجو، فهرستی از کلمات ابواب، فصلها و عناوین موضوعات کتابها تهیه شده است که می توان از طریق جستجو به باب مورد نظر رسید یا از طریق جستجوی پیشرفته واژه های موضوع خاصی را پیدا کرد و سپس با جستجو به ابواب مرتبط دست یافت. بدیهی است که یافتن یک باب یا ابواب مورد نظر در یک یا چند جلد کتاب به صورت دستی و سنتی نیز کار چندان دشواری نخواهد بود. اما با توجه به انبوه و تنوع کتابها در لوح فشرده جامع احادیث نور(2) که دارای بیش از چهارصد جلد کتاب است، انجام این کار در مدت چند ثانیه کاری ارزشمند و تحسین بر انگیز است. گاه محقق برای جستجو پیرامون موضوعی خاص، واژه معینی را در نظر ندارد یا احتمال می دهد که اگر موضوعی را از طریق واژه ای خاص جستجو نماید به تمام احادیث و روایات مرتبط دست پیدا نمی کند زیرا برخی از روایات و احادیث در همین موضوع با واژه هایی غیر از آنچه در آن موضوع صراحت دارد از ائمه اطهارعلیهم السلام صادر شده است.

حجة الاسلام رحیمی در توضیح این مطلب می گوید: «مثلا احادیث در موضوع «صبر» با واژه صبر یا مشتقات آن بازیابی خواهد شد اما از نظر محقق ممکن است واژه هایی نیز وجود داشته باشد که هم موضوع و بعضا هم معنی و مترادف صبر است در حالی که از مشتقات صبر نیست; جستجو در ابواب این ویژگی را دارد که چون مؤلف و تدوین کننده کتاب، ابواب را بر اساس و بر محور موضوعات تبویب یا تدوین کرده است، لذا با یافتن بابی با عنوان «صبر» به روایات و احادیث مرتبط با این موضوع برخورد می کند که فاقد واژه صبر بوده و در آنها کلمات مترادف و هم معنی (نه مشتق) در این موضوع استفاده شده و از لسان ائمه علیهم السلام صادر گردیده است.

به عبارت دیگر ما می خواهیم ابوابی را که مرتبط با صبر است بیابیم. برای این منظور دو راه وجود دارد; یکی از طریق لیست کلمات و دیگری عنوانهای ابواب. مثلا در جستجوی ابواب، فهرستی از واژه های صبر را می سازیم. آنگاه همه را یکجا مورد جستجو قرار می دهیم. در این صورت تمام ابوابی که در آنها کلمه صبر و مشتقات آن به کار رفته است، بازیابی می شود. از این رو روایات و احادیث دیگری نیز که در این موضوع بوده و در این ابواب جمع آوری شده است در اختیار ما قرار می گیرد.»

دامنه های جستجو

دامنه ها از دیگر قابلیتهای گزینه جستجو است. جستجو در محدوده ای خاص همیشه مورد نیاز محقق بوده و هست. تعریف دامنه های متفاوت در گستره جستجو به پژوهشگر این امکان را می دهد تا از میان اطلاعات انبوه ذخیره شده در لوح نوری، در دایره ای محدود و معین به تحقیق بپردازد. نتیجه گزینش اطلاعات در دایره ای محدود، صرفه جویی در وقت و درگیر نشدن با انبوهی از جوابها است. به عبارت دیگر به کارگیری و استفاده از قابلیت دامنه ها، امکان پژوهش متمرکز و میدانی در دامنه و گستره ای معین را فراهم می کند.

دامنه های تعریف شده در جامع احادیث نور(2) شامل دامنه کتاب، دامنه مؤلف، دامنه زمان، دامنه آیه، دامنه سند، دامنه حدیث، دامنه بیان، دامنه شعر و دامنه محیط می باشد. در دامنه کتاب می توان کتاب یا کتابهایی خاص و یا جلدهایی معین از یک عنوان را مورد جستجو قرار داد. به عنوان مثال می توان کتب تفسیری، رجالی، کتب ادعیه و زیارات و کتب حدیثی را مشخص نمود. همچنین می توان این کتابها را با هم ترکیب کرد. در دامنه «مؤلف » می توان همه یا بعضی از آثار یک مؤلف یا مؤلفان خاص را مورد کاوش قرار داد. در دامنه «زمان » می توان جستجو را در کتب تالیف شده در قرن یا قرون خاص محدود نمود که به این ترتیب کاوش در یک مقطع زمانی خاص صورت می پذیرد.

پیش بینی چهار محیط تحقیق در جامع احادیث نور(2) این امکان را در دامنه محیط فراهم ساخته است تا بتوان دامنه تحقیق و پژوهش را در یک محیط محدود ساخت. با استفاده از دامنه «محیط » می توان محیط مورد جستجو را مشخص کرد یعنی محیط حاصل از جستجوی قبلی کاربر در ابواب یا متون کتابها را زمینه جستجوی بعدی قرار داد.

حجة الاسلام رحیمی در این خصوص می گوید: «همچنانکه قبلا اشاره شد مثلا وقتی در جستجو، واژه صبر را مورد کاوش قرار دهیم، به عنوان مثال پنج هزار روایت در این زمینه می یابیم که می توانیم آنها را در یکی از محیطهای چهارگانه ثبت کنیم. اکنون واژه دیگری را در همین محدوده مورد جستجو قرار می دهیم. مثلا ممکن است واژه «رضا» را در دایره نتیجه جستجوی قبلی که در یک محیط ثبت شده بود (یعنی در محیطی که پنج هزار روایت در آن ذخیره شده است) جستجو کنیم.»