در این شماره، ابعاد زندگی پر برکت عالمی را به نظاره می نشینیم که بیش از هزار سال از عروج ملکوتی اش می گذرد، ولیکن با این حال، همه علما و دانشمندان شیعی، خود را شاگرد او دانسته و از کتاب های گرانقدر و ارزشمندش، که هر یک میراث گرانبهایی از فرهنگ اسلام است، بهره برده و می برند .
عالم بزرگی که در علوم مختلف اسلامی از قبیل فقه و اصول، حدیث، تفسیر، کلام و رجال، مجتهدی بلندآوازه بوده و در هر کدام از این علوم، تالیفاتی بر جای گذارده است .
از ولادت تا زعامت
شیخ ابوجعفر محمدبن حسن بن علی بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه، در ماه مبارک رمضان سال 385 ه . ق، در طوس، دیده به جهان گشود . وی دوران کودکی و تحصیل مقدمات را در زادگاه خود سپری کرد، تا جایی که احساس کرد تشنگی اش در تحصیل علوم، در آن دیار، سیراب نمی گردد . بر این اساس، در سال 408 ه . ق، یعنی دو سال بعد از رحلت سیدرضی، در حالی که 23 سال از عمر او می گذشت، راهی بغداد شد که در آن زمان از مهم ترین مراکز علمی جهان اسلام به شمار می رفت .
در آن زمان، زعامت و ریاست حوزه و رهبری و مرجعیت شیعه، بر عهده فقیه و عالم متقی، شیخ محمدبن نعمان، معروف به شیخ مفید بود . حوزه درس شیخ مفید در آن روزگار چنان پر آوازه بود که شیعیان را از دور و نزدیک به حضور فرا می خواند . حوزه درسی شیخ مفید مهم ترین حوزه درسی آن روزگار بود، و همه شاگردان او از نخبگان و علمای شیعه بودند . با تمام این اوصاف، شیخ طوسی خود را آماده حضور در کلاس درس استاد دید و در مدت کوتاهی چنان درخشید که نظر همگان را به خویش جلب نمود .
شیخ طوسی در کتاب «فهرست » خویش آورده است: «شیخ مفید قریب دویست جلد تالیف داشته » ، سپس بیست جلد آن را نام می برد و می گوید: «این کتاب ها را من نزد وی خواندم و قسمتی را چندبار هنگامی که نزد او می خواندند، استماع نمودم .» (1)
بنابراین مهم ترین استاد و مربی و سازنده شخصیت علمی شیخ طوسی، خصوصا در علوم نقلی، شیخ مفید می باشد، با آن که بهره وی از وجود استاد بیش از 5 سال نبوده است، اما او با ذوق سرشار و زحمات طاقت فرسای خود از وی بیشترین استفاده را نمود . (2)
پس از رحلت شیخ مفید، در ماه رمضان سال 413 ق، شیخ طوسی در محضر درس برجسته ترین شاگرد شیخ مفید، یعنی سید مرتضی علم الهدی که پس از شیخ مفید، ریاست علمی و زعامت دینی شیعه به وی منتقل شده بود، حاضر گردید .
وی از آن زمان تا سال 436 ق، مدت 23 سال، از منبع روشنی بخش و دانش بیکران سید مرتضی، در علومی چون کلام، تفسیر، لغت و علوم ادبی، فقه، اصول فقه و ... بهره برد .
«شیخ طوسی در «فهرست » ، پس از شمارش 38 کتاب بزرگ و مشهور از تالیفات سید مرتضی می نویسد: بیشتر این کتاب ها را نزد وی خواندم و بقیه را هنگامی که بر او قرائت می کردند، استماع نمودم .» (3)
وی بعد از سید مرتضی تا سال 448 ق، حدود دوازده سال، در بغداد، با کمال عظمت به درس و بحث و تالیف پرداخت و در این مدت، ریاست حوزه و زعامت شیعیان بر عهده ایشان بوده است . و در این مهم آن قدر محبوب گردید که به «شیخ الطائفه » ملقب گردید .
هجرت به نجف و تاسیس حوزه
در نیمه اول قرن پنجم، طغرل بیک سلجوقی وارد بغداد شد . وی که سنی متعصبی بود، تصمیم گرفت بغداد را اشغال و خاندان آل بویه را منقرض سازد . و در این راه از هیچ سخت گیری بر شیعیان، خصوصا بر ساکنان محله کرخ، کوتاهی ننمود . طغرل بیک تا سال 449 ق، چندین بار کتاب های شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند . و بنابر آن چه ابن کثیر نقل کرده، دفاتر و کرسی تدریس شیخ را به محله کرخ بردند و سه پرچم سفید که زائران شیعه در راه زیارت نجف با خود حمل می کردند، به آن ضمیمه کرده، آن گاه همه را آتش زدند . (4) این نابه سامانی ها و آزار و اذیت شیعه باعث گردید که حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد از هم بپاشد و سایر دانشمندان نیز هر کدام به گوشه ای پناه برند، یا در بغداد در حالت عزلت و گم نامی زندگی بگذرانند . (5) این مساله سبب هجرت شیخ به نجف اشرف گردید .
نجف در آن زمان محله بسیار کوچکی بود که عده ای از زوار حرم مطهر علوی در آن جا زندگی می کردند . ورود شیخ به نجف، زمینه ساز هجرت شاگردان وی و علمای اسلام به این شهر گردید و حوزه درسی ایشان چونان گذشته برپا گردید، و پایه حوزه علمی عظیمی را در تاریخ شیعه بنا نهاد . وی تا سال 460 ق، در نجف، زندگی کرد و آثار علمی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت .
اساتید شیخ طوسی
مهم ترین اساتید شیخ طوسی عبارتند از:
1 - محمدبن محمدبن نعمان مشهور به شیخ مفید
2 - علی بن الغضائری
3 - ابن الصلت
4 - سید مرتضی علم الهدی (6)
تالیفات شیخ طوسی (7)
شیخ طوسی در همه رشته های علوم دینی، در عصر خویش، آثاری از خود بر جای گذاشته که هر کدام در موضوع خود از بهترین کتب شیعه به شمار می روند .
شمار آثار وی 51 مجلد می باشد که تحت 9 عنوان کلی مندرج است . آن عناوین و مهم ترین کتب شیخ عبارتند از:
1 - حدیث و اخبار:
- تهذیب الاحکام (که یکی از کتب اربعه شیعه و شرح کتاب «مقنعه » شیخ مفید می باشد).
- الاستبصار فیما اختلف من الاخبار (یکی دیگر از کتب اربعه)
- امالی یا المجالس فی الاخبار (شامل 45 درس و املاء حدیث شیخ طوسی)
2 - کتب فهرست و رجال:
- الابواب معروف به «رجال شیخ طوسی »
- الفهرست
- اختیار الرجال انتخاب «رجال کشی »
3 - کتب تفسیر:
- التبیان فی تفسیر القرآن
- المسائل الدمشقیه فی تفسیر القرآن
- المسائل الرجبیه فی تفسیر آیة من القرآن
4 - کتب فقه:
- النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی
- المبسوط فی الفقه
- الجمل و العقود فی العبادات
- الخلاف فی الاحکام
- الایجاز فی الفرائض
- مناسک الحج فی مجرد العمل
- المسائل الحلبیه فی الفقه
- المسائل الجنبلائیه فی الفقه
- المسائل الحائریه فی الفقه
- مساله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة
- مساله فی تحریم الفقاع
5 - کتب اصولی
- العدة فی الاصول
- مساله فی العمل بخبر الواحد و بیان حجیة الاخبار
6 - کتب کلامی
- تلخیص الشافعی فی الامه
- تمهید الاصول
- الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد
- المفصح فی الامامه
- الغیبه (راجع به غیبت امام زمان (عج))
- ما یعلل و ما لایعلل
7 - کتب ادعیه
- مصباح المتهجد فی اعمال السنه
- انس الوحید
- هدایه المسترشد و بصیرة المتعبد فی الادعیه و العبادات
8 - کتب تاریخ و مقتل
9 - جواب سؤالات مختلف
به دلیل محدودیت صفحات، از نام بردن کلیه آثار ایشان معذوریم .
اشک ملائکه (8)
محرم سال 460 ق، روزها و شب های غم آلود، نزدیک شد . روزها در پرده سیاه عزای حسینی با شب های خرابه نشینان آل رسول ( علیهم السلام) هم نوا شدند . در گوشه ای از نجف اشرف، دلی شکسته و قلبی آکنده از تاسف و اندوه، متعلق به پیری وارسته و عارف، آخرین آهنگ های حیات را می نوازد تا روح خسته و ملول این جسم مطهر و نحیف را در سفری آسمانی و روحانی آزاد کند . شب 22 محرم سال 460 ق، فرا رسید . ملائک که در انتظار رؤیت خورشید آسمان عشق و معرفت، سال ها چشم به راه بودند، عاقبت در این شب حزن انگیز، روح ملکوتی آقا و مراد شیعیان، شیخ طوسی را چون نوری آسمانی به میهمانی خدا بردند تا در پرتو عظمت آن نفس پاکیزه، تقربی نصیبشان گردد . آری مردی بزرگ پس از گذراندن 76 سال زندگی پربرکت، با عشق به وصال حق، شتابان به سوی او پرواز کرد .
شیخ را در خانه مسکونی اش در نجف دفن کردند و بنا به وصیت وی، آن جا تبدیل به مسجد شد . این مسجد هم اکنون در مت شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است .
روح پرفتوحش قرین رحمت الهی باد .