اشاره
نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری، از دوران درخشان علم و ادب ایران است. این عصر، یکی از اعصار تابناک و برجسته مذهب تشیع است. تا آن روز، جز چند گاهی در گیراگیر قدرت آل بویه، هیچ گاه شیعیان بدین میزان، از نعمت آزادی، امنیت و آسایش برخورداری نیافته بودند. در این دوره، در همه شئون اجتماعیِ ایران، ترقی پدید آمد و شیعه نیز، پا به پای این پیشرفت ها، گام برمی داشت و به تأسیس مدرسه ها و مسجدهای بی شمار و نیز نوشتن کتاب های ارزشمندی در علوم گوناگون همت می گمارد. شماره دانشمندان شیعی مذهب که در مَهْد اوضاع مساعد این عصر پرورده شدند، از دوره های دیگر بیش تر بود. یکی از دست پروردگان این عهد، که در محکم ساختن بنیان شیعه سهم بزرگی دارد، امین الاسلام، علامه فضل بن حسن طَبْرِسی است.
دورنمای زندگی علامه
امین الاسلام یا امین الدین، ابوعلی، فضل بن حسن طَبْرِسی، از دانشمندان نامی شیعه، در سده ششم هجری است. اصل او از تفرش، ولی زادگاهش به احتمال زیاد شهر مقدس مشهد است. طبرسی، در سال 468 یا 469ق در این شهر به دنیا آمد و بیش از پنجاه سال از عمرش را در شهرهای مشهد و سبزوار، به تدریس و تحقیق و تألیف گذرانْد.
او در سال 548 ق، در سبزوار درگذشت و پیکر پاکش را به مشهد انتقال دادند و در فاصله 250 متری شمال شرقی حرم حضرت ثامن الائمه علیه السلام دفن کردند. آرام گاه او، مشهور و از زیارت گاه های اهل علم و خیابانی که کنار آرام گاه او احداث شده، به طبرسی معروف است.
طَبْرِسی یا طَبَرسی
برخی از شرح احوال نویسان، به اشتباهْ علامه طَبْرِسی را، طَبَرْسی و از اهالی طَبَرستان دانسته اند؛ حال آن که به گفته بیش تر محققان، امین الاسلام، «اهل تفرش است که امروزه از نواحی اراک بوده و در قدیم، جزو نواحی قم به شمار می آمده است». یکی از دلایل این ادعا، سخن بیهَقی است. او در تاریخ بِیهَق که پانزده سال پس از درگذشت طبرسی نوشته شده و قدیمی ترین ونخستین اشاره به احوال امین الاسلام در آن آمده، درباره شهرت و نسبت او چنین نوشته شده است: «طَبْرِس، منزلی است بین قاشان (کاشان) و اصفهان، و اصل ایشان از آن بُقعت بوده است». نکته دیگر این که شخصِ منسوب به طبرستان را، طبری یا طبرستانی می گویند و طَبَرْسی، با قواعد لغت سازگار نیست. و
تحصیل
فضل بن حسن طبرسی، دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم علیه السلام گذرانْد و پس از چند سال حضور در مکتب و فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرائت قرآن، خود را به منظور تحصیل علوم اسلامی و شرکت در جلسه درس بزرگان دین آماده ساخت.
او درفراگیری علومی چون ادبیات عرب، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام، فوق العاده تلاش کرد، بدان حد که در هر یک از آن رشته ها، صاحب نظر گردید. جالب این جاست که با وجود این که در مدارس آن عصر، علومی چون حساب و جبر رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی ورزید، او به سوی آن علوم شتافت و از صاحب نظران آن دو علم به شمار می آمد.
استادان
استادان امین الدین طبرسی، که نقش مهمی در بارور کردن شخصیت علمی و معنوی او داشتند، همگی از عالمان بزرگ شیعه و سنی بوده اند. برخی ازآن بزرگ واران عبارت اند از: ابوعلی طوسی (فرزند شیخ طوسی)؛ موفق الدین، حسین بن ابی الفتح واعظ بکر آبادی؛ حسن بن حسین بن بابویه قمی رازی؛ ابوالفاء، عبدالجبار مقری نیشابوری رازی؛ ابوعبداللّه ، جعفر بن محمد دوریستی؛ سید ابوالحمد، مهدی بن نزار حسینی قائنی؛ ابوالحسن، عبیداللّه بن محمد بن حسین بیهقی؛ حاکم، موفق بن عبداللّه عارف نوغانی؛ سید ابوطالب، محمد بن حسین حسینی قصبی جرجانی و شیخ ابوالقاسم، محمود بن حمزة بن نصر کرمانی معروف به «تاج القرّاء کرمانی».
هجرتی پربار
امین الاسلام طبرسی رحمه الله ، حدود 54 سال در مشهد مقدس سکونت داشت. او سپس بر اساس دعوت بزرگان سبزوار و با توجه به امکانات بسیاری که در آن شهر بود و زمینه تدریس، تألیف و ترویج دین را برایش فراهم می ساخت، در سال 523 ق، راهی آن دیار گردید. سادات آل زبارة ـ که طبرسی با آنان نسبت فامیلی داشت ـ میزبان او بودند و از کمک و هم کاری با آن عالم وارسته، دریغ نورزیدند. علامه طبرسی رحمه الله ، 25 سال آخر عمر گران مایه خود را، در سبزوار ـ که مرکز شیعیان منطقه بیهق بود ـ گذرانید و منشأ خدمات فراوانی برای اسلام و مسلمانان گردید.
شیخ در سبزوار
نخستین اقدام شیخ طبرسی رحمه الله ، پذیرش مسؤولیتِ «مدرسه دروازه عراق» بود. با سرپرستی و راهنمایی علامه طبرسی، این مدرسه، به حوزه علمیه وسیع و با اهمیتی مبدل گشت. غنای فرهنگی و علمی این مکان، سبب جذب محصلان بسیاری، از دور افتاده ترین نقاط ایران گردید و طلبه های جوان، به عشق رسیدن به کمال و خدمت به مکتب، در آن مدرسه مشغول تحصیل شدند و علوم گوناگونی چون فقه و تفسیر را از محضر علامه طبرسی فرا گرفتند. امروزه شاگردان این مرد بزرگ، در شمار ناموران دانشمندان شیعه به شمار می آیند.
شاگردان
علامه طبرسی، این دانشمند عالی مقام، توفیق یافت تاگذشته از آثار قلمی گران قدری که به یادگار گذاشته، شاگردان دانشمند و بلندآوازه ای را تربیت کند؛ شاگردانی که هر کدام، از مفاخر عالمانِ ما به شمار می روند. ازمیان انبوه شاگردان او، این چند نفر را که از مشاهیر عالمان، فقیهان و دانشوران سخن گستر می باشند، نام می بریم: فرزند دانشمندش، حسن بن فضل طبرسی نویسنده کتاب مکارم الاخلاق؛ دانشمند نامی، شیخ منتجب الدین رازی نویسنده کتاب فهرست؛ قطب الدین راوندی؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، فقیه و عالم گران قدر؛ شاذان بن جبرئیل قمی و برهان الدین، محمد بن علی قزوینی همدانی.
آثار سبز ماندگار
فهرست کتاب ها
نوشته ها و آثارمتعددی از امین الاسلام طبرسی به یادگار مانده که جملگی، از فضل و دانش آن عالم کوشا و اندیشمندِ توانا حکایت می کند. برخی از گنجینه آثار او بدین شرح است: مَجْمَعُ البَیانِ لِعلوم القرآن، جَوامِع الجامِع، الکافِی الشّافی، اِعلامُ الوَری بِاَعلامِ الهُدی، اَسرارُ الامامة، مِشکوةُ الانوار فی الاخبار، مَعارِج السّؤال، تاجُ الموالید، حقائق الامور، کُنوز النجاح و اَلفائق.
پیشوای مفسران
اندیشه خدمت به قرآن، از اوان جوانی، در ذهن علامه طبرسی جای داشت و زندگی اش، آمیخته با آن کتاب الهی بود. احیای معارف آن معجزه بی بدیل و یگانه و نوشتن تفسیر، از آرزوهای اصلی او به شمار می رفت. خالق هستی، توفیق عرضه آثار جاودان و میراث ماندگار را به او ارزانی داشت و در حالی که سنّ علاّمه، از شصت تجاوز کرده و موهای سرش به سپیدی گراییده بود، سه کتاب تفسیر قرآن را به سبک های گوناگون، به رشته تحریر درآورد. او چنان ابتکاری را در تفسیر قرآن به کار بست که تا قرن حاضر، مفسران دیگر، بر آستان تفسیر او اعتکاف کرده، از خرمن بی پایانش ـ که الهام گرفته از مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بود ـ استفاده می کنند.
داستانی شگفت
زمانی، سکته ای بر علاّمه طبرسی عارض می شود و خانواده اش به گمان این که به رحمت ایزدی پیوسته، وی را به خاک می سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده، خود را درون قبر می بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی یابد. در آن حال، نذر می کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد، کتابی در تفسیر قرآن بنویسد. در همان شب، قبرش به دست کفن دزد نبش می شود و به وسیله او نجات می یابد. پس از آن، کفن دزد به راهنمایی و هدایت علامه، توبه می کند و طبرسی نیز به نذر خود وفا کرده، کتاب مجمع البیان را می نویسد.
مجمع البیان؛ پایه فضل و دانش علامه
برای درک مقام علمی و پایه فضل امین الدین طبرسی رحمه الله ، کافی است یکی از آثار قلمی و فکری او، یعنی کتاب با عظمت مَجْمَعُ البَیان را مورد مطالعه قرار دهیم تا چنان که باید، به مقام شامخ علمی او پی ببریم. به گواهی این کتابِ گران قدر، طبرسی فقیهی متبحّر، مفسری بزرگ، محدثی عالی قدر، متکلّمی دانا، ادیبی خوش ذوق و توانا، دانشمندی لغت شناس، دانای به دانش نحو، صرف و عروض و به ویژه نویسنده ای چیره دست و با سلیقه و علامه ای نامور بوده است.
با همین جامع بودن و مزایاست که تفسیر مجمع البیان، کار برجسته آن دانشمند بزرگ شیعه، مورد توجه خاص دانشمندان اهل تسنن هم واقع می شود؛ چنان که شیخ محمود شلتوت، استاد بزرگ دانشگاه الازهر، درباره این تفسیر مهم شیعی می گوید: «تفسیر مجمع البیان، با مزایای زیادی که دارد، از کلیه تفاسیر قرآن بهتر است».
جوامع الجامع
تفسیر جوامع الجامع، آخرین کتاب تفسیری شیخ بزرگ وار، امین الاسلام طبرسی و گزیده دو تفسیر دیگر شیخ، مجمع البیان و الکافی الشافی است که در مدت یک سال نوشته شده است. این تفسیر، به لحاظ جامعیت، شیوایی، اختصار و فشردگی، یکی از بهترین کتاب های تفسیری برای تدریس است و از قدیم، به عنوان تفسیری مفید و مختصر، در حوزه های علمیه تدریس می شده و هم اکنون نیز، از کتاب های درسی حوزه به شمار می آید.
بر قلّه فقاهت
علم فقه که فنّ استخراج و استنباط احکام از مدارک آن چون قرآن، سنت پیامبر و امامان بزرگ وار علیه السلام ، اجماع عالمان و نیز عقل می باشد، از جمله دانش های دقیقی است که شیخ طبرسی رحمه الله در آن صاحب نظر بود. عالمان بزرگ و شرح حال نگاران، از وی به عنوان مجتهد و فقیهی بزرگ یاد کرده اند.
طبرسی با عنایت به وجود بیش از پانصد آیه قرآن بر احکام عبادات و معاملات اشارت دارد، به طرح موضوعات فقهی در تفسیرهای خود پرداخته است. او نخست نظر فرقه های گوناگون اسلامی را بیان کرده، پس از شرح دیدگاه عالمان شیعه، نظر خود را به گونه فتوا اظهار می کند.
قرآن در کلام طبرسی
مرحوم علامه طبرسی رحمه الله ، در مقدمه کتاب جوامع الجامع خود، قرآن کریم، این کلام بی مانند الهی را، چنین توصیف می کند: «قرآن، نور و دلیل است و برهانش آشکار و جلوه اش جدا کننده حق از باطل است. معجزه ای است که همواره باقی خواهد بود. دلیل و راهنمایی است پایدار، که برای همیشه، بشر را به گفتار و کردار نیک هدایت می کند و او را از لغزش و انحراف باز می دارد. قرآن کتابی است که گوش از شنیدنش آزرده نمی شود و جان ها را خسته نمی کند. معدن تمام علوم و سرچشمه همه دانش هاست. درمان دل های بیمار و هدایت و رحمت برای مؤمنان است که جبرئیل آن را بر خاتم پیامبران نازل کرد تا با زبان عربی رسا، به انذار مردم بپردازد».
وفات
امام و پیشوای مفسران، امین الاسلام طبرسی رحمه الله ، پس از 79 یا 80 سال زندگیِ با برکت و سراسر خدمت به اسلام و مردمان، شبان گاه روز نهم ذیحجه سال 548 ق، در شب عید قربان، در شهر سبزوار به دیار حق شتافت و جهان اسلام را در عزایش سیه پوش ساخته، در سوگ نشاند.
البته برخی از نویسندگان اسلامی، شیخ طبرسی را به عنوان «شهید» یاد کرده و گفته اند که به احتمال فراوان، طبرسی هم مانند بسیاری از عالمان شیعه و سنی، در شورش غُزّان در منطقه بیهق، به درجه رفیع شهادت رسیده باشد.
آرام گاه
پس از درگذشت علامه طبرسی رحمه الله ، پیکر پاکش، از سبزوار به شهر مقدس مشهد انتقال یافته ودرنزدیکی حرم مطهر امام رضا علیه السلام ، درمحلی به نام قبرستان قتلگاه به خاک سپرده شد. آرام گاه آن عزیز که در ابتدای خیابان طبرسی واقع شده، از آغاز، محل زیارت مؤمنان بوده است.
درسال 1370 شمسی، به دلیل عملیات توسعه خیابان و اجرای طرح عظیم فلکه حضرت، با تزریق بتون به اطراف قبر، مکعّبی سیمانی حاوی جسد مطهر آن عالم فرزانه ساخته شد و قبر ایشان، به وسط «باغ رضوان» انتقال یافت.
روانش شاد باد
