نشانه های خدا در قرآن (۱۶)

کتاب آفرینش جلوه ای از صفات خدا

اگر به صفحات کتاب آفرینش با دیده دل نگاه شود، قدرت و عظمت خدا مشاهده می شود و به خوبی نمایان می گردد که هر جزئی از اجزای خلقت نمایش صفتی از اوصاف قادر مطلق است .

یکی از نشانه های بارز قدرت و عظمت یگانه هستی بخش جهان خلقت، آفرینش آسمان با آن همه ستارگان و کهکشان ها و کرات مختلف و نظم خاص آنها است که در طول حیات خود که میلیونها سال است ذره ای در حرکت خود خطا نکرده اند، و نیز آفرنیش زمین است که با انواع گیاهان و میوه ها و گلهای رنگارنگ که هر کدام از آنها شکل و رنگ خاص خود را دارند و می دانیم خدای بزرگ همه اینها را از یک آب بی رنگ آفریده است . در مورد تعداد کرات آسمانی گرچه دانشمندان گاهی حدسیاتی می زنند، ولی به طور قطع نمی توانند آمار دقیقی از تعداد کرات و جانداران آسمانی و زمینی بدهند، در مجموع، آنچه تاکنون کشف و اثبات شده، نشان می دهد که این همه تنوع و تعدد، نمی تواند کار غیر خالق یگانه و توانا باشد .

خداوند در آیه 29 سوره شوری علاوه بر خلقت خود آسمانها و زمین، به موجودات زنده هر دو اشاره کرده می فرماید:

«و من آیاته خلق السماوات و الارض و ما بث فیهما من دابة ...» .

«از نشانه های قدرت و عظمت او آفرینش آسمانها و زمین است . و آنچه از جنبندگان در آنها خلق و منتشر نموده ...» .

انسان آسمان و زمین را که در برابر دید او است، به اندازه درک خود می شناسد اما شناختن همه جانداران آسمانی و زمینی از عهده فهم و دید بشر خارج است . قرآن با تعبیر «دابه » از آنها یاد می کند که تمامی جانداران را شامل می شود، هنوز بشر نتوانسته است از تعداد و انواع آنها خبر دهد .

دابه چیست؟

لفظ «دابه » در قرآن مجید چهارده بار به صورت مفرد و چهار بار به صورت جمع (دواب) آمده است .

«دابه » در لغت عرب به تمامی جنبندگان روی زمین، ریز و درشت، نر و ماده حتی پرندگان را که گاهی با دو پا راه می روند و از پشه و موریانه گرفته تا بزرگترین جانوران دریایی را شامل می شود ⁽¹⁾ .

همچنین تمامی جنبدگان روی زمین و در صورت اطلاق چهارپایان باری و سواری را شامل می شود ⁽²⁾ .

البته این ها جانوران زمینی می باشند ولی آیا مقصود از موجودات آسمانی تنها ملائکه هستند در کتب تفسیر آمده که منظور از موجودات آسمانی همان ملائکه و منظور از کسانی که در زمین هستند انس و جن است ⁽³⁾ .

بعضی از مفسرین معتقدند دابه شامل موجودات روی زمین است، که در این صورت ملائکه از تعبیر دابه خارج می شود . البته بعضیها فرشتگان را هم مشمول تعبیر دابه دانسته اند، اما مرحوم علامه طباطبائی آن را بعید دانسته است ⁽⁴⁾ . پس معلوم می شود موجوداتی غیر از فرشتگان هم در آسمان وجود دارد .

به هر حال آیا بشر در این مورد فکر کرده است که این همه تنوع موجودات از نظر شکل و رنگ و چهره و طبایع گوناگون و بی شمار از لحاظ تعداد را چه کسی می تواند به وجود بیاورد؟ امیر بیان امیر مؤمنان علی علیه السلام در این زمینه می فرماید:

«... پس از ایجاد جهان، پدیدآوردن هریک از موجودات را به وقت مناسب خود موکول ساخت و در میان موجودات، با طبایع متضاد هماهنگی برقرار نمود . و در هر کدام، طبیعت و غریزه مخصوص به خودشان آفرید، و آن غرایز را ملازم و همراه آنها گردانید، او پیش از آنکه آنها را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آنها آگاه بود، و به حدود و پایان آنها احاطه داشت و به اسرار درون و برون آنها آشنا بود ...» ⁽⁵⁾ .

نکات مهم آیه

از نکات قابل توجه این آیه دلالت آن به وجود موجودات زنده در آسمانهاست . گرچه دانشمندان به صورت سربسته و احتمال می گویند: ستارگان آسمانی دارای موجودات زنده هستند ولی قرآن به صراحت با جمله «و ما بث فیهما من دابة » این حقیقت را اعلام می نماید که پهنه آسمان نیز در بر گیرنده جنبندگان زنده فراوانی است چون ضمیر «فیهما» تثنیه است و شامل آسمان و زمین هر دو می شود .

نکته مهم دیگری که از این آیه و همچنین از کلمات گهربار امیرمؤمنان استفاده می شود این است که آفریننده واقعی کسی است که بتواند این همه مخلوق را تحت کنترل خود داشته باشد . چنانکه در آخر آیه مورد بحث به این مطلب اشاره شده است آنجا که می فرماید: «و هو علی جمعهم اذا یشاء قدیر» «او هرگاه بخواهد بر جمع کردن آنها قادر است » . و در خطبه علی علیه السلام هم که می فرماید: «پیش از آنکه آنها را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آنها آگاه بود، و به حدود و پایان آنها احاطه کامل داشت » . و این از عهده هیچ کس بر نمی آید مگر یگانه خالق آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست .

چنانکه در جریان مرگ حضرت سلیمان علیه السلام شکسته شدن عصای آن حضرت، توسط حشره ای کوچک (موریانه) انجام شد «... تاکل منساته ...» و این نبود مگر به دستور پروردگار عالم که اگر تحت کنترل و دستور خالق نبود، آن حشره این عمل را انجام نمی داد . خداوند در قرآن از این موضوع چنین یاد می کند:

«(با این همه جلال و شکوه سلیمان) هنگامی که مرگ را بر او مقرر داشتیم کسی آنها را از مرگ وی آگاه نساخت مگر جنبنده زمین (موریانه) که عصای او را می خورد هنگامی که بر زمین افتاد، همه فهمیدند که او در حال ایستاده قبض روح شده است . یعنی خداوند آنقدر مخلوق خود را تحت کنترل دارد که سر سوزنی نمی توانند تخطی نمایند ⁽⁶⁾ » .

استاد دانشگاه سوربن فرانسه «میکن ادوارد» که در حالات پرندگان مطالعات عمیق دارد، حالات پرنده ای به نام «اکیلوکوپ » را مورد مطالعه قرار داده و می گوید: این حیوان پس از تخم گذاردن بلافاصله می میرد و هیچ وقت روی نوزادان خود را نمی بیند و نوزادان نیز روی مادر را; نوزادان از آذوقه تهیه شده توسط مادر استفاده کرده خود مادر می شوند . آیا می توان گفت که این کارها را این پرنده از مادرش یاد گرفته است؟! قطعا این حرف درست نیست چرا که هیچ کدام از آنها مادر خود را ندیده اند تا طرز زندگی را یاد بگیرند و این نیست مگر همان هدایت تکوینی پروردگار و قدرت خداوندی ⁽⁷⁾ .

انواع حیوانات

جانداران با انواع و اقسام بی شمار خود، هرکدام در نوع خود باز; گونه های مختلفی دارند که بشر از مطالعه آنها در حیرت است . چنانکه در انواع گلها مانند گل رز تنها می بینیم که سفید رنگ و سرخ رنگ و ... دارد و مثل انسان که بچه هائی از یک پدر و مادر متولد می شوند، اما از نظر قد و هیکل و چهره و رنگ و خلق و خوی و ذائقه بازهم متفاوت می باشند حتی دوقولوها هم غالبا از هر لحاظ شبیه هم نیستند .

دانشمندان، تعداد حیوانات را به بیش از میلیون ها رسانده اند و حتی گفته اند تنها حشرات تقریبا چند میلیون نوع است .

به عنوان مثال 21700 نوع ماهی، 8600 نوع طیور، 6000 نوع حشرات که روی شکم راه می روند، 3200 جنبندگان آبی و خاکی و 4000 پستانداران و ... ⁽⁸⁾ .

حیوانات اهلی و وحشی، بری و بحری، خونگرم و خونسرد (دمای بدن خون گرم ها، تابستان و زمستان یکی است . و اما خونسردها دمای بدنشان متغیر است) ⁽⁹⁾ .

اهمیت حیوانات در زندگی انسان

حیوانات با اینهمه تنوع چه اهمیتی در زندگی ما انسانها دارند؟ این سؤوالی است که با اندک تفکر و تحقیق در آفرینش و کارهایی که از حیوانات سر می زند، به پاسخ آن خواهیم رسید .

شاید در بدو نظر وجود بسیاری از موجودات، بیهوده و یا مضر به نظر برسد اما اگر انسان در عالم حیوانات تفکر و تدبر نماید، متوجه فلسفه وجودی همه جانداران می شود چراکه بشر بدون یاری حیوانات قادر به زندگی نیست چون حیوانات در زندگی، توازن برقرار می نمایند و در مقابل، حیوانات و حشرات موذی خطر را از انسان دفع می کنند . علاوه بر این اگر حیوانات نبود، بشر قادر به تهیه غذا و لباس نبود; زیراکه بسیاری از مایحتاج زندگی انسان وابسته به وجود حیوانات می باشد، مانند گوشت و شیر و عسل و پشم و پوست و امثال اینها .

به عنوان مثال کرم خاکی که در نظر انسان کم اهمیت ترین حیوانات و حشرات است، با دقت نظر متوجه خواهیم شد که چه نقشی را در زندگی ما ایفا می کند:

«کرم های خاکی خاک را بهم زده و به وسیله خوردن، آن را تجزیه می کنند . کرمهای داخل خاک در یک جریب از باغ حدود 18 تن خاک را در مدت یک سال زیر و رو می کنند و باعث می شوند هوا به ساقه گیاهان برسد و ... و هزاران منافع دیگر» ⁽¹⁰⁾

و این تازه حشره کوچکی است اما حیوانات دیگر مانند گاو و اسب و گوسفند و ماهی و ... که همه ما از منافع آنها آگاهیم .

همچنین در عالم مورچگان; علاوه بر احساسات و شاهکارهای آنها در نساجی، بنای لانه برای خود، جهتیابی و تغذیه که خود عالمی است، یکی از احساسات مهم مورچگان تنفر از بیگانه و علاقمندی به آب و خاک است که اگر مورچه ای بیگانه سرزده داخل لانه آنها شود، به طرز بی رحمانه ای او را کشته، جسدش را به کناری می اندازند . و اگر تخم مورچه ای در خارج از لانه تربیت یافته باشد، بعد آن را به داخل لانه وارد کنند، با پذیرایی و استقبال گرم مورچگان مواجه می شود . بعضی عقیده دارند که این شناسایی به وسیله حس شامه و بوی مخصوصی است که از نشانه های هر لانه است . همچنین حس وظیفه شناسی آنها به گونه ای است که از شخص اول آنها یعنی ملکه گرفته تا آخرین فرد ضعیف در انجام وظیفه خود کوشا و جدی هستند که ای کاش کسانی که احساس مسئولیت نمی کنند و در مقابل دشمنان دین و فرهنگ و کشور عزیزمان بی تفاوت هستند، به اندازه این حشره کوچک اما فعال; بیگانه ستیز و وظیفه شناس بودند .

در یک صفحه از کتاب آفرینش، اسرار و رموز سازمان وسیع گیاهان توجه انسان را جلب می کند . در صفحه دیگر این کتاب، نظام اسرارآمیز جهان حیوانات جلوه می کند . در سطر اول این صفحه، ساختمان حیوانات ذره بینی قرار دارد که با آن همه کوچک بودنشان، هر یک برای خود تشکیلات حساب شده ای دارند . در سطر دیگر این صفحه حشرات، با انواع مختلف خودشان، خود را در مقابل دیده های انسان نمایش می دهند . و در سطر دیگر این صفحه از کتاب، غرائز و احساسات محیرالعقول حیوانات جلب توجه می کند که جا دارد انسان نظم در زندگی را از آنها یاد بگیرد .

نتیجه مطالعه کتاب آفرینش اینست که غیر از خدای قادر کسی نمی تواند اینهمه موجودات متنوع با گونه های مختلف و کارهای متفاوت بیافریند و تحت فرمان خود داشته باشد .

پی نوشت:

1) مجمع البحرین، دابه .

2) المنجد، المصباح المنیر، و فرهنگ عمید .

3) جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، ج 5، ص 119، ذیل آیه 66 سوره یونس .

4) المیزان، ج 18، ص 58، ذیل آیه .

5) نهج البلاغه، خ 1، پاراگراف 2، «... احال الاشیاء لاوقاتها ...» .

6) تفسیرنمونه، ج 18، ص 33، «ذیل آیه 14 سوره سبا» .

7) معتمد خراسانی، مبدا و معاد، ص 96 .

8) الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 637 .

9) همان، ص 639 .

10) به من بگو چرا، ج 8، نوشته آرکدی لئوکوم، ترجمه برادران، ص 188 .