روش ابن حزم در نگارش کتاب «حجةالوداع»*

«علم حدیث در خدمت تاریخ»

اثر: دکتر عبدالواحد ذنّون طه ترجمه: رسول جعفریان روشن است که علم حدیث، نقطه آغازین دیگر علوم اسلامی بوده و اساسی است که سایر علوم اسلامی از آن منشأ گرفته و به مرور زمان رشد یافته است.

اهمیت نقش احادیث شریف نبوی برای «تدوین تاریخ» مسأله ای است که برخی از محققان بدان پرداخته اند و این به دلیل ارتباط و تأثیر و تأثری است که میان شیوه های محدثان و مورخان وجود دارد.

با نگاهی به بیشتر مورخانِ مسلمانِ نخستین، درمی یابیم که آنان قبل از آنکه مورخ باشند، محدث بوده اند، همچون: ابن اسحاق، واقدی و طبری.

در این باره و نوشته هایی وجود دارد که تأثیر حدیث را در تدوین تاریخ، مورد بررسی قرار داده است.

1 از اینرو هدف بحث ما دنبال کردن این موضوع نیست، بلکه کوشش محدودی است برای پرتوافکنی بر شیوه یکی از نویسندگان مسلمان، که کوشش کرده است تا با استفاده از احادیث شریف نبوی، به ارزیابی حوادث تاریخی بپردازد؛ یعنی بررسی شیوه ابن حزم در کتابش با نام «حجةالوداع» که بر پایه بهره گیری از احادیث شریف نبوی است، خواسته تا این سفرِ پربرکت پیامبر - ص - را از مدینه به مکه به نگارش درآورد.

ابو محمد علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی، یکی از بزرگترین متفکران اسلامی است که بطور خاص در اندلس، و بطور عام در کلّ جهان اسلام درخشیده است، بطوری که مؤلفات گسترده وی، شامل بیشترین رشته های معرفت بشری همچون فقه، تاریخ، علم اخلاق، منطق، فلسفه، ادیان، انساب، عشق و شعر می شود.

2 ابن حزم در شب فطر سال 384 ه در قرطبه متولد شده و در سال 456 در گذشته است.

کتابهای شرح حال بدان اشارت دارند که وی حافظ، عالم به حدیث و فقه الحدیث، اهل استنباط احکام از کتاب و سنت، و متبحّر در دانشهای فراوان و عامل به علمش بوده است.

3 همچنین ابن حزم به بحث و مناظره با اندیشمندان دیگر مذاهب شهرت دارد و این به دلیل عهدی است که خداوند از علما گرفته تا حقیقت را برای مردم بیان کرده و آن را کتمان نکنند.

ابن حیان، مورخ اندلسی (م 469) در این زمینه می گوید:4 این شیخ جابن حزم ج با یهود - لعنهم اللَّه - و دیگر مذاهب باطل نشستها و اخبار مکتوبه ای دارد و در همین باره دارای مصنّقاتی نیز هست که شناخته شده است، مشهورترین آنها کتاب «الفصل بین اهل آراء و النحل» می باشد.

5 آنچه که برای بحث ما، در درجه اوّل اهمیت قرار دارد آشنایی با تلاشهای ابن حزم در ارتباط با احادیث شریف نبوی و بکارگیری آنها در ارزیابی حوادث تاریخی است.

او دانشی وافر در فقه الحدیث دارد، بطوری که کتاب بزرگی با نام «الا یصال الی فهم الخصال لجمل شرایع الاسلام فی الواجب و الحلال و الحرام و سائرالاحکام علی ما اوجبه القرآن و السنّة و الاجماع» نوشته و در آن آاراء صحابه، تابعین و دیگر ائمه مسلمانان را در مسائل فقهی با ذکر دلیل و نقد آنها و نیز احادی