همسایه خوب کیست؟
آیا همسایه خوب بودن فقط با سلام کردن هنگام برخورد در کوچه و بازار و دمِ در است و یا تنها بی آزار بودن و کار به کار همسایه نداشتن دلیل خوبیِ همسایه است یا وظائف دیگری نیز متوجه انسان هست؟ چنانکه از آیه شریفه که در شماره چهار(تیرماه84) بیان شد و همچنین بیانات بزرگان دین به دست می آید، انسان وظائف مهم تری نسبت به همسایه خود دارد چرا که منظور از اینهمه تأکید و اصرار تنها اظهار ارادت و سلام کردن و احوالپرسی خشک و خالی (که جزء کوچکی از وظائف اسلامی اجتماعی انسانها در قبال هم بوده) و مخصوص همسایگی نیست، بلکه منظور؛ چیزی فراتر از این حرفهاست و آن؛ علاوه بر نیکی و احترام، با خبر بودن از وضع و حال همسایه در غم و شادی است. (البته نه براسرار پشت پرده که او راضی نیست کسی مطلع شود که گاهی ممکن است کسانی باشند و بخواهند بر اسرار دیگران دست پیدا کنند که فرهنگ انسانی همه جامعه ها و مخصوصا فرهنگ غنی و اصیل اسلام، این اجازه را به کسی نداده است مگر در موارد خاص مانند به خطر افتادن امنیت جامعه و کشور اسلامی و امثال اینها که در کتب فقهی حکم آن بیان شده است. آنهم بر اساس ملاک و معیار درست و دستور مقام ذی صلاح.
در اسلام که یک دین و برنامه زندگی کامل و براساس سرشت انسانی بنا نهاده شده، در مورد همسایه پا فراتر گذاشته و اهمیت آن در کلمات پیشوایان دین بیان و دستور داده شده است علاوه بر اینکه باید احترام و رعایت حال همسایه را کرده و همیشه با او به نیکی رفتار نموده و رفع نیاز(در صورت امکان) کرده و آزار و اذیت نکرد، بلکه به آزار و اذیت همسایه هم(تا حدودی) تحمل کرد چنانکه امام صادق علیه السلام می فرمایند «رفتار خوب با همسایه تنها اذیت نکردن به او نیست، بلکه باید(تا حدودی) آزار و اذیت همسایه را نیز تحمل کرد و از جمله نشانه های همسایه خوب بودن این است که ابتداءً به او سلام کنی، وقتی مریض شد، به عیادتش بروی و هر وقت مصیبتی بر او وارد شد، به او تسلیت بگوئی، اگر شادی به او روی آورد، تبریک و تهنیت بگوئی، و از لغزش های او چشم پوشی کنی، و بر اسرار پشت پرده او مطلع نشوی، و اگر به چیزی احتیاج پیدا کرد، از او دریغ نورزی. مثلاً اگر از تو تقاضا کند که ناودان خانه اش بر روی دیوار تو باشد و یا شاخه درخت خانه اش روی دیوار تو قرار گیرد»(1)و(2).
معلوم است اگر شاخه درختی روی دیوار کسی قرار گیرد، ممکن است باعث جمع شدن پشّه و یا ریزش شیره درخت جمع شدن گنجشکها و در نتیجه باعث سر و صدای آنان شود و یا آب ناودان باعث اذیت و آزار همسایه شود. و امثال اینها که امروزه عدّه ای در اثر سهل انگاری، با سر و صدای روشن کردن اتومبیلشان(مخصوصا در زمستان و ماشینهای سنگین در کوچه ها که قانونا نباید داخل شهر بیایند) و یا صدای دزدگیر آنها باعث آزار و اذیت همسایه می شود.
از مضمون حدیث به دست می آید که وقتی انسان احترام همسایه را رعایت نماید، بدیهی است که طرف مقابل هم اگر قبلاً رعایت همسایه اش را نمی کرد، بالاخره در اثر رفتار خوب همسایه، پی به کارهای بد خود برده و متوجه می شود و در نتیجه با احترام متقابل به زندگی مسالمت آمیز دست پیدا می کنند و اعصابشان آرام و کوی و برزن تمیز و آباد می شود و نهایتا عمر انسان زیاد می شود چرا که انسان هرچه قدر در آرامش و دلخوشی زندگی کند، عمر بیشتری می کند چنانکه امام صادق علیه السلام می فرماید:
«حُسنُ الجوارِ یَعْمُرُ الدّریارَ و یَزیدُ فِی الأَعمار»(3).
«خوش همسایگی خانه ها را آباد و عمر انسان را زیاد می کند».
می دانیم احترام متقابل همسایگان باعث مودّت و محبت و اتحاد و همبستگی است و کارها و زندگی جمعی بدون اتحاد و همبستگی ممکن نیست. و از طرفی اگر خوش همسایگی نباشد، یکپارچگی امکان پذیر نیست. و اگر این اتحاد نباشد، آبادانی معنی ندارد و اگر آرامش نباشد، عمر کوتاهتر است.
امّا همسایه بد!
همسایه بد که خدا نصیب هیچ کسی نکند و هیچ فرد مقیّد به مبانی اخلاقی و انسان شریف را در کنار یک همسایه ناباب قرار ندهد که اگر انسان با اشخاص دیگر حتی فامیل که همسایه نیستند، برخورد نماید و خوب نباشند، مهم نیست ولی اگر همسایه بد باشد، انسان شب و روز در زحمت و شکنجه روحی قرار می گیرد و اینجاست که اگر همسایه انسان آدم بی قید و بند باشد، جا دارد که خانه خود را عوض کند چنانکه در شماره پیش(شماره 4 سال 45) طی حدیثی بیان شد که موقع خریدن خانه اول به همسایه آن خانه دقت نمائید.
حتی اگر انسان پس از مرگش در کنار قبر یک آدم بدی دفن شود، ممکن است به خاطر عذاب او اذیت شود همچنانکه اگر در جوار یک انسان وارسته و متدین و با خدا قرار گیرد، از نعمتها و الطاف الهی که به او می رسد، این هم لذت می برد.
در روایتی آمده است:
«ظالمی که در جوار ضریح امام موسی بن جعفر علیه السلام دفن شده بود، شب هنگام بزرگ خادمان حرم در خواب می بیند که قبر آن ظالم باز شد و آتش شعله ور شد و دود ناشی از سوختگی، از قبر پخش شد و حضرت امام هفتم را دید که می فرماید: فلانی به خلیفه بگو با دفن کردن این ظالم در کنار قبر من، مرا آزار دادی، وقتی شب به پایان رسید، خلیفه خودش آمد و دستور داد نبش قبر کنند تا آن ظالم را بیرون آورند و به جای دیگر ببرند، وقتی قبر را کندند، غیر از خاکستر چیزی پیدا نکرده و اثری از میت نبود»(4).
مشخّصات همسایه بد
آنچنانکه از لفظ همسایه مشخص است، فلسفه وجودی همسایه برای آرامش و آسایش همسایگان در همه مراحل زندگی اجتماعی بوده و به منزله درخت تناور و پرشاخ و برگ و سایه دار است که انسان در سایه آن آرام می گیرد و اگر این آسایش و آرامش نباشد، معلوم می شود «همسایه» معنی واقعی خود را از دست داده است چرا که همسایه بد در واقع سایه ندارد که انسان بتواند در سایه او آرامش پیدا کند.
به عبارت دیگر: همسایه بد همسایه ای است که انسان نه تنها امید خیر و نیکی از او نداشته باشد، بلکه با وجود اینکه نسبت به او نیکی کند و احترام بگذارد بازهم آرامش خود و خانواده اش را نیز از به خاطر آزار و اذیتهای او از دست بدهد.
چنانکه عمر بن عکرمه می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و به آن حضرت عرض کردم: همسایه ای دارم که آزارم می کند. فرمود: تو به او مهربانی کن. گفتم: خدایش مهر نکند؟ از من روی برگرداند. گفتم: با من چنین و چنان می کند و مرا آزار می دهد. فرمود: به نظر تو اگر با او یک روئی کنی از او انتقام می کشی؟ گفتم: آری من بر او می چربم. فرمود: این همسایه از آنهاست که بر مردم حسد برند در آنچه خدا از فضل خود به آنها داده است و هرگاه نعمتی برای کسی ببیند و خاندان داشته باشد به خاندانش تعرض و آزار می کند و اگر خاندان نداشته باشد، به خدمتکارش می پیچد و اگر خادم هم ندارد، شبها بیدار می ماند و روزها را در خشم می گذراند.
همچنین شخصی خدمت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: در فلان محله خانه ای خریده ام و نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امید به خیرش نداشته و از شرّش آسودگی ندارم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام و سلمان و اباذر و... فرمود: در مسجد با صدای بلند اعلام نمایند که هرکس همسایه اش از شرّ او در امان نباشد، ایمان ندارد و سه بار این ندا را سر دادند و با دست اشاره کرد به چهل خانه از چهار طرف(5).
در حدیثی از امام رضا علیه السلام می خوانیم که فرمود:
«لَیْسَ مِنّا مَن لَمْ یَأْمَنْ جارُهُ بوائِقه»(6).
«از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در آسایش نباشد».
در جای دیگر آمده است:
«مَلعُونٌ ملعُونٌ مَن آذی جارَه»:«لعنت خدا بر کسی باد که به همسایه اش اذیت کند»(7).
همچنین یکی از نشانه های همسایه بد این است که با چشم ظاهر انسان را می بیند و قلبا بخل می ورزد و بدی انسان را می خواهد چنانکه امام صادق علیه السلام به نقل از جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
«أَعوذُ باللّهِ مِن جارِ السّوءِ فی دار اقامة تراک عیناهُ و یرعاکَ قلبُه إن رآک بخیرٍ ساءَهُ و إن رآک بِشَرٍّ سرَّهُ»(8).
«.. به خدا پناه می برم از همسایه بد در اقامتگاه زندگی یعنی خانه مسکونی که چشمش تو را ببیند و دلش به تو توجه دارد اگر تو را خوش و موفق بیند بد دارد و مخفی نماید و اگر تو را در بدی و گرفتار بیند، شادی کند و افشا نماید».
حتی گاهی ممکن است چشم طمع به ملک و اموال همسایه دوخته باشد که در این مورد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
«هرکس همسایه اش را به خاطر طمع در مسکن او اذیت نماید، خداوند همسایه را وارث خانه خود او می نماید»(9).
حتی گاهی ممکن است خانه خود یا دیوارش را به قدری بلند نماید و یا چند طبقه بالا ببرد که باعث اذیت همسایه شود (که در اسلام اگرچه حرام نیست ولی مکروه می باشد که علاقمندان می توانند به رسائل عملیه مراجع مراجعه نمایند). اما اگر به قصد اذیت کردن انجام دهد، حکم دیگری دارد.
نکته
در پایان باید به نکته ای اشاره شود و آن اینکه منظور از همسایه تنها همسایه خانه مسکونی نیست همچنانکه مضمون احادیث هم مطلق همسایه است (و آنجا که مخصوص خانه باشد، اشاره شده است) بلکه منظور از همسایه؛ همسایه خانه، مغازه، زمین زراعی، باغ، هتل، مسافرخانه، حتی پارک و.... می باشد که همه وظائفی که در مورد رفتار با همسایه بیان شده است، باید مراعات شود منتها هرکدام وظائف خاص خود را دارد که پیش اهل خبره محرز و آشکار است که انسان مثلاً با همسایه خود در باغ و زمین و امثال اینها چه برخوردی باید داشته باشد.
1. سفینة البحار، ج1، ماده جوار، ص 190.
2. البته در مورد ناودان بدون اجازه و شاخه درخت در صورت اذیت شدن همسایه، به رساله های عملیه مراجع تقلید مراجعه شود. که پس از تذکر اگر بیش از حد اذیت شود، می تواند شاخه را قطع و ناودان را بردارد یا کور کند.
3. اصول کافی، ج4(دو جلدی)، ص 499.
4. سفینة البحار، ماده جوار.
5. اصول کافی، ج4،(دوجلدی)، ص 497.
6. بحارالأنوار، ج74، ص 151.
7. همان، ص 153.
8. اصول کافی، ج4، ص 501.
9. «مَن آذی جارَهُ طَمعا فِی مسکَنِه ورّثهُ اللّه دارَه» (بحارالأنوار، ج74، ص 150).
