هدایت به امر در تفسیر المیزان

ایشان در بیان این که چرا هدایت به امر از شئون امامت است فرموده اند: "لان الله سبحانه جعل ابراهیم اماما بعد جعله نبیا" این هم بحثی دارد که در جلد یک المیزان بیشتر مطرح شده است. در آنجا ثابت می کنند که وقتی خداوند به حضرت ابراهیم ) می فرماید:" انی جاعک للناس اماماً " این در اواخر عمر ایشان بوده و حضرت ابراهیم ) مقام نبوت را دارا بوده اند و خود این مطلب چندین دلیل دارد: دلیل خیلی واضحش این است که چون این اعطا امامت بعد از ابتلائات و آزمایشات سختی بوده و سختترین ابتلا برای حضرت ابراهیم ) ذبح اسماعیل بود. و از طرف دیگر حضرت ابراهیم- بنا به نقل قرآن - می فرماید: خدای را شکر می کنم که در پیری به من اسماعیل و اسحق را اعطا کرد:"الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر اسماعیل و اسحق، ان ربی لسمیع الدعا " ) ابراهیم :39 ) پس معلوم می شود که آزمایش ذبح اسماعیل در دوران کهولت و اواخر عمر حضرت ابراهیم بوده است و چون مسأله ذبح اسماعیل بزرگترین آزمایش و ابتلا حضرت ابراهیم بود و ایشان در این امتحان موفق شد، خداوند بعد از طی این مراحل او را به مقام نبوت بود.

دلیل دیگر بر فرق امامت با نبوت این است که امامت اگر همان نبوت باشد، دیگر معنا ندارد حضرت ابراهیمی که مقام امامت را دارا بوده است دوباره خداوند خطاب به ایشان بفرماید: " انی جاعک للناس اماماً " اگر امامت همان نبوت و به معنای ارائه طریق باشد، این تکرار، لغو و بی جاست بنابراین امامت غیر از نبوت است؛ نبوت صرفاً همان هدایت است به معنای ارائه طریق علامه رحمه لله می فرمایند:" و لا تنفک النبوه عن الهدایه بمعنی ارائه الطریق " هدایت به معنای ارائه طریق همان نبوت است و نبوت جدای از هدایت به معنای ارائه طریق نیست. سپس می فرمایند:" فلا یبقی للا مامه الا الهدایه بمعنی الا یصال الی المطلوب" یعنی امامت یک نوع تحریک و ایصال مأموم است، یک نوع هل دادن انسانها به سمت فلاح و رستگاری است و ایصال الی المطلوب یعنی رساندن و واصل کردن" و هو نوع تصرف تکوینی فی النفوس" چون امام دارای ولایت است، نوعی تصرف در دلها می کند و آنها را به سمت مطلوب می برد.

علاوه بر مثال سابق، می توانیم امام را تشبیه کنیم به یک آهن ربایی که دارای میدان مغناطیسی است. اگر براده آهن توی این میدان قرار گیرد، این آهن ربا، یک اثر تکوینی بر آن دارد و آن را به سمت خودش جذب می کند. میدانیم که تاثیر آهن ربا بر براده آهن یک تاثیر تکوینی است به اعتباری و جعلی توضیح این که وقتی مثلا" یک رئیس دستور می دهد به مرئوس و مرئوس می رود به دنبال اجرای اوامر رئیس، این تحریک بر اساس یک امتیاز و قرار داد است که این رئیس است و دیگری مرئوس و لذاست که مرئوس باید دستورش را اطاعت کند. اما یک وقت رابطه، رابطه تکوینی است و امامت از این قبیل است. یعنی امام ولایتش برما ولایت اعتباری نیست، بلکه بک ولایت حقیقی مثل تاثیر آهن ربا بر براده آهن در میدان مغناطیسی است! علامه می فرمایند: امامت نوعی تصرف تکوینی در نفوس و در جانهای انسانها است، " و هی نوع تصرف تکوینی فی النفوس لتسییرها فی سیر الکمال و نقلها من موقف معنوی الی موقف آخر" تسییر از باب تفعیل به معنای راه بردن است. یعنی در مسیر سوق دادن و سیر دادن، البته به صورت تکوینی، مثل این که شما دست کسی را بگیرید و در راهی او را بکشید. امام هم نوعی کشش و جاذبه دارد که با آن افراد را در مسیر هدایت راه می برد. نکته مهم این که هدایت امام و سیر دادنش مکانی نیست بلکه از یک موقف معنوی است به یک موقف معنوی دیگر! یعنی امام به انسانها در مراتب معنوی سیر استکمالی میدهد. علامه می فرمایند" و اذ کانت تصرفاً تکویناً و عملاً و باطنییاً فالمراد بالامر الذی تکونوا بالهدایته لیس هو الامر التشریحی الا اعتباری" یعنی چون این ولایت، یک تصرف تکوینی و یک عمل باطنی است و امام در جان انسانها تکویناً این تاثیر را می گذارد، پس مراد از أمری هم که در آیه "و جعلنا هم ائمه یهدون بامرنا" آمده ای امر تشریعی نیست . این امریست که تفسیر آن در آیه دیگری است که می فرماید: "انمّا امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون فسبحان الذی به یدهی کل شی" )یس: 83) علامه از این آیه استفاده کرده اند که "امر" در "یهدون به امرنا" امر تکوینی است نه امر تشریعی که از طریق وحی ابلاغ می شود.

فرموده اند: " فالمراد بالامر الذی تکون بالهدایت لیس هو الامر تشریعی الاعتباری بل ما تسیره فی قوله: انما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون فسبحان الذی بیده ملکوت کل شی" علامه از همین جا استفاده دیگری هم کرده اند و می فرمایند که در حقیقت امام به لحاظ مقام امامت کسی است که رابط و واسطه تکوینی است در هدایت انسان امام به منزله مجرای فیض خدا در هدایت تکوینی انسانهاست . همان طور که در جای خودش آمده که" به رزق الوری و به ثبتت الارض و السماء" یعنی "بندگان و مخلوقات به واسطه امام است که روزی می خورند و به واسطه وجود امام است که آسمان و زمین ثبوت و قرار دارند"، به لحاظ مقام امامت و ولایت، امام واسطه در هدایت تکوینیه انسان نیز می باشد. گر چه طبق قاعده امکان اشراف تمام مخلوقات از کانال فیض وجودی امام که حجت خدا در زمین است بهره مندند، اما انسان در امر هدایت و راهیابی از یک فیض ویژه برخوردار است و آن این است که با جاذبه امام )ع( در مسیر هدایت راه برده می شود.

بر اساس همین نکته، علامه می فرمایند بنابراین امام باید کسی باشد که به ملکوت موجودات از جمله ملکوت انسان عالم باشد و در اینجا بحث جالبی دارند که"ملکوت کل شی" یعنی چه؟ و خلاصه اش این است که حیثیت ارتباط و تعلق هر موجودی با خدا، ملکوت آن شی ء است و همه موجودات این ملکوت را دارند چون قرآن از قول حضرت ابراهیم می فرماید: "رب ارنی ملکوت کل شی ء" یعنی " خدای حقیقت، کون و سر هر موجودی را به من نشان بده" خلاصه امام کسی است که به ملکوت موجودات و ملکوت انسانها آگاه است! چرا ، چون اگر بخواهد آدمی را تکویناً به سمت سعادت و فلاح و غایت کمال خودش هدایت بکند، نمی تواند از ملکوت انسان بی خبر باشد. هادی باید نسبت به مهدی عالم باشد و تمام جزئیات نیازهای او را بداند بر تمام ابعاد وجودی او واقف باشد. کسی که می خواهد هادی چنین موجود پر راز و رمزی باشد، باید تمام جزئیات وجودی او را بداند و الا هدایتش ناقص خواهد بود. و لذا علامه )ره( می فرمایند: امام کسی است که با تمام جزئیات وجودی و ابعاد هستی موجودات از جمله انسان عالم است و ملکوتشان را می داند . سپس می فرمایند در حقیقت امر تکوینی عبارت است از: "الفیوضات المعنویه و المقامات الباطنّیه التی یهتدی الیها المومنون باعمالهم الصالحه و یتلبسون بها رحمه من ربهم" مراد از امر همان فیض های معنوی و مدارج باطنی است که اهل ایمان با اعمال صالح خود به آنها می رسند و در پرتو رحمت پروردگار آنها را کسب می کنند .

پس هر کسی به هر مقام معنوی و هر کمال حقیقی می رسد، از قِبل آن افاضه ای است که خداوند از طریق وجود امام اعطاء می کند. می فرمایند" و اذا کان الامام یهدی بالامر_ والباء للسببیه اوالاله _ فهو متلبس به اولاً" یعنی با توجه به این که "باء" که به سر کلمه "امر" آمده یا باء سببیت است و یا باء آلت و ابزار، پس خداوند می فرماید به سبب امر تکوینی ماست که ائمه هدایت می کنند و یا به واسطه این ابزار که امر تکوینی ماست آنها راهنما هستند. یعنی امام هدایت تکوینی انسانها را به عهده دارد و بعد علامه نتیجه گیری می کنند که چون امام واسطه این فیض هدایت است، نمی تواند هادی باشد مگر این که خود پیش از مهتدی از تمام کمالات که می خواهد مهتدی را به سمت آن کمالات به کشاند بهره مند باشد و از همین بحث، عصمت را نیز میتوان نتیجه گرفت.

چون وقتی گفتیم خود امام باید متلبس به این فیوضات و مقامات معنوی باشد یعنی دارای مقام عصمت باشد . سپس می فرماید:" منه ینتشر فی الناس" یعنی فیوضات از وجود امام برای دیگران منتشر می شود و هر کس به حسب رتبه و ظرفیتش از وجود امام )ع( بهره مند می شود. از اینجا تعریف امامت از دیدگاه علامه به دست می آید: " فالامام هو الرابط بین الناس و بین ربهم فی اعطاء الفیوضات الباطنیه و اخذها" یعنی در این ارتباط که یک طرف خداست و طرف دیگر ما، ما فیض را اخذ می کنیم و خداوند اعطاء می کند و واسطه، امام است. مثل خورشید که نور می دهد و ما مستنیر هستیم. و در حقیقت خدا منیر است و واسطه در این اناره خورشید می باشد به طور کلی اعطاء هر کمال وجودی از ناحیه خداست، ولی واسطه های نیز در کارند که آن کمال را برساند. امام واسطه ای است که از طرفی فیض را از مبدا می گیرد و از طرفی اعطاء به مادون می کند. پس واسطه در اخذ فیوضات از جانب ما، امام است از طرف خدا نیز امام است ! و همه اینها در محور تکوین است. و در اینجا بحث وحی و امر و نهی تشریعی مطرح نیست. در اعطاء فیوضات وجودی امام واسطه در تکوین است، درست مثل خورشیدی که واسطه در نور دادن به موجودات است! البته نور خورشید، نور فیزیکی است ولی نورانیت و هدایت معنوی یک کمال حقیقی و معنوی است که از ناحیه خداوند اعطاء می شود و واسطه اش وجود امام) است: "فا الامام هو الربط بین الناس و بین ربهم فی اعطاء الفیوضات )از جانب خدا( و اخذها ) از جانب ما( کما ان النبی رابط بین الناس و بین ربهم فی اخذ الفیوضات الظاهریه و هی الشرائع الالهیه تنزل بالوحی علی النبی" در اینجا بحث امر و نهی تشریعی مطرح می شود و سخن از وحی و جبرائیل در کار می آید. یعنی احکام را که خداوند می خواهد در اختیار انسانها قرار دهد، واسطه اش نبی است و به وسیله نبی این احکام منتشر می شود . پس تشریعی و ابلاغ احکام با نبوت تناسب دارد و هدایت در محور تکوین با امامت مناسب است یا به تعبیر ادقّ، امامت در محور تکوین و نبوت بر محور تشریع است! پس احکام خدا توسط نبی بین مردم منتشر می شود. " فالامام دلیل هاد للنفوس الی مقاماتها" یعنی امام واسطه است که انسانها و نفوس بشری به مقاماتی که باید برسند، نائل شوند . " کما ان النبی دلیل یهدی الناس الی الاعتقادات الحقه و الاعمال الصالحه" یعنی نبی اعتقادات درست را و به عباراتی اندیشه صحیح را در اختیار انسانها می گذارد، ولی امام فوق این کارها، جذب و انجذاب دارد و دلها را تسییر می کند یعنی سیر می دهد.

نکته دیگر این که علامه می فرمایند: " و ربما تجتمع النبوه و الامامه کما فی ابراهیم و ابنیه" اگر سوال شود که امامت و نبوت حتماً باید در دو فرد باشند یا در یک فرد هم جمع می شوند؟ پاسخ این است که این دو قابل اجتماع اند و یک فرد میتواند هم مقام نبوت را دارا باشد و هم مقام امامت را مثل خود حضرت ابراهیم و دو فرزندش اسماعیل و اسحق که هم مقام امامت را دارا بودند هم مقام نبوت را . در پایان این بحث به طور اجمال و گذرا فهرست مطالب بیست گانه ای را که از بیان حضرت علامه)ره( در بحث " هدایت بامر" استفاده می شود، می آوردیم:

1- هدایت به امر تفسیر معنای امامت است؛

2- هدایت به امر از شئون امامت است؛

3- این هدایت به معنای ارائه طریق نیست و لذا امامت غیر از نبوت است؛

4- دلیل این که هدایت به معنای ارائه طریق نیست، این است که مقام امامت بعد از جعل نبوت است و نبوت از ارائه طریق منفک نمی باشد پس امامت باید یک مقام دیگری باشد؛

5- امامت ضرورتاً به معنای هدایت و ایصال به مطلوب است به صورت ایصال تکوینی؛

6- هدایت به معنای ایصال الی المطلوب نوعی تصرف تکوینی در نفوس آدمیان و راه بردن آنها در سیر کمالی و سلوک در مراتب معنوی است؛

7- چون هدایت به امر همان تصرف تکوینی و امر باطنی است، پس مراد از امر در"یهدون بامرنا" امر تشریعی نیست بلکه امر تکوینی است؛

8- مراد از امر تکوینی همان فیوضات معنوی و مقامات باطنیه است که خدا عطا می فرماید یعنی اصل وجود کمال که برای کسی حاصل می شود به واسطه وجود امام است . مثلاً اگر کسی عالم می شود به واسطه ولایت اوست که این فیض از مبدأ به این متعلم رسیده است؛

9- امام پیش از دیگران خود به این فیوضات و مقامات متلبس است و از اینجا عصمت امام ثابت می شود آن هم عصمت مطلقه در جمیع جوانب؛

10- این فیوضات معنوی جز از کانال وجودی امام به دیگران نمی رسد؛ یعنی هر کسی به هر کمال تکوینی برسد فقط از این واسطه آن کمال را دریافت کرده است؛

11- انسانها از حیث بهره مندی از امام و از این فیوضات دارای مراتب مختلف هستند و همه در یک سطح نیستند؛

12- تعریف امام این گونه است: امام رابط بین مردم و خداوند در اعطاء فیوضات باطنی از جانب خداوند و اخذ آن از جانب مردم است؛

13- تعریف نبی از این قرار است: نبی رابط مردم و خداوند در گرفتن و ابلاغ فیوضات ظاهریه یعنی شرایع و احکام الهی است؛

14- امام هدایت کننده جانها به سوی مقامات معنوی است. نوعی ولایت بر مردم در اعمال و رفتارشان دارد. ولایت تکوینیه امام) نسبت به عمل ماست ولی ولایت تکوینه امام) نسبت به عمل ماست ولی ولایت تشریعیه در محور احکامی است که باید اجرا کنیم. لذا هیچ عملی از مردم از علم امام مخفی نیست و امام سلطه و اشراف کامل بر تمام اعمال و رفتار موجودات از جمله انسان دارد. پس هیچ عملی از ما از دایره سلطه و ولایت تکوینی امام بیرون نیست و این است که پرونده اعمال ما در محضر امام عصر گشوده است و این که ایشان به اعمال ما عالمند به همین معناست؛

15- نبی هدایت کننده اندیشه های ما به سمت اعتقادات درست و اعمال صالحه یعنی اندیشه ما را نبی راه می برد و اما دل ما را امام سیر می دهد؛

16- اجتماع نبوت و امامت در یک شخص هم ممکن است و هم واقع شده است، کما اینکه در خود حضرت و ابراهیم و در فرزندش اسماعیل و اسحاق چنین بوده است؛

17- امامت امری مجعول از جانب خداست که البته این جعل، جعل تکوینی است، یعنی امامت یک مقامی نیست که ما به آن رأی بدهیم؛

18- امام دائماً مویّد من عندالله است چون قرآن می فرماید: "فجعلنا هم ائمه یهدون بامرنا" یعنی همیشه این امر تکوینی ماست که امام را مدد می کند و از اینجا استفاده می شود که امام همیشه مویّد من عندالله است؛

19- در هیچ عصری زمین خالی از اما نمی تواند باشد چرا؟ چون این "تسییر الانسان الی الکمال" در همه اعصار لازم است. پس واسطه در این تسییر هم همواره لازم است. این واسطه در این تسییر هم همواره لازم است. این نکته را حضرت علامه)ره( از آیه "یوم ندعو کل اناس بامامهم")اسراء: 71) استفاده کرده اند و می فرمایند که چون قرآن می فرماید "کل اناس" یعنی در قیامت همه انسانها را با امامان شان می خوانیم پس همه انسانها امام دارند و روایاتی هم در این زمینه داریم مثل "لولا الحجه لساخت الارض باهلها" که "اگر حجت خدا در روی زمین نباشد، زمین اهلش را هلاک می کند" و نیز در روایات داریم اگر دو انسان بر روی زمین باقی بمانند، حتماً یکی از آنها امام است!؛

20- امام به جمیع مایحتاج انسان در راه سعادتِ و دنیا و آخرت آگاه است، چون او هادی انسان است و باید به تمام ابعاد و جزئیات وجودی انسان واقف باشد.

 والسلام