نقش برجسته معاون مجلس اعلای شیعیان

اندیشمندی پرتلاش

آیة اللّه محمدمهدی شمس الدین فرزندشیخ عبدالکریم در شعبان سال 1353 ه.ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود. او دوران کودکی را در بیتی که جویبار فضیلت و معرفت در آن جاری بود سپری کرد و مقدمات علوم دینی را نزد پدر و برخی اساتید حوزه نجف فراگرفت و دروس مقدماتی و سطوح عالی را از محضر حضرات آیات سید محمد روحانی، سید یوسف حکیم و سید علی فانی آموخت.

او پس از تکمیل این دوران، محضر آیة اللّه سید محسن حکیم و آیة اللّه سید ابوالقاسم الموسوی الخوئی را مغتنم شمردو دروس خارج اصول را نزد این مراجع عالیقدر و استادان گرانقدر یاد گرفت؛ ضمن اینکه از فعالیت های سیاسی، فرهنگی و تبلیغی، غافل نبود، به نمایندگی از سوی آیة الله حکیم به منطقه دیوانیّه عراق رفت و در این ناحیه به هدایت مردم پرداخت و در جهت رشد فکری و اصلاح فرهنگ آنان اهتمام ورزید و موفق گردید درگیریهای قومی و قبیله ای این منطقه را که عوامل استکبار در تشدید آن می کوشیدند از بین ببرد و صلح و صفا و وفاق عمومی را جانشین آن سازد⁽¹⁾.

جماعة العلماء که نخستین تشکل بین روحانیان حوزه علمیه نجف بود و در سال 1958 م بنیان نهاده شده بود و چشم بیدار مرجعیّت شیعه در عرصه سیاست، فرهنگ و اجتماع عراق به شمار می آمد، با کوشش علمایی چون آیة الله شمس الدین تأسیس شد. او همچنین در تأسیس مجله الأضواء، کلیة الدین (دانشکده اصول دین) و جمعیة منتدی النشر نجف، اهتمامی قابل اهمیّت از خود بروز داد⁽²⁾.

لبنان سرزمین آباء و اجدادی این دانشمند به شمار می آمد و نسبت وی به شهید اول می رسد. او سرانجام در سال 1389 ه.ق و در سن سی و شش سالگی نجف را به قصد اقامت در لبنان ترک نمود و در صدد آن برآمد تا با کوله باری از دانش و اندیشه و تجارب علمی و فرهنگی که در عراق کسب کرده بود، حرکت های فرهنگی و اجتماعی را در این سرزمین مظلوم آغاز کند.

زمان ورود او به لبنان مصادف با تأسیس مجلس اعلای اسلامی شیعیان بود و در ششم ربیع الاول همین سال امام موسی صدر به اتفاق آرای هیأت رئیسه مجلس اعلا، به عنوان رئیس مجلس اعلای اسلامی شیعیان، انتخاب گردید. از میان نمایندگان، دو نفر به سمت معاونت ریاست و دو هیأت (هیأت شرعی شامل دوازده نفر روحانی) و هیأت اجرایی (افراد غیرروحانی) انتخاب شدند.

آیة اللّه محمدمهدی شمس الدین به عنوان معاون اول و رئیس هیأت شرع و دکتر عدنان به عنوان معاون دوم و رئیس هیأت اجرایی برگزیده شد. مرحوم شمس الدین در کنار کارهای علمی و سیاسی، موفق گردید در این سمت مراکزی چون مسجد امام صادق علیه السلام ، هنرستان فنی بیروت، دانشگاه اسلامی لبنان با دانشکده های گوناگون، جمعیت خیریّه حضرت زینب علیهاالسلام و مدرسه علمیه و مجتمعی علمی، خدماتی را بنیان نهد و بسیاری از جوانان شیعه لبنان را با علوم و فنون روز آشنا کند.

با مفقود شدن امام موسی صدر، مجلس اعلای اسلامی شیعیان در اعلامیّه ها و بیانیّه های مکرر خویش به ویژه در دو کنفرانس مطبوعاتی که توسط شیخ محمدمهدی شمس الدین (نائب رئیس مجلس) در تاریخ های 31 اوت 1979 م و 10 آوریل 1980 م در بیروت تشکیل گردید، مسؤولیت ناپدید شدن پیشوای شیعیان لبنان را به عهده شخص قذافی گذاشت. همچنین نامبرده اعلام کرد که رؤسای جمهوری کشورهای عربی به او و فرستاده ویژه مجلس اعلا اطلاع داده اند که مسؤولیت اختفای رئیس مجلس شیعیان متوجه رهبر لیبی می باشد.

تا سال 1372 ه.ش گرچه پانزده سال از ناپدید شدن امام موسی صدر می گذشت ولی او همچنان در این مدت رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان به شمار می رفت و چون در این سال به سن 65 سالگی قدم نهاده بود، برابر تصویب نامه هیأت شرعی و اجرایی مجلس مزبور مدت ریاست وی به پایان رسید. به همین جهت در این سال اعضای مجلس اعلا تشکیل جلسه داد و به پاس قدردانی از خدمات این عالم مبارز و مقاوم، دوباره امام موسی صدر را به عنوان رئیس افتخاری و شیخ محمدمهدی شمس الدین را که تا این زمان نائب رئیس مجلس بود به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان به طور رسمی انتخاب کردند⁽³⁾.

شیخ محمدمهدی شمس الدین برای حفظ ماهیّت اسلامی این مجلس و جنبش امل که غالبا پس از مفقود شدن امام موسی صدر، زیر نفوذ چهره های فئودالی و احیانا لائیک قرار گرفته بود، تلاش های مهمی از خود بروز داد. اعضای دفتر سیاسی جنبش امل که غالبا افراد غیر متدین بودند، به روش اسلامی این حرکت اعتراض داشتند. آیة اللّه شمس الدین با مبارزات مستمر خود و آگاه سازی کادرهای جنبش، سرانجام در کنگره سوم امل (آوریل 1981 م) دست برخی از این عناصر را از دفتر سیاسی این تشکیلات کوتاه کرد و خود به عنوان رهبر کامل جنبش -که دارای اختیاراتی در حد ولی فقیه در سطح داخلی این حرکت بود- انتخاب شد.

اگرچه جنبش امل در کنگره چهارم خود شاهد نوعی شبه کودتا و پس از آن دارای چند انشعاب شد و اگرچه جایگاه آیة اللّه شمس الدین به عنوان رهبر جنبش، حداقل به صورت ظاهری حفظ گردید، اما جریان سیاسی غیراصول گرا در سطح رهبری جنبش، غلبه یافت ولی با ایجاد مقاومت اسلامی و حزب اللّه لبنان به عنوان تشکیلاتی اسلامی و انقلابی، حساسیّت های درون جنبش امل کاهش یافت و نگاه ها به جریان جدید یعنی حزب اللّه معطوف گردید.

بی تردید علاوه بر عوامل دیگر، همین پیشینه های فکری و سیاسی و بیم از اقتدار جریان ارزشی و انقلابی که می رفت تا منافع جریان سنتی غیراصول گرا را به خطر افکند یکی از عوامل چالش میان جنبش امل و حزب اللّه و درگیری های خونین سال های نخست پیدایش حزب اللّه بود که بعدها با دگرگونی هایی که در سیاست لبنان پدید آمد و رویکردهای عقلانی و همگرایانه دو جناح، این چالش ها فروکش کرد. در تمامی این وقایع، علامه شمس الدین هیچ گاه خود را رویاروی این جریان قرار نداد و در مقام ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعیان و مدیریت طایفه شیعی، ضمن انتقاد به نظام فرقه گرای حاکم بر لبنان که ظالمانه و تبعیض آمیز رفتار می کرد، بیشترین بهره برداری را در جهت ارتقای اوضاع سیاسی و اجتماعی شیعیان نمود و در سال 1982 م به دلیل غیرعادلانه بودن نظام حاکم بر لبنان، خواستار توقف انتخاب رئیس جمهور از سوی مجلس نمایندگان لبنان گردید و پس از انتخاب بشیر جمیل به این سمت، در بیانیّه ای رسمی چنین گزینشی را مخلّ وحدت ملّی دانست⁽⁴⁾.

آیة اللّه شمس الدین یکی از دو فقیه بزرگ شیعه معاصر لبنان و از برجسته ترین دانشمندان این کشور به شمار می آید که باید او را از نسل نوخاسته و نوگرای حوزه علمیّه شیعه در عتبات عالیات عراق تلقّی کرد. نسلی که حاصل تجربه گران سنگ حوزه در مبارزه با استعمار برای تحقق استقلال کشور عراق بوده است، با شناخت نیازها و ضرورت های دوران معاصر، رویکردی موفق اما دشوار برای ارائه معارف دینی در قالبی جدید و محتوایی برگرفته از چشمه قرآن و عترت به نحوی که با مقتضیّات زمان، همگامی داشته باشد، انتخاب کرد.

آیة اللّه شمس الدین با همین تفکر به نبرد با خرافات، انحرافات و شبهات و بدعت ها رفت و به دفاع از ارزش های اعتقادی پرداخت و باطل بودن مکاتب مادی و کمونیستی را به اثبات رسانید. وی عقیده داشت که دین و سیاست، حوزه مشترک دارند و جدایی این دو از یکدیگر، محال به نظر می رسد و در نوشته ها و سخنرانی های خود از نوعی سیاست دینی دفاع کرد و نشان داد که اسلام نمی تواند بدون نظر به حوزه سیاست، پیش رود و آیین مزبور، آرای سیاسی دارد.

میراث علمی این دانشور جهان تشیّع در موضوعات گوناگون اسلامی، سیره معصومین و مانند آن حدود سی و پنج جلد کتاب و رساله است که برخی به طبع رسیده و تعدادی نیز به صورت نسخه های خطی باقی مانده اند. چند اثر ارزشمند وی در یورش وحشیانه رژیم صهیونیستی به لبنان و در ماجرای تأسف انگیز تخریب و آتش سوزی خانه اش تا نود درصد نابود شدند و او موفق گردید بر بخش اندکی از این نوشته ها دست یابد.

سرانجام آن عالم پرتلاش پس از مدتی تحمّل رنج و درد ناشی از بیماری سرطان در تاریخ چهارشنبه 15 شوّال المکرّم سال 1421 ه.ق مطابق با 21 دی ماه سال 1379 ه.ش و 2001 میلادی، در سن 68 سالگی در بیروت دار فانی را وداع گفت.(نک: گلشن ابرار، ج 3، مقاله نگارنده در مورد آیة الله شمس الدین).

مقامات جمهوری اسلامی ایران در غم فقدانش پیام های تسلیت متعددی صادر نمودند و در تشییع جنازه او که دهها هزار نفر از مسلمانان، سران طوایف و مذاهب گوناگون و مقامات کشوری و لشگری و سفرای کشورهای خارجی در لبنان حضور داشتند نمایندگان مقام معظم رهبری حضرت آیة اللّه خامنه ای و برخی مقامات جمهوری اسلامی ایران شرکت کردند.

1. مجله آینه پژوهش، سال 12، شماره 67، ص 127.

2. نک: گلشن ابرار، ج 3، مقاله نگارنده در خصوص زندگانی و شخصیت شیخ محمدمهدی شمس الدین.

3. مفاخر اسلام، ج 4، ص 363، جنگ داخلی لبنان، ص 165.

4. روزنامه اطلاعات، بخش ضمیمه، شماره 22122، ص 4.