مفهوم شناسی تکریم
واژه «تکریم» در لغت به معنای گرامی داشتن، احترام کردن و نیکویی رساندن به انسان است و در اصطلاح، برخوردها، رفتارها و روابط مبتنی بر ارج نهادن انسان ها به یکدیگر را تکریم گویند. شخصیت انسان، از دیدگاه قرآن و روایات بسیار والاست. برای نمونه، خداوند در آیه 30 سوره بقره، درجه انسان را به خلیفة اللهی می رساند و خطاب به فرشتگان می فرماید: «اِنّی جاعِلٌ فِی الاَْرْضِ خَلِیفَةٌ؛ من در زمین جانشینی خواهم گماشت.» همچنین کرامت و بزرگواری و برتری آدمی بر موجودات دیگر، ارزشی است که خداوند در آیه زیر این گونه به آن اشاره می فرماید:
وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً. (اسراء: 70)
و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا نشاندیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریده های خود برتری دادیم.
نقل است پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره ارزش والای انسان فرمود: «هیچ چیز در پیش گاه خداوند از فرزند آدم، گرامی تر و ارزشمندتر نیست.» پرسیدند: ای رسول خدا آیا فرشتگان برتر نیستند؟ فرمود: «فرشتگان همانند ماه و خورشید در کار خود مجبورند». بنا براین، گرامی داشتن آدمی گذشته از رعایت حقوق او، دربردارنده این دستور اخلاقی است که انسان سزاوار احترام است.
پیام متن:
خداوند، انسان ها را مورد تکریم خویش قرار داد، بر این اساس، رفتار ما نیز با انسان ها باید به همراه تکریم و احترام به او باشد.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله باکرامت ترین انسان
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که بزرگوارترینِ آدمیان است، بیشترین تکریم را در رفتارش با خلق داشت. در حدیثی از آن حضرت نقل است: «قصدم فخرفروشی نیست. من باکرامت ترین فرزند آدم نزد پروردگار خویش هستم».
خداوند برای بزرگداشت پیامبر، در هیچ جای قرآن، او را با اسم مخاطب قرار نداده، بلکه با لقب هایی مانند «یا ایّها النبی» و «یا ایّها الرسول» از وی یاد می کند. آن حضرت، شریف ترین خلق خدا بود که خداوند نیز در کتاب حقش به وجود گرامی او چنین سوگند یاد می کند: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ؛ به جانت سوگند که اینها در مستی خود سرگردانند».
پیام متن:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با کرامت ترین خلق نزد خدا بود و همواره با مردم رفتاری کریمانه داشت.
تکریم یتیمان
یکی از سیره های مورد تأکید حضرت رسول اکرام یتیمان است. خداوند در آیه 8 سوره انسان، به این مطلب اشاره دارد که: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکینًا وَ یَتیمًا وَ أَسیرًا؛ و هم بر دوستی او (یعنی خدا) به فقیر و اسیر و یتیم طعام می دهند.» در همین زمینه، روایت است زمانی که جعفر طیار در جنگ موته شهید شد و خبرش به مدینه رسید، پیامبر خدا به خانه جعفر آمد و به همسر وی، اسماء بنت عمیس فرمود: «کودکان جعفر را بیاور.» رسول اکرم صلی الله علیه و آله کودکان او را در آغوش گرفت و آنها را بوسید و گریست. عبداللّه ، فرزند جعفر می گوید: خوب به خاطر دارم آن روز که پیامبر نزد مادرم آمد، مادرم گفت: یا رسول اللّه ، آیا جعفر به شهادت رسید؟ فرمود: آری و سپس خبر شهادت پدرم را به او داد. در آن لحظه نیز که دست محبت بر سر من و برادرم می کشید، اشک از دیدگانش می ریخت و در حق پدرم دعا می کرد.
پیام متن:
کرامت و عزت بخشیدن به یتمیان از زیباترین سیره های پیامبر بود.
تکریم کودکان
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر تکریم کودکان بسیار تأکید داشت. محبت و احترام گذاشتن به کودک، حس خودباوری را در او تقویت و احساس کوچکی و خود کم بینی را از وی دور می کند. در نتیجه، زمینه رشد و رسیدن به کمال حقیقی که هدف هر انسان خداجوست، برای او فراهم می آید. از حضرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله نقل است: «اَکْرِمُوا اَولادَکُم وَ أَحسِنُوا آدابَهُمْ؛ فرزندان خود را گرامی بدارید و با آداب نیکو با آنها معاشرت کنید».
از امام باقر علیه السلام نقل است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
خَمسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّی المَماتِ... وَالتَسلیمُ عَلَی الصِّبیانِ لِتَکونَ سُنَّةٌ مِن بَعدی.
پنج چیز است که تا لحظه مرگ آنها را ترک نمی کنم. یکی از آنها سلام کردن به کودکان است [این کار را ادامه می دهم] تا پس از من، به صورت سنتی میان مسلمانان باقی بماند.
پیام متن:
احترام گذاشتن به کودکان، فراهم آوردن زمینه ای برای رشد سالم کودک و اجتماع است که مورد تأکید و سفارش رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز بوده است.
تکریم مستضعفان
پیامبر گرامی اسلام با قشر محروم جامعه همواره رفتاری احترام آمیز داشت و بر عزت و بزرگی آنان می افزود. امام صادق علیه السلام در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، جایگاه مستضعفان نزد ایشان را چنین نقل می کند:
طُوبی لِلْمَساکینِ بالصَّبرِ وَ هُمُ الَّذینَ یَرَونَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَالارضِ.
خوشا به حال مستمندان از نظر صبرشان و آنها کسانی هستند که ملکوت آسمان ها و زمین را می بینند.
واقدی می نویسد: از عکرمه نقل کرده اند که مردم درباره کیفیت تقسیم غنیمت های جنگ بدر دچار اختلاف شدند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد تا غنیمت ها به طور یکسان میان آنها تقسیم شود. سعدبن ابی وقاص گفت: ای رسول خدا، آیا سوارکار که قوم را حمایت کرده است، باید با ناتوان برابر باشد؟ پس پیامبر فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند! مگر شما به جز واسطه ضعیفانتان یاری شدید؛ (هَل تُنصَرُونَ اِلاّ بِضُعَفائِکُم).
در روایتی نیز آمده است که پیامبر هنگام ورود به شهر مدینه، با وجود استقبال فراوان ثروتمندان، ناقه خود را در قطعه زمینی متعلق به مستضعفان فرود آورد و مدتی در خانه ابوایّوب؛ کسی که در مدینه فقیرتر از او نبود، به سر برد.
پیام متن:
مستضعفان صبور، نزد خدا و رسولش گرامی اند. پس آنان را باید عزیز شمرد و احترام کرد.
تکریم مهمان
یکی از سنت های نیکو در اسلام، احترام و گرامی داشت میهمان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
مَن کانَ یُؤمنُ بِاللّه ِ وَالیَومِ الآخِرِ فَلیُکْرِمْ ضَیْفَهُ.
هر کس به خدا و روز قیامت ایمان آورده است، باید میهمانش را اکرام کند.
نقل است که هر کس نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله می آمد، او را ارج می نهاد و گاهی نیز ردای مبارک خود را برای نشستن او پهن می کرد و او را گرامی می داشت. وقتی سفره غذا پهن می شد، آن حضرت هم زمان با میهمان غذا می خورد و تا زمانی که او از غذا دست نمی کشید، پیامبر نیز از غذا خوردن دست نمی کشید. از آنجا که میهمان با ورودش به خانه میزبان، برکت های مادی و معنوی بسیاری نصیب او می کند، سزاوار است در احیای این سنت حسنه بکوشیدم و آداب ویژه میهمان داری را به درستی رعایت کنیم.
پیام متن:
1. میهمان، نعمتی الهی بر میزبان است که باید او را در همه حال احترام کرد و گرامی داشت.
2. رفتار پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با مهمان، همواره کرامت آمیز بوده است.
تکریم در گفتار
پیامبر خدا، روابط اجتماعی خوبی با مردم داشت. در گفتار خود کلام نیکو به کار می برد و هرگز تعبیرهای زشت و ناروا بر زبان نمی راند. خداوند در آیه ای به پیامبرش امر می کند: «قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ؛ [ای پیامبر] به بندگان من بگو به نیکوترین شکل سخن بگویند.» همچنین منظور از قول کریم در «قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا» همان سخن مؤدبانه است. آن حضرت به منظور احترام، اصحابش را با کنیه خطاب می کرد و آنها را با اسمی می خواند که بیشتر دوست داشتند: «یُکَنّی اَصحابَهُ وَ یَدعُوهُم بِأَحَبِّ أسمائِهِم تَکْرِمَةً لَهُمْ».
پیام متن:
1. از مصادیق احترام به دیگران، مؤدبانه سخن گفتن با آنان است.
2. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در راستای کریمانه سخن گفتن با دیگران، آنها را با عناوینی صدا می زد که مورد علاقه آنان بود.
تکریم به افکار مردم
رسول اکرم صلی الله علیه و آله از هوش فراوان در تشخیص مصالح امور بهره مند بود، ولی هیچ گاه به افکار مردم بی توجه نبود. آن حضرت با رای زنی، از نظرهای دیگران آگاه می شد. سپس بنا بر مصلحت عموم به آن عمل می کرد. این رفتار پیامبر، نمونه کامل این آیه شریفه است که:
وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ.
و با آنان مشورت کن. پس هنگامی که تصمیم خود را گرفتی، با توکل به خدا انجام ده.
روایت است پیامبر در نبرد احد، با اصحاب خود درباره مکان برخورد با لشکر قریش در اینکه داخل یا خارج شهر با آنان روبه رو شوند، مشورت کرد. گروهی مانند عبداللّه بن اُبی بر ماندن در داخل شهر اصرار داشتند و می گفتند: ما در جاهلیت نیز در داخل شهر می جنگیدیم و زنان و بچه ها از پشت بام به دشمن سنگ پرتاب می کردند. برخی مانند سعدبن معاذ و حمزة بن عبدالمطلب نظری مخالف آنان داشتند و گفتند: «ای رسول خدا، اگر از شهر خارج نشویم، دشمن گمان می کند که ما به سبب ترس، از شهر بیرون نیامده ایم. پس جرئت او برای هجوم به ما زیاد می شود». و بدین گونه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نظر دیگران را نیز جویا می شد و با آنان به مشورت می پرداخت.
پیام متن:
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گاهی در مسائل اجتماعی با مردم مشورت می کرد و با عمل به این سنت الهی، نظرهای آنان را مهم می شمرد، و به آنها بها و شخصیت می داد.
نتایج کرامت شخصیت
رسول خدا صلی الله علیه و آله انسان را شایسته احترام می دانست و هیچ گاه اجازه نمی داد ارزش افراد نادیده گرفته شود. به اعتقاد آن حضرت، با ارج نهادن به آدمی، او در برابر مشکلات مقاوم می شود و از ناراستی های اخلاقی همچون نفاق و تکبر که نتیجه حقارت نفس است، دوری می کند. انسان هایی که با تکریم شخصیتشان رشد می یابند، میانه رو خواهند بود و از تن دادن به خواری و معصیت پرهیز خواهند کرد؛ زیرا گوهر کرامت، حافظ راستین شرافت های الهی است. همچنین روابط اجتماعی افراد، در فضای تکریم و از سر رحمت اصلاح می شود، نه با تحقیر و خشونت. حاصل سخن اینکه جامعه ای در سایه رحمت حق رشد می کند که امورش بر مبنای تکریم باشد. از این رو، در منطق سیره نبوی، به احترام و تکریم انسان ها بسیار سفارش شده است.
پیام متن:
انسان و جامعه ای که عزت یابد و اکرام شود، از تن دادن به خواری به دور و همیشه پیروز و سرافراز است.
