آقای «افندی علی بن موسی» کاتب بخش عربی روابط عمومی استانداری مدینه و امام جماعت مالکی ها در مسجد النبی، در دوره حکومت عثمانی بوده و از تاریخ تولّد و وفات وی اطّلاع دقیقی در دست نیست.
وی رساله ای در توصیف مدینه منوّره نگاشته است که در نوع خود در آن دوران کم نظیر بوده و نسخه خطی این اثر در دار الکتب المصریّه نگهداری می شود. علاّمه حمد الجاسر که از مورّخان مشهور عربستان است آن را تصحیح کرده و در کتابی با عنوان رسائل فی تاریخ المدینه به چاپ رسانیده است. مطالب این رساله جالب و خواندنی است لذا اوّلین بخش از ترجمه آن تقدیم می گردد.
امید آنکه همگان از آن بهرمند گردند.
باب اوّل
جهت های چهارگانه مدینه، راه ها و درهای آن
فصل اوّل: در جهت های چهارگانه و راه ها و درهایی که در آن چهار جهت وجود دارد و ما اینک از سمت قبله آغاز می کنیم؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله آنگاه که به مدینه هجرت کرد، از این سو به شهر درآمد.
در سوی قبله چهار راه وجود دارد. راه غایر، راه فرعی، راهی به سوی سوارقیه از شرق، و راهی به شرق. الجصّه این راه ها را از طرف حرّه به سوی قبا، قربان و عوالی ـ که سه روستا هستند ـ به همدیگر متصل می کند. شهر مقدّس مدینه در این سوی، یک دروازه در دیوار برانی دارد که قسمت اعظم آن را با آجر ساخته اند و آن را «باب قبا» خوانند. از آنجا می توان به قبا، قربان و عوالی رفت. در دیوار «الجوانی» نیز دری است که به «باب الصغیر» معروف است. این در بر روی مناخه بین دو دیوار قرار گرفته و بالای آن دارالحکومه محلی است. زندان های مردان و زنان در نزدیکی آن است. و آن نزدیک قلعه سلطانیّه است که سلطان سلیمان خان فرزند سلطان یاوز سلیم خان غازی بنا نهاد.
حرم مطهّر از جانب قبله دری ندارد. در آنجا پنجره هایی است که مقابل حرم شریف واقع شده و به باغ جنوبی مسجد مُشرف است و آن در خانه های آل عمربن خطاب قرار دارد که به «دیار العشره» معروف است.1 در مقابل پنجره های مذکور و در ضریحی که مرقد و حجره شریف را احاطه کرده، درِ کوچکی شبیه به پنجره وجود دارد که در همه حال بسته است و گویی هرگز باز نشده. این در، در میان مردم به «باب توبه» شناخته می شود؛ زیرا این باب که در گذشته از نقره در موازات ضریح ساخته شده و در مکان آن ستاره ای طلایی قرار داده شده، بدون شک در مقابل صورت شریف رسول خدا قرار دارد.2
امّا جانب شرقی شامل دو راه است؛ یکی راه حناکیه است که از آن راه به سمت شرق می روند و راه دوّم راه خَنَق است. در زمان اختلاف و درگیری راهزنان در راه اصلی مکّه مکرّمه به رهبری ابن رشید، مسیر حاجیان از این راه بوده است. در آن قسمت دو در وجود داشت که یکی از آنها در دیوار برانی، در جوار بقیع بود که به «باب العوالی» شهرت داشت و دیگری در دیوار «جوانی» بود که بدان «باب الجمعه» نام نهاده بودند. و آن، در روبروی درِ بقیع واقع بود.3 حرم شریف از آن قسمت دو در دارد؛ «باب جبرائیل» که الآن به باب الجبر معروف است و «باب النسا».4
مرقد و حجره معطّر، از آن تنها یک در دارد که به «باب الزهرا علیهاالسلام » معروف است. از آن در، خادمان حرم صبح و عصر وارد و خارج می شوند.5
در سمت شامی (شمال) است راهی که به سوی حایط، حویط، کوه شمر و تیماء است و نیز راه کتانه که از طریق آن به وادی الحمض در آیند و راه مخیط به سوی شام و مصر و ینیع البحر در آن سو است و نیز آمد و شد حاجیان و کاروانها دائما از این راه است. محلّ تلاقی راه های مذکور «ثنیّة البلدة الطّاهره» است که اکنون به بنای «یوسف پاشا» مشهور است.
در این سمت سه دروازه وجود دارد، دروازه ای در دیوار برانی، غرب قلعه سلطانیه، که به «باب الجبل» معروف است و مراد همان کوه «سلع» است که به آن «باب الکومه» نیز می گویند و از آنجاست راه مساجد چهارگانه به سوی عنابس و جرف. و نیز «الحوکه» که به کوه الفقره چسبیده است و در آن قبیله احامده ساکن بودند.
در دیوار جوانی دو در وجود دارد: 1 ـ «باب الشامی» در شرق قلعه مذکور. 2 ـ «باب المجیدی» نزدیک سحیمی؛ جایی که محل تلاقی آب های وضوخانه های اطراف حرمِ شریف قرار دارد. این باب را مرحوم سلطان عبدالمجیدخان، فرزند سلطان محمود خان عثمانی به هنگام به ترمیم بنای حرم شریف در سال هزار و دویست و هفتاد و هفت تجدید بنا کرد.
حرم شریف از سمت شام دو در دارد: در نخست «باب التوسل» است که سلطان عبدالمجید خان آن را احداث کرد. در اطراف و بالای آن است کتابخانه مجیدیه برای تعلیم و آموزش کودکان. در آن هشت مکتب برای تعلیم قرآن و یک مکتب برای تعلیم زبان فارسی اختصاص داده شده است و در یکی از آن سالها مکتب ارشدیه را ساخت تا فنون مختلف؛ چون نحو، صرف، زبان ترکی و نقاشی را تعلیم دهند.
در دوّم برای ذخیره زیتون است و آن باز نمی شود مگر هنگامی که لوازم و وسایل حرم شریف از سوی آستانه عالی (استانبول)، از اوقاف همایونی و از مصر و شام در ایام حج برای حرم شریف می آمد و آنها عبارت بودند از زیتون سبز، شمع و چراغ هایی از بلور، حصیر و شمع ساخته شده از روغن ماهی و شمع سفید کافوری که نوع بزرگ آنها را برای محرابها و نوع متوسط آنها را برای داخل حجره معطّر در هر شب استفاده می کنند.
ضریح مطهّر از جانب شام تنها یک در دارد که به «باب الشامی» معروف است و در جنوب دکّه اغوات (ایوان صفه) قرار دارد. این در برای خدمت گذاران حضرت سید کائنات است و از این در است که هر شب در ماه رمضان بعد از نماز تراویح، شمع را به حجره معطر وارد و خارج می کنند.6
اما در سمت غربی، در آن است راهِ شاهی که راه جدید است و راه «ملف» و راه «الغایر» که به راه «القاحه» شهرت دارد و نیز راه «فرع». راه غایر و فرع در کنار چاه ماشی به هم متصل می شوند، که مسافت آن از مدینه منوّره با شتر ده ساعت و با اسب شش ساعت راه است. محل پیوست راه های چهارگانه در ذوحلیفه است که اکنون به آبار علی شهرت دارد و آن میقات حاجیانی است که از مدینه منوره می آیند و در آن سمت، در دیوار «برانی»، یک دروازه وجود دارد که بین تکیه مصری و سربازخانه سلطانی (قائمه سلطانی) واقع شده و به «باب العنبریه» معروف است7 این دروازه بیش از سایر دروازه ها، برای ورود قافله ها و کاروانهای بازرگانان، حاجیان و زیارت کنندگان استفاده می شود و همچنین در هر سال کاروان حاجیان مصری با نظامیان، در کنار آن فرود می آیند. همان گونه که حاجیان شامی در کنار باب الشامی فرود می آیند.
در دیوار «جوانی» دروازه ای وجود دارد که مشهورترین دروازه دیوار «برانی» است و به «باب المصری» شناخته می شود. این دروازه در بین بازار قرار گرفته و از تخته سنگهای بزرگ همانند سنگ فرشهای تراشیده شده از آستانه باب السلام تا آستانه مسجد مصلی العید ساخته شده است. این دروازه در المناخه است که اکنون به مسجد غمامه شهرت دارد. آن تخته سنگها هزار ذراع بود که اکنون چیزی از آن، جز از باب المصری تا باب السلام نمانده است. قسمت خارجی باب المصری تا آستانه مسجد مصلی در زیر خاک مدفون است و اکنون نیز همچنان بین مغازه های گندم فروشی زیر خاک است.
حرم شریف پیامبر از جانب غربی، دو در دارد. یکی از آنها باب السلام است که بزرگترین در حرم شریف است و بیشترین آمد و شد را به ویژه در موسم حج دارد و دیگر باب الرحمه است و آن از حیث آمد و شد و ازدحام جمعیت در ردیف بعد قرار دارد.
حجره معطر از جانب غربی، یک باب در روضه مطهره دارد که به «باب الوفود» معروف است. این در باز نمی شود جز در امور بسیار مهم؛ مانند درخواست کمک از خداوند برای دولت، هنگامی که در جنگ با دشمنان در تنگنا قرار می گیرد و برای از بین بردن وبا یا قحطی شدید. زمانی که این در را باز کنند، خادمان حرم، قرآن عثمانی را، که در حجره معطره محفوظ است و به خط کوفی روی پوست آهو نوشته شده، خارج می کنند و آن را جز فردی عالم و صالح نمی خواند و مرگ او حتمی است و بعد از سه روز به لقاء پروردگارش می شتابد و یا یک سال بر او می گذرد و از دنیا می رود.8
در روزگار ما خطیب محمّد علی بالی آن قرآن را خواند و بعد از سه روز در گذشت. از علمای دیگر، سید عبداللّه دراجی تونسی، سید محمّد فرزند سانوسی فاسی، شیخ عبدالغنی هندی نقشبندی آن را خواندند و یک سال بر آنها نگذشت که از دنیا رفتند. این قرآن شریف همان است که خون عثمان بن عفان بر آن ریخته شده است، این نسخه ونسخه دیگری که خط آن دقیق تر و خالی از خطاست و گفته می شود به خط سرور ما علی بن ابی طالب علیه السلام است و بر روی پوست آهو نوشته شده، هر دو در صندوقی نگهداری می شود که روی آن پارچه حریر سبز رنگ پوشانیده اند. و این صندوق در داخل حجره معطر در سمت غربی رأس شریف رسول خدا قرار دارد که شمعدانی از طلا نیز بر روی آن است.
فصل دوّم
آثار، قبور و چاههای واقع شده در جهات چهارگانه:
در سمت جنوب، روستای قبا واقع است و در آن مسجدی است که بر اساس تقوی بنا نهاده شد؛9 مسجدی زیبا و بزرگ، با گنبدی گچکاری شده، که دارای منبر و جایگاه چوبی برای مؤذّن است. مناره آن دارای دو بالکن است و در صحن مسجدگنبد کوچکی قرار گرفته که به «مبرک الناقه» (محل نشستن شتر) معروف است. اینجا محلّ نزول آیه است. همچنین طاقی کوچک و محرابی در سمت شرقی محراب بزرگ قرار داده شده است. امّا محراب پیامبر صلی الله علیه و آله که در آن واقع شده، محلّ اوّلین ستون محراب بزرگ به سمت شمالی است و در وسط آن باغی کوچک قرار گرفته که دارای نخلها و چاه کوچکی است از سمت غرب آن و روبروی در کاروانسرا و در جنوب آن باغ مرحوم نور الدین شهید قرار گرفته است.
از چاه های موجود می توان به چاه اریس اشاره کرد. گنبدهای زیادی در مسجد بزرگ واقع است که تفصیل آن در کتاب «الخلاصه» آمده است.10
در حره، نزدیک باغ معروف به قوّیم، مسجد کوچک بی سقفی است، که به مسجد مصبّح معروف است. این مسجد در راهی است که پیامبر صلی الله علیه و آله با ابوبکر به هنگام هجرت به مدینه از آنجا عبور کرد.11
روستای دوم «قربان» است که در شرق قبا قرار گرفته و در آن مسجد «فضیخ» در رود ابی جید واقع شده است. این مسجد سقف ندارد و از چاه های موجود این روستا می توان به چاه «العهن»، که اکنون نیز مورد استفاده مردم است، اشاره کرد.12
روستای سوم «عوالی» است که در شرق قربان واقع است. این روستا در وسعت و زیادی نخل به اندازه قبا و قربان است. گفتنی است که آب روستای قبا گوارا و خالص و آب قربان نا خالص است. از آنجا که در این دو روستا آب مناسب وجود دارد، میوه ها و گلهای متنوّع و فراوان یافت می شود. آب عوالی از آب این دو روستا پست تر و ناخالص تر است. از چاه های موجود عوالی می توان به چاه «العریس» و«الفقیر» اشاره کرد و همچنین محلّ خوردن آب مادر ابراهیم، فرزند حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در این روستا واقع است. هوای عوالی از بقیه روستاها پاکیزه تر است. در فاصله بین این روستا و مدینه نخلستانهای بسیاری وجود دارد.
مسجد عمر فاروق در همین ناحیه، در محدوده دیوار محله مناخه، نزدیک کانال ابوجید قرار گرفته است. این مسجد یک مناره دارد. همچنین مسجدی قدیمی، بدون مناره نیز پیرامون منطقه تا جور واقع شده است. در این بخش و در داخل دیوار «جوانی» چیزی وجود ندارد.
در سمت شرق، روستای «عریض» قرار دارد و آن اکنون تخریب شده است. در قسمت بالای حره، روبروی کوه احد مرقد جناب علی العریضی فرزند امام جعفر صادق علیهماالسلام قرار گرفته است. این مرقد دارای مسجد سقف داری است و در کنار گنبدِ مسجدنیز گلدسته ای سرپاست. در قسمت غربِ مقام مزرعه های بسیار، با چاه های فراوان وجود دارد که به «مزرعه های ابورشید» معروف است و فاصله بین این مکان با مدینه منوّره، از طریق حرّه شرقی به صورت پیاده، یک ساعت و برای سوار کار کمتر از یک ساعت است.13
در قسمت یاد شده، بعد از فرود از بالای حره به دشت، که به محله «باب الجمعه» شهرت دارد و در سمتِ چپ کسی که از مدینه به سمت عریض می رود، «مسجد الاجابه» قرار دارد. این مسجد از مساجد سرپا و موجود است و در میان باغهایی که در بلندی قرار گرفته اند واقع شده است.14 در سمت قبله، پشتِ باغ معروف به عنبریه، نزدیک مزارع سمت حرّه شرقی که به «دشم» معروف است، سه گنبد قرار گرفته است که صحن یکی از آنها با سنگ سیاه ساخته شده و مردمِ روزگار ما آن را محل نزول سوره مائده می دانند. گنبد دوم محل دفن دلدل استر پیامبر صلی الله علیه و آله است و سومین گنبد یاد شده، روشن نیست که مربوط به چیست.
در سمت شرق بقیع دو گنبد واقع است؛ یکی از آنها مقبره ابو سعید خدری انصاری است و در کنار آن گنبد فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی بن ابی طالب [علیهم السلام] قرار دارد.15 پس از آن بقیع است که در خارج از دیوار سلطانی «جوانی» مقابل باب الجمعه مذکور واقع شده است. این قبرستان دارای ده گنبد و بقعه و یک مسجد معروف به مسجد ابوکعب است. در سمت جنوبیِ آن گنبد آل البیت العظام واقع شده و آن بزرگترین گنبد است. در قسمت درِ شمالی آن برخی از سادات مدفون گردیده اند. در سمت درِ غربی بقعه ای قرار دارد که مدفن برخی از امیران مدینه، از اشراف بنی حسین می باشد. بنابر قولی قبر حضرت فاطمه زهرا[ علیهاالسلام [ نیز در آن واقع است، همینطور قبر حضرت عباس ابن عبدالمطلب رضی اللّه عنه و قبرهای حضرت امام حسن مجتبی و حضرت جعفر الصادق[ علیهماالسلام ] نیز در آن قرار گرفته است.16
در سمت جنوبی گنبدی است که چیزی در آن واقع نشده و به گنبد «قبة الاحزان» معروف است و شیعیان (از عجم) و دیگران در موسم حج آن را زیارت می کنند.17
در سمت شرق مسجد ابیّ بن کعب قبور بسیاری قرار گرفته، که از آنهاست قبور شیخ محمّد سمان مدنی و فرزندانش. در شرق آن قبور، گنبد امّ المؤمنین ها18 واقع است؛ از جمله قبر عایشه می باشد. بر قبر هفت نفر آنها یک گنبد قرار دارد. قبر میمونه همسر دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله در مرز حرم مکّه در حدیبیه واقع شده و قبر خدیجه بنت خویلد نیز در درّه نور در مکّه قرار گرفته است. در سمت شرق گنبد همسران، گنبد دختران حضرت رسول صلی الله علیه و آله ، یعنی زینب و رقیه و ام کلثوم است. در سمت شمال، گنبد همسران پیامبر و گنبد عقیل بن ابوطالب واقع شده که در آن گنبد، قبر سفیان بن حارث و عبداللّه فرزند جعفر طیّار نیز قرار دارد. نزدیک درِ این بقعه، جنب ستون شمال شرقی، قبر سعد بن ابی وقاص است.
در شمال گنبد عقیل بن ابی طالب، گنبد مالک بن انس و در شرق آن و متصل به گنبدِ مالک، گنبد عبداللّه بن عمر و در شرق آن گنبد عثمان ابن مظعون است که اوّلین مدفون در بقیع می باشد. سنگ لحد او را پیامبر اکرم صلی اللّه علیه [وآله] وسلم خود با دستان مبارکش در قبر گذاردند و سپس فرزند خویش؛ یعنی ابراهیم را کنار آن دفن کردند. بنابر روایات صحیح، عبدالرحمن بن عوف و ابوهریره هم در کنار آنها هستند.
در سمت شرق آن و در وسط بقیع مجاور درِ شمال غربی، قبور شهدای احد قرار دارد که پیش از صدور فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله مبنی بر دفن شهیدان در میدان جنگ، به این مقبره انتقال یافته و مدفون شده اند. در کنار این قبور، بخشی برای دفن عامه مردم اختصاص یافته است.
در قسمت آخر بقیع، در سمت شرقی، گنبد بسیار بزرگی است. در این گنبد قبر عثمان بن عفان قرار دارد.
در ناحیه شمالی آن، چسبیده به دیوار شمالی، گنبدی است شبیه به گنبد همسران و دختران پیامبر که قبر حلیمه دایه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن است و در پشت آن، پنجره کوچکی نیز وجود دارد. از سمت شرق آن، خارج از دیوار بقیع، گنبد فاطمه بنت اسد به چشم می خورد که پیشتر بدان اشاره شد.
اطراف قبرستان بقیع را دیوارهای گچی فرا گرفته و پنج در دارد: سه درِ آن در سمت غرب و دو در، در سمت شمال واقع است. یکی از درهای غربی روبروی گنبد آل البیت العظام است که این در، ویژه داخل کردن جسدهایی از نخاوله19 است که در حرم شریف بر آنها نماز نخوانده اند. درِ دوّم غربی، روبروی باب الجمعه است و از آن در جسدهای اهالی و مجاوران منطقه و نیز حجاج و زایران را وارد می کنند و آن در پیوسته باز است.
و امّا سوّمین در غربی در گوشه میانیِ سمت شمال قرار گرفته است. این در نزدیک مقبره های شهیدان احد است و باز نمی شود مگر در صورت وقوع مرگهای ناگهانی؛ چرا که این در به وضوخانه بزرگ نزدیک است.
امّا درهای شمالیِ بقیع؛ یکی از آنها نزدیک به وضوخانه است و دیگری مقابل گنبد مالک بن انس قرار دارد. این در به هنگام عیدها گشوده می شود؛ زیرا مردم همه ساله بعد از فراغت از نماز عید فطر و قربان، به زیارت بقیع می شتابند و ازدحام به وجود می آورند.
در میان بقیع و بقیعی که در آن دو خانم بزرگوار، صفیه و عاتکه خواهرهای حمزه[ علیه السلام [ مدفون گردیده اند، راهی است که به سمت محله جزع در باب الجمعه و از آنجا به مسجد اجابه و به مدخل محلّه هتیم ـ که در بالای قسمت حرّه شرقی است ـ و از آنجا به مرقد عریض و مزرعه های اطراف می رود و از آنجا به سوی راه شرقی و به راه حناکیه و دیگر راه ها می توان رفت.
محلّی که (عمّه های پیامبر) مدفون گردیده اند، بخشی از قبرستان بقیع است، لیکن آنگاه که سلطان سلیمان خان قانونی، به سال هفتصد و پنجاه هجری دیوار جوانی را با سنگ و گچ بنا نهاد، بیشتر قبرستان بقیع در شهر مدینه ماند. و بعد از نبش قبرها، خانه های بسیاری در آنجا ساخته شد و آنجا به صورت منطقه ای مستقل درآمد که الآن به «منطقه اغوات و خادمان حرم شریف» معروف است. پیرامون گنبدهای عمه های پیامبر صلی الله علیه و آله را دیواری سنگی و گچی فرا گرفته و دری نزدیک گنبد صفیه وجود دارد که در آنجا دیگر کسی مدفون نمی گردد. این در، در ایام حج برای زیارت باز است.
در شرق این مکانِ مقدّس، داخل دیوار جوانی، در سمت راست، از داخل باب الجمعه گنبد بزرگی وجود دارد که قبر اسماعیل فرزند امام جعفر صادق[ علیه السلام ] در آن است.
در جوار حرم شریف، مقابل باب الجبر، مهمانسرای ایرانیها است. و در جنوب آن گنبد مرحوم نجم الدین زنگی واقع است.
نقل شده که وی به برادرش پادشاه اصفهان وصیت کرد او را در آنجا دفن کنند؛ از این رو جسد ایشان را از اصفهان به حله و از آنجا به مکّه مکرّمه انتقال دادند و بعد از طواف دادن پیرامون بیت اللّه الحرام به مدینه منوّره بردند و در آنجا نیز به قبر پیامبرصلی اللّه علیه [وآله[ وسلم طواف دادن و سپس در گنبد یاد شده به خاکش سپردند. فاصله بین آن گنبد و حرم پیامبر پنج ذراع و فاصله آن تا مرقد شریف پیامبر پانزده ذراع است. در جانب جنوب آن، گنبد دیگری است که در قسمت شرق حرم شریف واقع شده است و بقعه ابوشجاع، یکی از علمای شافعی، در آن است. در قسمت جنوبی قبر ابو شجاع، خانه عثمان واقع است که در آن شیخِ حرم پیامبر ساکن بوده است.
در قسمت غربی، قبر عثمان بن عفان قرار گرفته و درِ آن مقابل درِ خانه های آل عمر است که در این زمان به «دیار العشره» معروف است و بین آن و خانه ابو ایوب انصاری ـ که خوابگاه شتر (ناقه) پیامبر اکرم صلی اللّه علیه [وآله] وسلم به هنگام هجرت به مدینه بوده است20، راه دیگری وجود دارد که به منطقه اغوات می رود و درِ خانه مشیخه جلیله در آن است. در جوار خوابگاه ناقه، خانه نایب حرم واقع است. مقابل آن، خانه نایبِ کتابخانه بزرگ مرحوم عارف حکمت بیگ، شیخ السلام آستانه قرار دارد. در این کتابخانه کتاب های نفیسی موجود است که در کتابخانه های دیگر یافت نمی شود. از اموالی که به آستانه وقف می گردد، برای آن کتابخانه به طور ماهانه هزینه می شود.21
در سمت شمالی، کوه احد است. در دامنه جنوبی کوه احد و در کنار رود شظا که اکنون به آبراه حمزه معروف است ـ مسجد حضرت حمزه علیه السلام واقع شده است. حمزه شیر خدا و شیر رسول خداست. او عموی پیامبر و سید الشهدا بود. مرقد شریف ایشان و مرقد عبداللّه بن جحش که از مهاجرین بود، در این مسجد واقع است.22
در ناحیه غرب مسجد، در قسمت الصّمد دایره ای برگرد قبور شهدای احد کشیده شده است. آن دایره ای که از سمت شمالی مسجد کشیده شده، مکان کشته شدگان مدینه است که آنان به هنگام زیارت رجبیه، در قرن دهم در جنگ بنی علی (علویانِ ساکنان عوالی) کشته شدند. در مجاورت آنها، چشمه دیگری از چشمه عباس طیّار مدنی است که نزدیک گنبد ثنایا است. قبّه ثنایا محلّ شکستن دندانهای پیامبر در جنگ احداست که آن را حاج رامز پاشا، داماد مرحوم سلیم بیگ ماینجی از اهالی آستانه بنا نهاده است.23
در قسمت شمالی گنبد ثنایا و در پایین کوه، مسجدی است بدون سقف که به محلّ نزول آیه کریمه معروف است.24
در قسمت شرق مسجد سیدالشهدا مخزن یا حوض بزرگی است که به هنگام نزول باران پر از آب می شود تا زائران بتوانند پیوسته از آن استفاده کنند. این مخزن توسط مرحوم سنان پاشا، یکی از وزیران دولت عثمانی ساخته شده است. در جنوب مسجد وحوض آب، جبل الرماة25 واقع شده که به «عینین» نیز معروف است. در پایین کوه، از سمت شرق، مسجد کوچکی است که گویند پیامبر صلی اللّه علیه [وآله] وسلم وقتی برای جنگ احد از مدینه خارج شدند شب را در آنجا سپری کرده، صبح به جنگ رفتند؛ یعنی آنجا اقامتگاه ایشان در آن شب بوده است. در قسمت شرق این مسجد بقعه زیبایی وجود دارد که به «قبّه مصرع» معروف است و آن جایی است که حضرت حمزه سید الشهدا در آنجا از اسب خود فرو افتاد و به روی زمین آمد و مشرکان اطراف او را احاطه کردند. پس زره ایشان به زمین افتاد و وحشی حبشی او را با نیزه از ناحیه پهلو مجروح ساخت. آن گنبد را هم حاج رمزی پاشا بنا نهاد.26 در کنار آن خانه ای وجود دارد که نزدیک به درِ آن باغ کوچکی است دارای درخت های نخل و برای آبیاری آن از آب چاه یا آب باران استفاده می کنند. در جبل الرماة خانه های بسیاری از سنگ و خشت ساخته شده اند. این خانه ها از آنِ افرادی است که برای استفاده از آب و هوای خوبِ منطقه و در ایام ماه رجب برای زیارت حضرت سید الشهدا می آیند. تعداد این خانه ها زیاد است، چون افرادی که در شب دوازدهم رجب برای زیارت حضرت سید الشهدا می آیند بسیار زیاد هستند. آن شبها شباهت زیادی به شبهای منا دارد. بین مقبره حضرت و این شهر پاک، نزدیک باغ سالمیه و بر مکانی مرتفع مسجدی است بدون سقف که «مسجد شیخین» نامبردار است و اکنون به «مسجد درع» شهرت دارد. این مسجد در سمت چپ کسی است که به سوی مدینه می رود و سمت راست کسی است که به سوی شهدای احد حرکت می کند.27 در قسمت غرب حرّه شرقی و در شاهراه بر روی بخشی از منطقه حرّه مسجدی وجود دارد که سقف ندارد و آن به «مسجد مستراح» معروف است.28 در محلّه جزع صدقه، مسجد کوچکی است که آن هم بدون سقف است. این مسجدنزدیک رود عین الصدقه است که به «مسجد ابوذر غفاری» رضی اللّه عنه، شهرت دارد.
نزدیک ثنیه (ثنیه الوداع) در قسمت راست از داخل، که به دیوار باغ معروف به زکی متّصل است و در غرب باغ معروف به داوودیه قرار دارد، بقعه ای است که در آن قبر سید محمّد زکی الدین حسنی، فرزند حسن مثنی، فرزند امام حسن علیه السلام وجود دارد. ایشان در زمان عباسیان، به دلیل بیعت مردم مدینه با وی کشته شدند. در قسمت شمال این گنبد ثنیّه است که روی آن ایوان یوسف پاشا واقع است که امروز به «قُرین» معروف است.29
در قسمت شمال قُرین یاد شده، کوه ذباب است که به «قرین پایین» مشهور است. بر آن کوه مسجدی است که پیامبر صلی الله علیه و آله به هنگام حرکت به یکی از جهات برای جنگ در آنجا نشانه یا پرچم نصب کردند.30
در ناحیه شمالی شهر: چاه «حاء» روبروی باب المجید، در قسمت شمال حرم شریف قرار دارد و چاه «بضاعه» نزدیک باب شامی واقع است. این چاه در باغی است که اکنون به «بضاعه» شهرت دارد.31 در داخل قلعه سلطانیّه مسجد عثمان بن عفان است. این مسجد مناره و ایوانی دارد که روی دروازه قعله یاد شده قرار گرفته است.
اما از سمت غرب، مسجد شجره32 ومسجد معرّس33 در ذوالحلیفه قرار دارند که اکنون به «آبار علی» معروف است. مسجد شجره را در سال هزار و هفتاد هجری فردی از اهالی کشور هند، بعد از کسب اجازه از دولت عثمانی بنا نهاد. مسجد معرّس در جنوب مسجد ذوالحلیفه و میقات ساکنین مدینه به هنگام حج است.
در محلّه بنی دینار، چاه عروه فرزند زبیر بن عوام در کناره رودخانه عقیق واقع است. در قسمت شمال حرّه غربی و بر جانب حره، مسجد ذوقبلتین واقع شده است. از قسمت شمال در منطقه ای معروف وادی ابراهیم چاه رومه از چاه های باقی مانده است که عثمان بن عفان آن را وقف نمود.
در قسمت غرب کوه سلع چهار مسجد وجود دارد. از جمله مسجد فتح است که از جنگ احزاب باقی مانده است و بر دو کوچه ای که اکنون به مدرج مشهور است مسجد منارتین واقع شده و اکنون به گنبد خضر علیه السلام معروف است. در نقاط خارج از دروازه عنبریه مسجد سقیا وجود دارد. چاه سقیا در کنار آن از چاه هایی است که اثر آن امروزه باقی است.34 داخل آن منطقه در جهت غربی و کنار خیابان مسجدی با گلدسته ای کوچک قرار دارد که آن را حافظ بهرام آغا قزلار، یعنی از خادمان سرای همایونیِ زمان حاضر، بنا کرده است. در کوچه کاتبیه مسجدی کوچک با مناره ای کوتاه است که به مسجد (نمازخانه) ابن سانوسی معروف است که ایشان ساکن جغبوب و پیشوای سانوسیه است. آنگاه مسجد خاسکیه است که اکنون خسته خانه ای برای نظامیان گردیده است.35 پس از آن مسجد مصلّی است که در وسط مناخه واقع شده است. این مسجد امروزه در قسمت غرب مناخه موجود و دارای یک مناره است که به «مسجد ابو بکر صدیق» معروف است.36
و نیز مسجدی که بر سرپا است و نزدیک کوچه طیّار قرار دارد و آن به «مسجد علی بن ابی طالب» شهرت دارد.
در جهت غربی چسبیده به دیوارِ «جوانی» داخل شهر، مسجد صحابی گرانقدر، مالک بن سنان از شهدای احد واقع است. ایشان در مدینه منوره مدفون است. در کوچه طوال قبر عبداللّه پدر رسول اللّه صلی اللّه علیه [وآله] قرار دارد که مقام و جایگاه زیبایی است و همواره از سوی علاقمندان زیارت می شود.37
