حجة الوداع کما رواها اهل البیت علیهم السلام
حسین واثقی، مرکزفقهی ائمه
همگام با پیامبر در حجة الوداع
حسین واثقی، نشر دانش
زیارت کعبه از دیر باز در میان مردمان عرب مرسوم بود و آنان از دور و نزدیک بدان سو بار سفر می بستند و در زمانی خاص در مکه حاضر می شدند و در سرزمین های اطراف آن و قوف می کردند.
روایاتی پراکنده، از حجّ پیامبران پیشین در دست است، اما آنچه قرآن و روایات به صراحت بر آن دلالت دارند، این است که زیارت کعبه از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام رسمیت یافت و از آن پس، به صورت آیینی مذهبی درآمد که مردم بدان حاضر می شدند. این مراسم عبادی، در طول اعصار و قرون، با فراز و فرودها و رونق ها و کسادی ها پیوسته ادامه یافت تا آن هنگام که اسلام طلوع کرد.
در بیست ساله نخست دعوت اسلامی، حج به همان شیوه پیشین ادامه یافت؛ زیرا زمام کار به دست قریش بود. در سال نهم هجری، که مکه تحت فرمان پیامبر بود، تغییراتی در مقررات حج داده شد، اما حجّی که بتوان آن را اسلامی دانست و معیار و قانون برای مسلمانان نسل های بعد به حساب آورد، همان است که در سال دهم هجرت با حضور پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله انجام شد؛ زیرا آن حضرت مصمّم بود مناسک حج را خالص و ناب به مردم بیاموزد و آنچه را که در طول تاریخ، مشرکان بر آن افزوده یا از آن کاسته بودند، هویدا کند.
گرچه هر گوشه حیات پیامبر برای ما دارای ارزش است؛ چراکه او مشعل هدایت و پیشوای راهیان کوی خداست، لیکن یکی از نقاط برجسته و ممتاز دوره پیامبری حضرت محمد صلی الله علیه و آله واپسین سفر حج آن جناب است که دو ـ سه ماه مانده به پایان عمر خود انجام داد.
شخص پیامبر به آن حج اهمیت بسیار داد و مسلمانان را به حضور در آن تشویق و ترغیب کرد. مسلمانان نیز بدان بهای بسیار دادند و همدیگر را به حضور در آن فرا خواندند؛ زیرا پس از سپری کردن فراز و فرودها، گذر از موانع و مشکلات، پشت سر نهادن رنج ها و جنگ ها، تحمّل قطحی ها وگرسنگی ها، دیدن تنهایی ها وناامنی ها و... اکنون شاهد دوره بلوغ دین و رونق اسلام و گسترش دعوت محمدی و روی آوردن سیل آسای مردم به آیین توحیدی بودند. به همین سبب این سفر را موقعیتی استثنایی و گرانبها تلقّی می کردند و با شور وشوق فزون از حد، برای حضور در آن کمر همّت بستند. نشاط عمومی، چنان جمعیت انبوهی گرد آورد که تا آن روز نه مکه به خود دیده بود و نه افراد مسلمان در چنان دریای متلاطم انسانی خود را شناور یافته بودند.
حجّة الوداع، به واقع اردویی زیارتی، آموزشی و سیاسی بود. وجهه زیارتیِ آن روشن است و نیاز به بیان ندارد. اما بُعد آموزشی و تعلیمیِ آن، بدان سبب است که پیامبر در این سفر از هر فرصتی برای تبلیغ دینِ خدا و آموختن شیوه زندگی انسانی و راه بندگی الهی به مردم بهره برد و امور سرنوشت ساز و مهم را بار دیگر به مسلمانان یادآوری کرد و این افزون بر آموزش مناسک حج بود که وجهه نظر آن بزرگوار در این سفر بود.
آن سفر بُعد سیاسی نیز یافت؛ زیرا بودند کسانی که شکست نهضت نوپای اسلام و بازگشت به آیین جاهلی را آرزو می کردند. دشمنان گرچه ضعیف شده بودند اما زمینه فتنه ها از میان نرفته بود. در چنین فضای سیاسی، حرکت داوطلبانه و عاشقانه انبوه مسلمانان از مدینه تا مکه و تا مشاعر مقدسه و به عکس، در حقیقت یک نمایش قدرت و شکوه مسلمانان به حساب می آمد و به تعبیر امروزین، یک تظاهرات عمومی و یک رژه غیرنظامی تلقی می شد که دل نومسلمانان را محکم می ساخت وبر یأس منافقان و مشرکان می افزود.
اهمیت موضوع سبب شد که نویسنده کتابهای:
«حجّة الوداع کما رواها اهل البیت» (عربی، در 600 صفحه)
و «همگام با پیامبر در حجّة الوداع» (فارسی، در 360 صفحه)
کمر همت ببندد و دو کتاب پیشگفته را در موضوع حجّة الوداع بنگارد.
لازم به گفتن است کتاب نخست که به عربی نگاشته شده، مفصّل تر و نیز تخصّصی است و مباحثی را در بر دارد که در کتاب دوم، که به فارسی نوشته شده، نیامده است.
بدیهی است، با توجه به اینکه زبان مادری نویسنده فارسی است، در مباحث کتاب، تحلیل های مناسب تری ارائه کرده و مکان ها، زمان ها و صحنه ها را بهتر توصیف کرده است.
وی کتاب فارسی را به گونه ای نگاشته است که هم به کار علاقمندان تاریخ و سیره بیاید و هم عموم مردم بتوانند از آن بهره مند شوند.
با توجه به آنکه متن عربی هم از خودش بوده مجبور نبوده آنچه را به عربی نگاشته، لفظ به لفظ به خواننده فارسی منتقل کند، بلکه دستش برای رعایت حال مخاطب و گزینش و افزودن و جابه جا کردن مباحث باز بوده، لذا کتاب فارسی را به گونه ای ارائه کرده است که هم به کار اهل تاریخ وسیره بیاید وهم عموم مردم بتوانند از آن سود ببرند، به همین منظور تعدادی تصویر و نقشه نیز بر آن افزوده است. پس هر یک ویژگی های خاص خود را دارد.
نگاهی بر هر دو کتاب:
در مقدمه هر دو کتاب، از آیین حج، از عهد کهن تا عصر پیامبر، فلسفه وچرایی وجوب حج و اهمیت حجّة الوداع سخن رفته است. (عربی 16 ـ 5، فارسی 20 ـ13)
در فصل نخست هر دو کتاب، این مباحث آمده است: اعلام عمومی حج در میان مسلمانان، حج آن سال در چه فصلی ازسال شمسی بود؟ حاکم موقّت مدینه در غیاب پیامبر که بود؟ آیا در آن سال بیماری عمومی در مدینه شیوع داشت؟ (عربی 25ـ17، فارسی 27 ـ21)
مطالب دومین فصل عبارت اند از: زمان خروج رسول اللّه از مدینه، تعیین پنج میقات، آیا فقط مسجد شجره میقات است یا تمام منطقه ذوالحُلیفه؟ آداب احرام شامل: غسل احرام پیامبر، جامه احرام پیامبر، پیامبر و نظافت مو، احرام بعد از نماز ظهر، لبیک پیامبر، پیامبر چه نوع حج به جا آورد؟ احرام پیامبر با تلبیه و اشعار و تقلید، آموزش احکام احرام به مسلمانان، آیا پیامبر شب را در ذوالحلیفه ماند؟ (عربی 74 ـ 25، فارسی 55 ـ 25)
در سومین فصل هردوکتاب آمده است: رسول خدا پیاده به حج رفت، مسلمانان پیاده و سواره به سوی مکه، خط سیر و استراحتگاه های بین راه، چند روز پیامبر در راه بود؟ خاطره هایی ازپیامبر در مسیر مدینه تا مکه. (عربی 95 ـ56، فارسی 74 ـ55)
در چهارمین فصل این مباحث آمده است: ورود پیامبر به مکه، ورود پیامبر به مسجدالحرام، بوسیدن ولمس حجرالأسود، چرا حجرالأسود را دست می کشیم؟ پیامبر چند بار طواف کعبه کرد؟ آیا پیامبر در احرام حجة الوداع شانه راستش را برهنه کرد و در طواف هَرْوله کرد؟ آیا پیامبر سواره طواف کرد یا پیاده؟ طواف زنان و مردان درکنار هم، نماز طواف پیامبر، مقام ابراهیم چیست؟ جابه جایی مقام ابراهیم، به سوی زمزم، سعی صفا و مروه، آیا پیامبر پیاده سعی کرد یا سواره؟ ابلاغ حج تمّتع روی مروه به مردم، شگفتی اصحاب پیامبر از تشریع حج تمتّع، چرا حج تمتّع تشریع شد؟ مخالفت خلیفه دوم با حج تمتّع، مخالفت بزرگان اصحاب با خلیفه، رسول اللّه و پوشش کعبه، پوشش کعبه در دوره خلافت امیرالمؤمنین، توصیه پیامبر به احترام زائران، اطعام حجّاج، حضور زنان در حجة الوداع، حضور کودکان در حجة الوداع، پیوستن امیرالمؤمنین در مکه به رسول خدا، آیا رسول خدا در حجة الوداع به کعبه داخل شد؟ آیا همسران پیامبر داخل کعبه رفتند؟ محل اقامت رسول خدا درمکه، خطابه روز هفتم. (عربی 168 ـ 96، فارسی 138 ـ75)
مباحث پنجمین فصل عبارت اند از:
به سوی عرفات، خطابه مهم پیامبر در روز عرفه، مروری دوباره بر موضوعات مهم خطبه، دعاهای رسول خدا در عرفات، پیامبر در کجا تلبیه را قطع کرد؟ در حجة الوداع، روز عرفه و روز عید مقارن با چه روزی از ایام هفته بود؟ کوچ از عرفات به سوی مشعر الحرام، ورود به مشعر، ذکر الهی در حج، معنا و اهمیت ذکر، آیا خواندن دعای خاصی لازم است؟ «ایام معلومات» و «ایام معدودات» کدام است؟ به سوی منا، لُکّه رفتن در وادی محسّر، منزل کردن در منا، به سوی قربانگاه، قربانی های رسول خدا و امیرالمؤمنین، چرا حاجی موی سر می تراشد؟ رسول اللّه موی سرش را تراشید، طواف کعبه در روز عید قربان، سخنرانی های رسول خدا در منا، خطابه معروف پیامبر در مسجد خَیف، سخنرانی پیامبر درباره آخرالزمان، روزهای دهم تا سیزدهم در منا، از منا به مکه، آیا قسمتی از حجراسماعیل جزء کعبه است؟ خاطرات و سخنانی از پیامبر در حجة الوداع. (عربی 317 ـ169، فارسی 238 ـ139)
در فصل ششم این مباحث به چشم می خورد: بازگشت به مدینه و حادثه غدیرخم، خطبه پیامبر در غدیرخم، اکمال دین، آیا توطئه کشتن رسول خدا در حجة الوداع بوده است؟ کاروان به مدینه نزدیک می شود، سفر رسول خدا چند روز به درازا کشید؟ عدد حجّاج در حجة الوداع. (عربی 342 ـ318، فارسی 260 ـ239)
هر دوکتاب دارای پیوست هایی است:
درکتاب فارسی چهار پیوست آمده است؛ به این ترتیب:
پیوست اول: ده تفاوت حج جاهلی با حج اسلامی به این شرح: 1 . طواف برهنگان 2 . لبّیک مشرکان 3 . نرفتن قریش به عرفات 4 . کوچ از عرفات پیش از غروب 5 . کوچ از مشعر پس از بر آمدن آفتاب 6 . یاد افتخارات نیاکان 7 . ممنوعیت عمره در موسم حج 8 . حرمت ورود مُحْرِم به خانه از در 9 . پیمودن سریع فاصله عرفات تا مشعر 10 . جا به جا کردن ماه های حرام.
در پایان این پیوست درباه دو موضوع توضیح داده شده است: الف: جایز بودن خرید و فروش در موسم حج ب: سعی میان صفا ومروه از شعائر الهی است نه از سنن جاهلی. (فارسی 279 ـ264)
پیوست دوم: به حج های پیامبر پیش از هجرت پرداخته است. (فارسی 284 ـ281)
پیوست سوم: به عمره های پیامبر پس از هجرت اختصاص یافته است. (فارسی 299 ـ 285)
پیوست چهارم: دارای 63 خاطره و دعا از معصومین در مکه است. (فارسی 344 ـ 299)
اما پیوست های کتاب عربی بیشتر و به ترتیب زیر است:
پیوست نخست: بررسی سند دو روایت بلند جابر انصاری و حضرت امام صادق علیه السلام که سفرنامه فشرده حج پیامبر است و سپس مقایسه متن آن دو. (عربی 372 ـ343)
دومین پیوست: تفاوت های دهگانه حجّ جاهلی با حجّ اسلامی است که شرح آن گذشت. در بحث تلبیه مشرکان، 24 نوع لبّیک از 24 قبیله ذکر شده که هر قبیله ای به هنگام احرام، لبّیک ویژه خود را می گفت. (عربی 430 ـ 373)
سومین پیوست: مطالبی از حج های پیامبر پیش از هجرت را در بر دارد. (عربی 436 ـ 431)
چهارمین پیوست، سه عمره حدیبیّه، عمرة القضا، و عمره پس از جنگ حنین است. (عربی 462 ـ437)
پنجمین پیوست: به خاطرات معصومین و دعاهای آن بزرگواران در مکه اختصاص یافته است. (عربی 528 ـ 463)
ششمین پیوست: چهار دستورالعمل از آیت اللّه حسن زاده آملی است. (عربی 531 ـ 529)
هفتمین پیوست: (کتاب عربی)، اجزائی از طرح بزرگ (شیعیان و تشیّع و حرمین شریفین) را آورده است. (عربی 547 ـ 533)
هشتمین پیوست: مقاله ای است درباره مزرعه عُرَیض که تفریحگاه امام باقر وامام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهم السلام بوده و کوچکترین فرزند امام ششم، به نام علی بن جعفر آنجا زندگی می کرده و در همان جا دفن شده است. (عربی 568 ـ 549)
بخش پایانی هر دو کتاب، صدها مصدر و منبع مؤلف را فهرست کرده
