کتاب نما ؛ العدة فی اصول الفقه

شیخ طوسی (385 - 460ه . ق) تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، بی نا، قم، چاپ اول، 1417، 2 جلد.

کتاب عده در 12 باب سامان یافته و هر باب شامل چند فصل است. مصنف در باب اول، در خلال شش فصل از ماهیت علم اصول و از امور دیگر که خارج از موضوع اصول است لیکن با این علم ارتباط نزدیک دارد بحث می کند، مانند مفهوم علم، علم ضروری، ظن، شک، دلالت، عقل، اماره، حسن و قبح، حقیقت، استعاره، مجاز، لفظ مشترک، کنایه و ... در باب دوم به بحث درباره خبر و تعریف آن و اقسام خبر می پردازد. سپس بحث مبسوطی درباره خبر واحد مطرح می کند و به مخالفت با استادش سید مرتضی می پردازد و عمل به خبر واحد را واجب می شمرد. گسترده ترین باب عده، باب پنجم است که در ضمن 22 فصل از عموم و خصوص بحث می کند . در این باب قدرت علمی و تسلط او بر اصول و وقوف او بر اسلوب اصولیان، آشکار می گردد. شیخ در آغاز هر فصل ، آراء تمام اصولیان از شیعه و سنی را با رعایت امانت نقل می کند، سپس به مناقشه در ادله آنان می پردازد و پس از رد نظر مخالفان نظر خود را مطرح می کند.

مصنف در خلال مباحث کتاب، متعرض آراء مجموعه ای از فقیهان اهل سنت نیز می شود مانند: ابو حنیفه، شافعی، داود بن علی ظاهری، مالک بن انس، ابوالحسن کرخی، محمد بن حسن شیبانی و ... چنانکه متعرض آراء جمعی از بزرگان اصولی اهل سنت هم می شود مانند : ابوعبدالله بصری، قاضی عبدالجبار، ابوعلی جبائی و فرزندش ابوهاشم، ابوالقاسم بلخی، ابوالعباس بن شریح و ... شیخ از میان علمای شیعه نظر شیخ مفید و سید مرتضی را تقریبا در تمام ابواب کتاب مطرح می کند و بیشتر به آراء سید مرتضی نظر دارد و به نقل عبارت های فراوانی از سید مرتضی بدون ذکر ماخذ می پردازد و تنها به ذکر نام او اکتفا می کند. حتی در مواردی بیش از حد متعارف به نقل عبارت های سید می پردازد چنانکه باب قیاس از صفحه 649 تا صحفه 719 عبارت «الذریعه الی اصول الشریعة » را نقل می کند و در پایان می نگارد: «وقد اثبتت فی هذه المسالة اکثر الفاظ المسالة التی ذکرها سیدنا المرتضی رحمه الله فی ابطال القیاس لانها سدیدة فی هذا الباب ».

شیخ عبارت های فراوانی از ذریعه سید مرتضی نقل می کند لیکن در هیچ موردی اشاره به نام کتاب ندارد و تنها به «قال سیدنا المرتضی » اکتفا می کند. حتی در مقدمه تصریح می کند که سید مرتضی کتابی در علم اصول تالیف نکرده است و تنها مباحث متفرقه ای را در امالیش مطرح ساخته است. ظاهرا علت این امر آن است که شیخ این عبارت را شفاها در مجلس درس سید یادداشت کرده است و هنوز کتاب ذریعه به صورت کتاب تدوین شده ای در نیامده ، بود. از اینجا می توان دریافت که فهرست شیخ قبل از سال 430ه ق یعنی سال تکمیل ذریعه تالیف شده است. جناب محمدرضا انصاری کتاب عده را تصحیح کرده و در مقدمه، شرح حال مبسوطی از شیخ آورده است: کتاب عده با ویژگیهای زیر به چاپ رسیده است:

1. ذکراختلاف نسخه ها در پانوشت. 2 . ذکر ماخذ آیات، روایات و اقوال در پاورقی. 3 . شیخ در آغاز هر فصل آراء بسیاری از اصولیین معاصر و متقدم را ذکر می کند محقق تلاش کرده است اقوال و آراء اصولیین دیگر را که متقدم یا معاصر یا متاخر از شیخ بوده اند و شیخ یادآور آنها نشده، ذکر کند. 4 . تعیین محل نزاع در مباحثی که شیخ، محل نزاع را روشن ساخته است. 5 . استفاده از «حاشیة عدة الاصول » تالیف خلیل بن غازی قزوینی در توضیح و رفع ابهام از عبارات دشوار. 6 . معرفی اشخاص که شیخ از آنان نام برده است. 7 . توضیح بعضی الفاظ نامانوس. 8 . شماره گذاری فصلها. 9 . استفاده از رسم الخط جدید عربی. 10 - تهیه فهرستهای متعدد: آیات، احادیث، آثار و اقوال، اعلام، فرق و طوائف و مذاهب، کتب، اشعار، اماکن و بقاع، مصادر تحقیق، محتوای کتاب.  

الفهرست

شیخ طوسی (385 - 460ه .ق)، تحقیق، جواد قیومی، مؤسسه نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417

فهرست شیخ طوسی از جمله آثار ماندگار در علم رجال است که در آن راویان و نویسندگان امامیه معرفی شده اند و غالبا شیخ طریق خود را به آنان یادآور شده و گاه به شرح حال آنها نیز پرداخته است. ذکر نکاتی چند پیرامون فهرست شیخ طوسی مناسب است:

1 . اگر چه شیخ در مقدمه، وعده داده که متعرض جرح و تعدیل مصنفین شده و به مذهب آنان اشاره کند، لیکن در عمل، در تمام موارد چنین نکرده و به مذهب بعضی از کسانی که مذهب فاسد داشتند، اشاره ای نکرده است. چنانچه ابراهیم بن ابی بکر بن ابی سمال، بنابر تصریح کشی و نجاشی، واقفی است اما شیخ یادآور مذهب او نشده است. همچنین بسیاری از ضعیفان را مشخص نکرده است. چنانچه حسن بن علی سجاده، ابوالخطاب را بر پیامبر اکرم(ص) ترجیح می داد اما او را ضعیف نشمرده است. بنابر این صرف ذکر نام کسی در فهرست شیخ طوسی، دلالت بر امامیه بودن او به معنای اخص ندارد. مگر اینکه شیخ متعرض مذهب او شود، بله تنها معلوم می شود او از عامه نیست. 2 . عمده روایات شیخ در این کتاب، از پنج تن از مشایخ اوست: شیخ مفید، ابن غضائری، احمد بن عبدون، ابن صلت و ابن ابی جنید. شیخ به ندرت از غیر این پنج تن روایت نقل کرده است. 3 . ظاهرا تالیف فهرست و رجال شیخ همزمان بوده است; زیرا در رجال در باب «من لم یرو عنهم علیهم السلام » فراوان می گوید: «ذکرناها فی الفهرست » و در فهرست نیز می گوید: «نذکرها فی کتاب الرجال » و در فهرست در شرح حال خود می گوید: «وله کتاب الرجال ». 4 . شواهدی نشان می دهد قسمتهای از فهرست افتاده است. چنانچه در رجال، هنگام معرفی حسین بن عبیدالله غضائری می نگارد: «وله تصانیف ذکرناها فی الفهرست »، در معرفی حسین بن علی بن سفیان نیز چنین عبارتی دارد. در حالی که آثار آنها در فهرست معرفی نشده است. ابن داود نیز معرفی ابن غضائری را به فهرست نسبت داده است. 5 . شیخ در مقدمه تصریح می کند به خاطر پراکنده بودن شیعیان در اماکن مختلف، موفق به ضبط تمام آثار امامیه نشده است. حتی شیخ در رجالش نویسندگانی را معرفی می کند که در فهرست ذکری از آنها به میان نیامده است. چنانچه در رجال تصریح می کند که ثعلبة بن میمون از اصحاب امام کاظم(ع) دارای کتابی بوده است، لیکن در فهرست متعرض آن نشده است. 6 . شیخ در پایان، اشخاصی را تحت عنوان «باب من عرف بکنیته لم اقف علیه باسم » معرفی می کند. حال آنکه نام بعضی از آنها معروف است و حتی نام برخی در فهرست و نام برخی دیگر در رجال شیخ آمده است.

وجود لغزشهایی در نسخه های چاپی فهرست، تصحیح مجدد آن را ایجاب می کرد که این کار به همت جناب جواد قیومی صورت گرفته و با ویژگی های زیر به چاپ رسیده است: الف - تفسیر بعضی واژه ها، اشاره به یکی بودن بعضی عنوانها یا اختلاف آنها در پانوشت، آوردن توضیحاتی در پاورقی برای تکمیل معرفی بعضی از رجال، ذکر اختلاف نسخه ها در پاورقی. ب - قرار دادن شماره مسلسل برای تمام نامها در کتاب که به 917 شماره می رسد. همچنین گذاردن شماره مسلسل جداگانه برای نامهای هر باب. ج - محقق در پایان، فصلی گشوده است و در آن، صحت یا ضعف طرق شیخ به مصنفین را یادآورد شده و در این فصل از مبنای مرحوم آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث و آیت الله میرزا جواد تبریزی پیروی شده است. د . تهیه چهار فهرست زیر: رجال ، ثقات و ضعیفان ، منسوبین به مذاهب فاسد، موضوعات. 

الرسائل الرجالیة

سید محمدباقر موسوی شفتی (1175 - 1260ه . ق)، تحقیق: سید مهدی رجائی، اصفهان، کتابخانه مسجد سید، چاپ اول، 1417، سید محمدباقر موسوی شفتی معروف به حجت الاسلام از علمای بزرگی بود که آثار علمی فراوانی از خود به جای گذاشت. در میان آثار باقی مانده از او، رساله های رجالی هست که در هر کدام پیرامون یک یا چند راوی، مباحثی مطرح شده است. اخیرا جناب سید مهدی رجائی با استفاده از نسخه های خطی و چاپی (چاپ سنگی)، 20 رساله رجالی حجة الاسلام شفتی را تصحیح و تحت عنوان «الرسائل الرجالیة » به چاپ رسانده است. این اثر در بر دارنده رساله های زیر است:

1 . رساله فی تحقیق الحال فی ابان بن عثمان و اصحاب الاجماع. 2 . رساله فی تحقیق الحال فی ابراهیم بن هاشم. 3 . الارشاد الخبیر البصیر الی تحقیق الحال فی ابی بصیر. 4 . رسالة فی تحقیق الحال فی احمد بن محمد بن خالد البرقی. 5 . رسالة فی تحقیق الحال فی احمد بن محمد بن عیسی الاشعری. 6 . رسالة فی تحقیق الحال فی اسحاق بن عمار. 7. رسالة فی تحقیق الحال فی حسین بن خالد. 8.رسالة فی تحقیق الحال الحال فی حماد بن عیسی. 9 . رسالة فی تحقیق الحال فی سهل بن زیاد الآدمی. 10 . رسالة فی تحقیق الحال فی شهاب بن عبد ربه. 11 . رسالة فی تحقیق الحال فی عبدالحمید العطار و ابنه. 12 . رسالة فی تحقیق الحال فی عمر بن یزید. 13 . رسالة فی بیان الاشخاص الذین لقبوا ب «ماجیلویه ». 14 . رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن احمد الراوی عن العمرکی. 15 . رسالة فی تعیین محمد بن اسماعیل. 16 . رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن خالد البرقی. 17 . رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن سنان. 18 . رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن عیسی الیقطینی. 19 . رسالة فی تحقیق الحال فی محمد بن الفضیل. 20 . رسالة فی تحقیق الحال فی معاویة بن شریح.

المکاسب المحرمة

شیخ مرتضی الانصاری (1214 - 1281ه .ق)، ج 1، تحقیق: محمد حسین امراللهی و محمدرضا فاکر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول 1418.

کتاب مکاسب که «متاجر» نیز خوانده می شود از آثار عمیق فقهی است که بنابر اظهار بعضی از محققان تاکنون کتابی همانند آن در فقه تدوین نشده است. لغزشهای فراوان در نسخه های چاپی مکاسب، جنابان محمدحسین امراللهی و محمدرضا فاکر را بر آن داشته است تا بار دیگر مکاسب را با تلاش فراوان تصحیح و با پاروقی های سودمند به چاپ رسانند. جهت تصحیح مکاسب محرمه از 12 نسخه چاپ سنگی و 4 نسخه خطی استفاده شده است که تاریخ کتابت 4 نسخه به زمان حیات مؤلف باز می گردد.

ویژگی های نسخه تصحیح شده: 1 . به کارگیری رسم الخط جدید عربی و اعراب گذاری در موارد ضروری. 2. در جمله های طولانی که فاصله میان ارکان جمله بسیار باشد و از این رو دشواری در فهم عبارت پدید آید، مانند جایی که میان مبتدا و خبر یک جمله فاصله افتاده باشد، مبتدا و خبر جمله با حروف سیاه و درشت مشخص شده اند. 3 . در این چاپ، کتاب مکاسب محرمه در دو مجلد تدوین شده است. جلد اول از ابتدا تا پایان مبحث غنا را شامل می شود و جلد دوم شامل مبحث غیبت تا پایان کتاب است. 4 . در صورتی که لغزشی در عبارت در بیش از سه نسخه دیده شده است، صحیح آن در متن و عبارت اشتباه، در پاورقی ذکر شده است. و اگر اشتباهی در تمام نسخه ها بوده است به همان صورت در متن آمده (مگر در موارد نادر) و درست آن در پاورقی یادآوری شده است. 5 . از میان تعلیقات فراوانی که بر مکاسب نوشته شده، جهت توضیح، از عبارات مختصر و مفید آنها همراه با ذکر ماخذ در پانوشت استفاده شده. همچنین خود مصححان نیز در مواردی توضیحاتی نگاشته اند از تعلیقات زیر جهت توضیح عبارات استفاده شده است: غایة الآمال فی شرح المکاسب از مامقانی. حاشیه سید محمد کاظم طباطبایی یزدی. حاشیه میرزا محمد تقی شیرازی. حاشیه ایروانی. مفتاح المطالب فی شرح المکاسب از سید محمد تبریزی معروف به مولانا. بلغة الطالب فی حاشیة المکاسب از محمد کاظم شیرازی. مقصد الطالب فی شرح المکاسب از میرزا ابوالقاسم. هدایة الطالب الی اسرار المکاسب (از شهیدی). غنیة الطالب فی شرح المکاسب (از اردکانی). ذکر ماخذ آیات، روایات و اقوال. 8 - تهیه فهرست های زیر در پایان کتاب: آیات، احادیث، اسماء معصومین، راویان، کتب، اعلام، مذاهب و طوائف، اسماء حیوانات، لغات و اصطلاحاتی که در پاورقی توضیح داده شده، اماکن و بلدان، مصادر تحقیق و موضوعات.  

الحکومة الاسلامیة

امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1996م. کتاب «الحکومة الاسلامیة » برگرفته از درس خارج حضرت امام خمینی به سال 1389ه . ق در نجف اشرف است.

این اثر در سال 1970م از سوی جمعی از یاران امام در بیروت به چاپ رسید و در اروپا و امریکا و افغانستان و پاکستان و به صورت سری در ایران توزیع شد. همچنین در ایران در سال 1977م به ضمیمه «جهاد اکبر» به چاپ رسید. کتاب حکومت اسلامی علی رغم ممانعتهایی که رژیم گذشته به عمل آورد، در سطح وسیعی انتشار یافت و به موازات آن، فکر تشکیل حکومت اسلامی بر اساس ولایت فقیه در میان انقلابیون در حوزه ها و دانشگاه ها شکل گرفت. در گذشته، فقها پیرامون ولایت فقیه به اختصار و به طور پراکنده در بابهای مختلف، به بحث می پرداختند. برای نخستین بار ملا احمد نراقی در کتاب «عوائد الایام » ولایت فقیه را به معنای جامع تری مطرح کرد و قایل شد که در عصر غیبت، فقیه در دو امر، ولایت عام دارد. 1 . در تمام اموری که پیامبر(ص) و ائمه(ع) ولایت و حق تصرف داشتند، مگر در موردی که دلیل شرعی بر استثنای آن وجود داشته باشد. 2 . در تمام اموری که به دین و دنیای مردم ارتباط دارد و باید در زندگی مردم تحقق پیدا کند.

وی در ادامه بحث، متعرض ده مورد از شئون ولایت فقها شده و به تفصیل از طریق آیات و روایات و استدلال های فقهی به بحث پرداخته است از جمله: افتاء، اقامه حدود، حفظ اموال یتیمان و دیوانگان و گمشدگان، تصرف در اموال امام معصوم(ع). اگر چه مرحوم نراقی به شمول ولایت فقیه در امر حکومت تصریح نکرده لیکن می توان از خلال مباحثی که مطرح کرده اعتقاد او به این موضوع را دریافت. پس از مرحوم نراقی، امام خمینی(ره) اولین فقیهی بود که به صورت گسترده به بحث از ولایت فقیه پرداخت و برای اولین بار تصدی امر حکومت را برای فقیه جامع الشرایط با صراحت ثابت کرد. ابتدا حضرت امام(ره) مبحث ولایت فقیه را در 13 جلسه در نجف اشرف بیان داشت و پس از آن این بحث را در جلد دوم از «کتاب البیع » به صورت مکتوب آورد.

حضرت امام در کتاب حکومت اسلامی چندین دلیل بر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی می آورد: 1 . تشکیل حکومت توسط پیامبر اکرم(ص) 2 . ضرورت استمرار اجرای احکام الهی که انحصار به زمان پیامبر اسلام(ص) ندارد. 3 . ماهیت قوانین اسلام و اینکه بخش عمده ای از آنها بدون تشکیل حکومت، قابل اجرا نیست مانند احکام دفاع و احکام حقوقی و جزائی.

پس از بیان ضرورت تشکیل حکومت اسلامی، به سابقه تاریخی انحراف از این اصل که به عصر اموی باز می گردد اشاره دارد و اینکه این وضع در زمان های بعد ادامه یافت و حضرت امام(ره) تاکید می کند که عقل و شرع به لزوم قیام برای تغییر این وضع حکم می کنند. عناوین برجسته این کتاب عبارتند از: «ادله لزوم اقامة الحکومة »، «حقیقة قوانین الاسلام وکیفیتها»، «ولایة الفقیه من خلال الروایات ». در ادامه، حضرت امام مباحث مهمی از حکومت اسلامی را مطرح می کند و به بحث درباره آنها می پردازد. این اثر همراه با تحقیقاتی سودمند در پاورقی و همراه با فهرستهای زیر به چاپ رسیده است: کتابها، اعلام، فهرست موضوعات، مصادر عربی، مصادر فارسی.  

خلاصه الاقوال فی معرفة الرجال

علامه حلی (648 - 726ه . ق)، تحقیق: جواد قیومی، مؤسسه نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417

علامه حلی نویسنده برجسته ای بود که در علوم مختلف از قبیل فقه، اصول، کلام معقول، حدیث، رجال، ادعیه، ادبیات، تفسیر و ... آثار ارزنده ای برجای گذاشت. آثار رجالی علامه حلی عبارت است از: الف - کشف المقام فی معرفة الرجال علامه در آثار خود، فراوان به این کتاب ارجاع می دهد و از آن به «الرجال الکبیر» تعبیر می کند. چنین کتابی به مرور زمان مفقود شده و به دست ما نرسیده است. شاید «خلاصه الاقوال » خلاصه این کتاب باشد. ب - ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواة این کتاب، رساله مختصری است که در آن، نام راویان و رجال اسناد و اعلام حدیث و همچنین نام پدر و نسب آنان را ضبط کرده است که شامل 799 عنوان می شود و بعضی هم تکراری است. علم الهدی محمد بن فیض کاشانی به اصلاح ترتیب این کتاب پرداخت و مطالب سودمندی به آن اضافه کرد و آن را «نضد الایضاح » نامید. ج - خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال

1 . این اثر در دو بخش سامان یافته است. در بخش اول راویانی معرفی شده اند که نویسنده به روایت آنها اعتماد می کرده است. در بخش دوم راویانی شناسانده شده اند که نویسنده یا به خاطر ضعف آنها یا اختلاف رجالیون در توثیق و تضعیف آنها یا به خاطر مجهول بودن آنها در عمل به روایت آنها توقف می کرده است. همچنین خاتمه ای تحت عنان «فی الفوائد الرجالیة » نگاشته که در آن مباحثی مربوط به رجال مطرح شده است. 2 . بخش عمده عبارات نقل شده در این کتاب، عبارت های مشایخ سه گانه است و بیشتر آنها از رجال نجاشی است و اسم مآخذ غالبا یاد نشده مگر در صورتی که کتاب ها در ذکر اسم رجال اختلاف داشته باشند یا در توثیق و تضعیف یا .. میان آنها اختلاف باشد. 3 . نویسنده در توثیق و تضعیف راویان بر چند امر اعتماد کرده است: - توثیق و تضعیف ابن غضائری - توثیق و تضعیف ابن عقده - وکالت امام(ع) - ترحم یکی از معصومین(ع) نسبت به شخصی - فراوانی روایت مشایخ از شخصی - اصالة العدالة - شهادت راوی با معصومین یا همنشین با آنان بودن - وجود فضائل و ملکات نفسانی در آنان - نام بردن مشایخ موثق روایت از شخصی 4 . ابن طاووس و علامه و ابن داود و متاخرین از آنها، بر نظر و استنباط شخصی خود تکیه دارند و از کلام نجاشی و شیخ نیز استفاده می کنند و به ندرت به کلام غیر این دو اعتماد می کنند. البته گاه در استفاده، به اشتباه می افتند - چنانچه مصحح کتاب، مواردی را در پاورقی یادآور شده است - و گاه ممکن است در استنباط، مرتکب اشتباه شوند، چنانچه علامه بر هر امامی که تضعیف نشده باشد اعتماد می کند. 5 . در ضبط اسم راویان میان «ایضاح الاشتباه » و «خلاصة الاقوال » اختلاف فراوانی دیده می شود. گفته شده: در موارد اختلاف، آنچه در ایضاح آمده صحیح تر است زیرا آن را تقریبا پس از 14 سال تالیف کرد و در این مدت، نظر نویسنده عوض شده است، لیکن در موارد فراوان دیده می شود که ضبط خلاصه درست تر است. همچنین احتمال داده شده سبب آن، اختلاف نسخه های خطی خلاصه با ایضاح است، لیکن این همه اختلافات از سوی استنساخ کنندگان ممکن نیست. بعید نیست منشا آن سهو قلم مؤلف باشد. 6 . مبنای مؤلف در خلاصه این است که غیر از فرقه حق، موثق نیستند. 7. نویسنده، بعضی نامها را تکرار کرده است، شاید منشا بعضی تکرارها این بوده که برخی راویان نامهای متعدد داشته اند. و در پاره ای موارد نیز تکرار نامها ناشی از اختلاف کتب رجالی در ذکر نامهاست. 8 . گاه مؤلف، بعضی نامها را در بخش اول (ممدوحین) ذکر کرده و همانها را در بخش دوم (غیر ممدوحین) نیز آورده است. 9. مؤلف، بعضی اشخاص را در بخش نخست ذکر کرده و در عین حال آنها را تضعیف کرده است! جناب جواد قیومی اصفهانی «خلاصة الاقوال » را با استفاده از دونسخه خطی ونسخه چاپ نجف، تصحیح و با ویژگی های زیر به چاپ رسانده است: الف - در مواردی که به نظر مصحح، لغزشهایی از سوی مؤلف پدید آمده در پاورقی تذکر داده شده است. ب - در شرح حال بعضی راویان، نا بسامانی هایی به چشم می خوردکه در پاورقی، توضیحات لازم درباره آنها داده شده است. ج - همچنین در پاورقی، توضیحات و تنبیهات سودمند دیگری ارائه شده است، مانند یادآوری یکی بودن یا یکی نبودن بعضی عنوان ها با ذکر دلیل، که خواننده بی نیاز از آنها نیست. د - گذاردن شماره مسلسل برای تمام نامها که به 1779 می رسد و شماره مسلسل دیگر برای نامهای هر باب. ه - تهیه فهرست رجالی که در کتاب آمده است.