شروع هدایت از خویشتن
برخی از ما آن قدر که در مورد رفتار دیگران حساس هستیم، بر رفتار خودمان نظارت نمی کنیم. به همین دلیل، در روز و شب، بسیاری از گناهان کوچک و بزرگ را مرتکب می شویم که اگر یکی از آنها را از دیگران ببینیم، زبان به سرزنش آنها می گشاییم و قصد هدایتشان را در پیش می گیریم. قرآن مجید با لحنی عتاب آلود می فرماید: «آیا دیگران را به نیکوکاری فرمان می دهید، ولی خویشتن را فراموش می کنید؟»
آری، اگر آنچه می گوییم خوب است، چرا خود عمل نمی کنیم و اگر خود نمی کنیم، چه انتظار است که دیگران آن را انجام دهند. پس باید نخست خود را ارشاد کنیم، آن گاه از دیگران بخواهیم رفتارشان را اصلاح کنند. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «کسی که خود را پیشوا و راهنمای دیگران قرار می دهد، باید پیش از آنکه به آموزش دیگران پردازد، به خود تعلیم دهد و پیش از اینکه با گفتار تربیت کند، با کردار تأدیب کند».
همّت بلند
دورترین مقصدها، دست یافتنی است و طولانی ترین مسیرها نیز با برداشتن گام های کوتاه، سرانجام پیموده می شود. مهم این است که گام نخست را برداریم و برای رسیدن به هدف، واقعا مصمم باشیم. آن که سست اراده و کوتاه همت است، نه از دست یابی به اهداف عالی، که از پیمودن راهِ کوتاه نیز ناتوان خواهد بود. هنگامی که عزم آدمی جزم و همت او بلند گردد، در برخورد با مشکلات، طاقت از کف نمی نهد و از راه نمی نشیند. کوته نظری، نخستین دلیل شکست است. باید در همه زمینه های مادی و معنوی بلند نظر بود و مصمم پیش رفت. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «ارزش مرد به اندازه همت اوست».
سپاس نعمت ها
فرصت ها و امکاناتی که به خواست خداوند در اختیار هر یک از ما قرار می گیرد، بی شمار است. اما اعطای این نعمت ها به معنای تداوم آنها نیست. دادن نعمت ها از سوی خداوند، ممکن است بدون استحقاق ما باشد، ولی ماندن آنها بی دلیل نیست، بلکه به عملکرد ما بستگی دارد. امیرمؤمنان علیه السلام در کلامی می فرماید: «هنگامی که نشانه های نعمت های الهی برای شما آشکار شد، با کم سپاسی آنها را از خود دور نسازید». نیز فرموده است: «کم ترین حق خدا بر عهده شما آن است که از داده های او برای مخالفت با خود او استفاده نکنید»و می فرماید: «زنهار از فرار نعمت ها؛ زیرا هر گریخته ای باز نمی گردد».
گره گشایی
برای انسان های نیکوکار، هیچ لذتی همچون خدمت به هم نوعان و گشودن گره از کار دردمندان نیست. آنان، پاک کردن غبار اندوه را از چهره انسان های دیگر، برترین شادی خود و موجب خشنودی خدا می دانند.
آری، خداوند چنین توفیق بزرگی را مخصوص بندگان خاص خود می کند تا در سایه آن، گره گشای مشکلات مردم باشند. امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید:«همانا خدا را بندگانی است که به آنان نعمت های ویژه ای می دهد تا آن را به سود مردمان به کار گیرند. پس تا هنگامی که از آن ببخشند، نعمت ها را در دست آنها باقی می گذارد و چون از بخشش باز ایستند، نعمت ها را از ایشان می گیرد و دیگران را به آن مخصوص می گرداند».
ناتوان ترین مردم
دوست و دوستی، بخشی از وجود آدمی است و بدون آن، انسان، ناقص و ناتمام است، از این رو، آدمی باید برای یافتن دوستان خوب همّت گمارد. چگونه ممکن است انسان عاقل برای این امر مهم برنامه نداشته باشد و در وادی پر فراز و فرود زندگی، غریب و تنها باشد؟! امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «انسانِ غریب کسی است که دوست و هم نشین ندارد». باید سختیِ دوست یابی را به جان خرید و بهای نگهداری آن را نیز پرداخت؛ چرا که از دست دادن دوستان، بازگشت به غربت است. امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید:«ناتوان ترین مردم کسی است که نیروی به دست آوردن دوستان را ندارد، و ناتوان تر از او کسی است که دوستی به دست آرد و او را از دست دهد».
نیت، روح رفتار
همان گونه که ارزش جسم آدمی و طراوت آن از روح سرچشمه می گیرد، ارزش رفتار او نیز با نیتش سنجیده می شود. در ترازوی خدا، وزن هر عملی به اندازه پاکی نیت آن است و آنچه پروردگار عالم از ما می خواهد، خلوص و طهارت نیت هاست.
امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخنانی می فرماید:«ارزش و شایستگی هر عمل، به اندازه پاکی انگیزه انجام آن است». نیز در نامه معروفش به مالک اشتر می نویسد: «هرچه را با انگیزه پاک انجام دهیم، از آن خداست؛ گرچه کار روزانه و وظیفه شغلی باشد».
بزرگ ترین گناه
گناه، گناه است و کوچک و بزرگ ندارد؛ زیرا اگر آدمی اندکی بیندیشد که در هنگام گناه، چه کسی را نافرمانی می کند، دیگر هیچ معصیتی را کوچک نمی بیند. ممکن است گناهان در مقایسه با یکدیگر و از نظر آثار شوم آنها در این جهان و آن سرا، به صغیره و کبیره قابل تقسیم باشند، ولی با توجه به اینکه در محضر حق تعالی هستیم، تخلف از دستورهای او، خرد و کلان نخواهد داشت. بعضی گناهکاران، بدون خجالت و شرم، پرده دری را به آنجا می رسانند که منکر شدت زشتی رفتار خویش می گردند و گناه خود را ناچیز می دانند. بدون شک این مسئله، سرآغاز سقوط و انحطاط اخلاقی انسان به شمار می آید. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «بزرگ ترین گناهان، گناهی است که گنه کار، آن را کوچک و ناچیز بشمارد».
بخل، تنگ دستی خودساخته
بخیل، از عجیب ترین انسان هاست. او در حالی که می تواند آسوده باشد، به دست خود، خویشتن را می آزارد و از آن چه باید سود ببیند، زیان می برد.
تنگ دستی و فقر، دشوار است، ولی از آن دشوارتر این است که این تنگ دستی خود ساخته باشد؛ چرا که در این حالت، دشواری های داشتن و نداشتن، هر دو گریبان گیر آدمی است!
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «بخل ورزیدن، کانون همه عیب هاست و مهاری است که انسان را به سوی هر بدی می کشاند». ایشان در کلامی دیگر می فرماید: «از بخیل در شگفتم. به سوی فقری می شتابد که از آن گریزان است و توانگری مورد علاقه اش هم از دستش می رود. پس در این جهان چون درویشان زندگی می کند و در آن جهان چون توانگران حساب پس می دهد».
انتقادپذیری
انسان جویای کمال از شنیدن نقص خویش برنمی آشوبد و به مسافری می ماند که به او بفهمانند در مسیری اشتباه حرکت می کند. آنان که عیب ما را می پوشانند و خطاهامان را گوشزد نمی کنند، در حق ما خدمتی انجام نمی دهند. انسان خردمند کسی است که حتی اگر در اوج قدرت و مقام باشد، با سینه ای گشاده، از انتقادها و پیشنهادهای دیگران استقبال کند. هنگامی که امیرمؤمنان علیه السلام بر مسند خلافت نشست، خطاب به مردم فرمود: «مرا به نیکی نستایید تا از عهده حقوقی که مانده است، برآیم و واجباتی که بر گردنم باقی است، اداکنم...از من کناره مجویید، با ظاهر آرایی، آمیزش نکنید و شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید». ایشان همچنین سفارش می کند: «نصیحت آن کس را که خیرخواه شماست، قبول کنید و به گوش جان بپذیرید».
پی آمدهای حسد
ملامحمد مهدی نراقی، استاد بزرگ اخلاق، در مورد حسد می نویسد: «حسد، سخت ترین بیماری ها، زشت ترین صفت و خبیث ترین رذیلت است و صاحب خود را به عقوبت دنیا و عذاب آخرت می افکند؛ زیرا حسود در دنیا لحظه ای از اندوه و درد در امان نیست و با دیدن هر نعمتی در دست دیگران، ناراحت می شود».
حسد نه تنها زمینه ساز گناهان بسیاری است، بلکه شخص را با ناراحتی های روحی و روانی بسیاری مواجه می سازد. امیرمؤمنان علیه السلام در سخنی زیبا می فرماید: «سلامت بدن، از کمی حسد است». نیز فرموده است: «بر یکدیگر حسد نورزید؛ چرا که حسد، ایمان را می خورد، چنان که آتش هیزم را».
به کارگیری دانش
ما همه می دانیم که آفریده خداییم و به سوی او بازمی گردیم، و می دانیم که انسان چیزی جز نتیجه تلاش خود را در آن دنیا نخواهد دید.این دانسته ها را نباید دست کم گرفت. بالاترین و سودمندترین دانشی که بشر ممکن است به آن دست یابد، همین است؛ مشروط بر آنکه به این دانش عمل کند. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «دانش خود را نادانی نیانگارید، و یقین خویش را گمان مپندارید، و چون دانستید، دست به کار آرید، و چون یقین کردید پای پیش گذارید».
