پژوهش های اسماعیلی در لندن این پژوهشکده، یکی از فرزندان میهن ما باشد. اقدام خوش خیم دیگری که در این مؤسسه صورت می گیرد، آن است که در چار چوب اسماعیلیه محدود نمانده و اخیرا دست به ترجمه یکی از آثار آیة اللّه سبحانی به نام زیر زده است:
ترجمه رضا شاه کاظمی Ayatollah J. Sobhani, Doctrines of sh`i Ilam, London, 2001.
دفتر مجله مقالات و بررسیها این اقدام را که شیعه راستین را به جهانیان معرفی می کند، ارج می نهد.ما در این گزارش کتابشناختی، پس از معرفی دکتر فرهاد دفتری، به بررسی سه اثر او درباره اسماعیلیان می پردازیم و آنگاه، به مجموعه آثاری که در همین موضوع، زیر نظر ایشان در مؤسسه مذکور انتشار یافته اشاره می کنیم.
فرهاد دفتری، متولد 1317 در بروکسل، تا سال نهم دبیرستان، در مدرسه البرز درس خواند، آنگاه همراه خانواده، دو سال در ایتالیا و سه سال در انگلستان زیست. در 1337راهی آمریکا شد. طی چهارده سالی که در آن دیار به سر برد، از دانشگاه برکلی دکترای اقتصاد گرفت. در همان هنگام، با آثار ایوانف درباره اسماعیلیه آشنا شد. همین آشنایی، سرآغاز علاقه شدید و دیرپای او به تاریخ و اندیشه و فرهنگ اسماعیلیان، و سرانجام تألیف مهمترین کتاب موجود درباره تاریخ آنان بود.این کتاب که به زبان انگلیسی نگاشته شده بود، پای او را به انگلستان تأسیس «مؤسسه مطالعات اسماعیلی» کشانید.این مؤسسه سر آن دارد که پژوهشهای خود را بر اصیل ترین منابع، بخصوص منابع اسماعیلی استوار سازد، به همین جهت، دست به گردآوری نسخه های خطی اسماعیلی زده و هم اکنون، حدود 1000نسخه در اختیار دارد که دست کم دویست تای آنها به زبان فارسی ست.
مؤسسه، علاوه بر پژوهش، به تربیت دانشجو (10 دانشجو در سال) نیز همت گماشته؛ از سوی دیگر امید دارد که به تحقیقات میدانی و باستانشناختی در مراکز و قلاع اسماعیلیان در ایران و سوریه و شمال افریقا دست زند.کار اساسی مؤسسه، با کتاب گرانقدر فرهاد دفتری آغاز شد. ما اینک به معرفی این کتاب و دیگر نشریات مؤسسه می پردازیم:
1. The Isma`ilis: Their History and Doctrines, Cambridge and Newyork, 1990.
با مقدمه پرفسور مادلونگ [1] (تا کنون 4 بار تجدید چاپ شده) 1992، 1994، 1995، 1999م.
این کتاب به زبانهای فارسی، عربی، اردو، تاجیک و ترکی ترجمه شده. عنوانهای عربی و فارسی به قرار زیر است:
1 الاسماعیلیون، تاریخهم و عقائدهم، ترجمة سیف الدین قصیر، دمشق 1995-1994، 3ج .
2 تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران 1375 و 1376. این کتاب به عنوان بهترین «کتاب سال» جمهوری اسلامی ایران در سال 1376 انتخاب شد.
در باره این کتاب 20 مقاله انتقادی در مجلات گوناگون جهان به چاپ رسیده است. از جمله در نشر دانش، ش 11 (1370)؛ ایران نامه، ش 10 (1371)؛ و نیز مجله: Joumal of the American Oriental Society (1992), 112
این کتاب در 7 فصل به قرار زیر، تدارک دیده شده است:
1 مقدمه: پیشرفت غربیان در مطالعات اسلامی؛ 2 منشأ و تحولات اولیه مذهب تشیع؛ 3 اسماعیلیه نخستین؛ 4 اسماعیلیه فاطمی؛ 5 اسماعیلیه مستعلوی؛ 6 اسماعیلیه نزاری در دوره الموت؛ 7 اسماعیلیه نزاری بعد از دوره الموت. پس از آن نسب نامه و شجره امامان و داعیان اسماعیلی در 8 صفحه آمده و در پایان کتاب نقشه ای از دژها و شهر دژهای اسماعیلی آورده شده.مؤلف، چنان که از فصول کتاب بر می آید، به تفصیل به اسماعیلیان آغازین و فرق متعددشان پرداخته و اطلاعات جدیدی از زندگی کنونی ایشان در کشورهای مختلف ارائه می دهد.از جمله نکات مهم این کتاب، پیوندهای تاریخی اسماعیلیه و از جمله اسماعیلیان نزاری با سرزمین ایران و نواحی اطراف آن است. چنانکه خوزستان طی چند دهه، نخستین مرکز رهبری اسماعیلیان بوده است. علاوه بر این در قرن 3 ق منطقه جبال در شمال و مرکز ایران و پس از چند دهه، خراسان و ماورالنهر زیر نفوذ ایشان قرار گرفت. افرادی چون ابوحاتم رازی (رئیس دعوت در جبال) و محمد بن احمد نسفی (رئیس دعوت در خراسان) اولین متون تفصیلی اسماعیلی را در ایران نگاشتند؛ و یا دیگر اعیان دانشمند ایرانی بودند که برای اولین بار نوعی تفکر «نو افلاطونی» را با کلام اسماعیلی به هم آمیختند و مکتب ویژه «اسماعیلی - نوافلاطونی» را پایه گذاری کردند.
از دیگر داعیان ایرانی می توان ابو یعقوب سجستانی، حمیدالدین کرمانی، المؤید فی الدین شیرازی و ناصر خسرو را نام برد (ص 103به بعد).در این کتاب، اطلاعات جدیدی نیز از زیستگاه اسماعیلیان در مناطق مختلف داده شده؛ از جمله آنکه، در حال حاضر، بیشتر ایشان در هند، پاکستان و شرق آفریقا پراکنده اند و تعداد کمتری نیز در یمن، سوریه، ایران، افغانستان و تاجیکستان و پامیر چین زندگی می کنند. بنا بر تخمین های مختلف، تعداد نزاریان ایران، احتمالاً میان 20 تا30 هزار نفر است که تقریبا نیمی از آنها در استان خراسان سکنی دارند (ص 543)ز سال 1970م به این سو، اسماعیلیان بسیاری به کانادا، آمریکا و انگلستان مهاجرت کردند و در آن جا مراکز دینی و اجتماعی و فرهنگی خاص خود را دارند (صص، . 548-547)اسماعیلیان نزاری امروزی، از جمله آنهایی که در هند هستند و بیشتر به نام «خوجه» شهرت دارند، تقریبا همگی کریم خان چهارم را به عنوان چهل و نهمین امام خود می شناسند (صص، 545-543)، حال آنکه اسماعیلیان مستعلوی که در هند «بهره» خوانده می شوند، همچنان در انتظار ظهور امام غایب خود هستند (ص 299).
این کتاب که همان سال و سال بعد تجدید چاپ شد، به زبانهای فارسی، عربی، اردو، فرانسه، پرتقالی، روسی و آلمانی نیز ترجمه شده است و ترجمه های فارسی و عربی آن به قرار زیر است:
1 مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، 1378.
2 مُخْتَصر تأریخ الاسماعیلین، ترجمة سیف الدین قصیر، دمشق - بیروت، 2001م.
مؤلف در مقدمه تصریح می کند که این کتاب، «خلاصه و یا چکیده کتاب اسماعیلیان: تاریخ و معتقدات آنها نیست، چرا که ساختاری کاملاً متفاوت دارد و در آن بیشتر روشی موضوعی در نظر گرفته شده و به منتخباتی از موضوعات عمده و تحولات آن ها تأکید داشته است. به عبارت دیگر «کتاب حاضر تنوع سنتهای فکری و عقلانی و نهادهایی را که اسماعیلیان پدید آورده اند و نیز پاسخ آنها را به چالشها و معانداتی که اغلب در طول تاریخ با آن مواجه بودند، مرکز و کانون توجه خود قرار داده است».کتاب حاضر از 5 فصل تشکیل شده است: 1 تاریخ و تاریخنگاری اسماعیلی: مراحل، منابع تحقیقات؛ 2 سر آغاز و تاریخ اولیه: شیعیان، اسماعیلیان و قرمطیان؛ 3 عصر فاطیمان: دولت و دعوت؛ 4 دوره الموت در تاریخ اسماعیلیه نزاری؛ 5 تحولات بعدی: تداوم و تجدد.از جمله نکات مهم کتاب، می توان به موارد زیر اشاره کرد: دوره الموت در تاریخ اسماعیلیه نزاری (ص 120 به بعد)؛ الگوهای بعد از الموت و مشکلات پژوهش (ص 159 به بعد)؛ دوره احیای ابخدان در تاریخ نزاری (ص 170به بعد)؛ خوجه ها و اسماعیلیه سَت پَنْتْ و تحولات بعدی آنها (ص 177به بعد) و تحولات جدید در جامعه نزاری (ص 193 به بعد).
مؤلف در مبحث آخر، تحولات نزاریان را از نیمه قرن نوزدهم، خط مشی ها و سیاستهای تجدد گرایانه امامان اخیرشان، بخصوص امامان اسماعیلی نزاریِ سلسله قاسم شاهی و پیروان آنها را مورد توجه قرار داده است. این گروه ها بیشتر در هند، پاکستان، سوریه، کنیا، تانزانیا، فرانسه، پرتغال و انگلستان و آمریکا سکونت دارند. هم اکنون نیز کریم خان، چهل و نهمین امام و امام حاضر اسماعیلیان نزاری و چهارمین امامی است که لقب آقا خان دارد. پیروانش او را «مولانا حاضر امام شاه کریم الحسینی» خطاب می کنند. اما او عموما به لقب پرنس کریم خان چهارم معروف است. مرکز او در اِکَلُمان (نزدیکی پاریس) قرار دارد و دارای «شبکه توسعه آقاخان»((AKDN است که با پیاده کردن برنامه های مربوط به توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، سالانه به طور متوسط صد میلیون دلار صرف فعالیتهای غیر انتفاعی می کند. از دیگر انجمنهای ایشان می توان از «هیأتهای تعلیم دینیِ طریقه اسماعیلی» (ITREB) نام برد که دارای سلسله مراتب محلی و منطقه ای و ملی خاص خود هستند.
3. The Assassin Legends: Myths of the Isma`ilis, London and Newyork: I. B. Tauris,1994.
این کتاب تا کنون سه بار تجدید چاپ و به زبانهای عربی فارسی، بلغاری، ترکی ترجمه شده است. عنوانهای عربی و فارسی به قرار زیر است:
1 خرافات الحشاشین و اساطیر الاسماعیلین، ترجمة سیف الدین قصیر، دمشق و بیروت، 1966م.
2 افسانه های حشاشین یا اسطوره فدائیان اسماعیلی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، 1376.
کتاب علاوه بر پیشگفتار، چهار فصل در بردارد: 1 دیباچه؛ 2 اسماعیلیان در تاریخ و نوشته های مسلمانان سده های میانه؛ 3 تصورات اروپائیان در سده های میانه اسلام و اسماعیلیان؛ 4 خاستگاه و شکل گیری اولین افسانه ها. پس از آن مقاله سیلوستر دوساسی درباره «اساسین»ها یا «حشاشین» آمده؛ این مقاله فرانسوی را عزیزه عضدی به انگیسی ترجمه کرده و دفتری، مقدمه ای در 5 صفحه (صص 131- (135بر آن نوشته است. کتاب با فهرست اعلام پایان می پذیرد.
مؤلف در فصل دوم به چگونگی ایجاد حکومت اسلامی بدست امویان و عباسیان و بوجود آمدن فرقه های گوناگون اسلامی همچون شیعه، سنی، کیسانیه، زیدیه، غلات و امامیه و چگونگی پدید آمدن اسماعیلیان از زمان امام جعفر صادق (ع) تا زمان حال پرداخته و اینکه فرقه های مشتق از گروه اولیه اسماعیلیان در طی این دوره چرا به نامهایی چون مزدکیه، قرمطیه، ملاحده (یا ملاحدون)، باطنیه و حشیشیّه در میان دیگر مسلمانان معروف بودند. پس از آن به نوشته های اروپائیان درباره اسماعیلیه تا قبل از سیلوستر دوساسی پرداخته و ثابت کرده است که نوشته های ایشان به انبوهی افسانه جعلی درباره این فرقه آکنده است. از جمله افسانه هایی که در این کتاب مورد نقد قرار گرفته، به موارد زیر می توان اشاره کرد: 1 افسانه تعلیم و تربیت؛ 2 افسانه بهشت: بهشت زمینی و بهشت پس از مرگ؛ 3 افسانه حشیش یا نوشابه مستی آور؛ 4 افسانه پرش مرگبار.مؤلف در جای جای کتاب تلاش می کند این افسانه ها را زائیده تخیلات واهی بداند و اشاره می کند که مبنای آن اطلاعات یا اخبار غلط، شایعات سوء، اتهامات خصمانه و نیم واقعیت های گزافه آمیز است که به صورت شفاهی و محلی گرد آوری شده و سپس به مرور زمان به دست اروپائیان ساخته و پرداخته شده است. با اینهمه باید گفت که مؤلف محترم، در جعلی دانستن همه این افسانه ها، شاید اندکی اغراق ورزیده باشد، و بعید نیست که این افسانه ها - همانطور که گاه در کتاب نیز بدان اشاره شده - رگه هایی از حقیقت در برداشته باشد. مؤلف، به طور ضمنی این نکته را نیز به خواننده گوشزد می کند که تحقیقات اروپائیان درباره این فرقه - و شاید درباره شرق به طور کلی - احتیاج به بازبینی مجدد دارد.
دکتر فرهاد دفتری، دو کتاب زیر را نیز تألیف کرده که به زودی انتشار خواهد یافت:
1- Hasan Sabbah: A Historical Biography, London: I.B. Tauris in assocition with the Instutute of Ismaili Studies.
2- Orientalism and Ismaili Studies: the Contributions of W. Ivnow, London.
کتابهایی که زیر نظر دکتر دفتری در «مؤسسه مطالعات اسماعیلی» چاپ شده، عبارت اند از:
Intellectual Traditions in Islam, London, I. B Tauris, 2000.
مقالات و بررسیها » شماره 70 (صفحه 289)
Cambridge and Newyork: Cambridge university press., 1996.
این کتاب به زبانهای فارسی (سنت های عقلانی در اسلام، ترجمة بدره ای، تهران، 1380) و عربی نیز ترجمه شده است.
این دو کتاب توسط دکتر دفتری ویرایش شده که بزودی چاپ خواهند شد:
Modern History of the Ismailis, London, I. B. Tauris.
Culture and Memory in Mediaeval Islam: Essays in Honour of wilferd Madelung, London.
