[1] برای تفصیل مطلب بنگرید به: مقالات مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی در تراثنا با عنوان (نهج البلاغه عبر القرون); همو, اهل البیت فی المکتبة العربیة (قم, 1417ق), ص 255 253. برای روایت نهج البلاغه نزد زیدیه نیز بنگرید به: محمد کاظم رحمتی, (نویافته هایی درباره نهج البلاغه), کتاب ماه دین, شماره 68 69 (خرداد و تیر 1382), ص 84 88.
[2] برخی از آثار زیدیه همچون تفریج الکروب و تکفیر الذنوب فی مناقب امیرالمؤمنین تالیف عالم نامور زیدی, اسحاق بن یوسف بن المتوکل علی الله (متوفی 1172ق), دائرة المعارفی درباره آن حضرت است. این کتاب هنوز به زیور طبع در نیامده است. برای شرح احوال این عالم زیدی و نسخه های کتاب تفریج الکروب بنگرید به: عبدالسلام بن عباس الوجیه, اعلام المؤلفین الزیدیة, ص 220 223. تورق اجمالی که بر نسخه خطی کتاب تفریج الکروب داشتم, به مورد خاصی که وی از کتاب های مورد بحث در این مقاله نقلی کرده باشد, برنخوردم.
[3] یکی از مهمترین تحولات در سالیان اخیر, تألیف فهرست هایی از نسخه های زیدیه یمن است. بسیاری از نسخه های خطی زیدیه ایران و یمن را اینک در کتابخانه های مهم اروپا, چون برلین, واتیکان, آمبروزیانا و لیدن می توان یافت. نسخه های خطی مهم زیدیه که اکنون در واتیکان, برلین و آمبروزیانا وجود دارد, حاصل سفرهای جهانگردان اروپایی به کشور یمن است. ادوارد گلاسر (E.Glaser) آلمانی به هنگام اقامت خود در یمن (1882 1884, 1885 1886م), 246 نسخه نفیس را از یمن با خود به آلمان برد و این نسخه ها را به کتابخانه پادشاهی برلین (Berlin Koeniglische Bibliothek de) فروخت. در فاصله 1903 تا 1906 نیز تاجری اهل میلان ایتالیا به نام گابریل کاپروتی (.Caprotti G), 1610 نسخه یمنی را با خود به ایتالیا برد که آنها را در صنعاء خریده بود و به کتابخانه آمبروزیانا فروخت (1940). فهرست نویسی این نسخه ها را گریفینی آغاز کرد, ولی قبل از اتمام کار درگذشت. فهرست وی در نه شماره مجله Revista degli Studi Orientali در فاصله زمانی 1908 تا 1919 منتشر شده است. صلاح الدین منجد, تحریر عربی این فهرست را با اصلاحاتی منتشر کرده است. ر.ک: ألبیر نصری نادر, مساهمة المستشرقین فی نشر التراث الاسلامی الخاص بعلم الکلام, الفکر لعربی, 1983, عدد 31, السنة الخامسة, ص 307. E. Griffini,"Lista dei manuscritti arabi nuovo fondo della Biblioteca Am osiana di
Milano," Revista degli Studi Orientali,3 (1910)pp.253-278, 571-594, 901-921 (1911-12)pp.87-106, 1021-1048, 6 (1914-15)pp.1283-1316, 7(1916-18)pp.51-130, 565-628, 8 (1919-20)pp.241-367.
مهمترین فهرست هایی که در سالیان اخیر منتشر شده, عبارتند از: عبدالله محمد الحبشی, فهرست مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن (لندن: مؤسسة الفرقان للتراث, 1994); عبدالله محمد الحبشی, مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن (صنعاء: مرکز الدراسات الیمنیة, 1978); ایمن فؤاد سید, مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی (قاهره: مطبوعات المعهد العلمی الفرنسی للآثار, 1974); احمد عبدالرزاق الرقیحی, عبدالله محمد الحبشی و علی وهاب اللآنسی, فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء (یمن: وزارت الاوقاف و الارشاد, 1984); محمد سعید الملیح و احمد محمد عیسوی, فهرست المخطوطات المکتبة الغربیة بالجامع الکبیر بصنعاء (قاهره: 1978); حسین بن عبدالله العمری, مصادر التراث الیمنی فی المتحف البریطانی (دمشق, 1400). گرچه مهمترین فهرست منتشر شده از نسخه های خطی زیدیه, بی تردید کتاب مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن (صنعاء: موسسة الامام زید بن علی الثقافیة, 1422ق) در دو جلد و به کوشش عبدالسلام بن عباس الوجیه است. همچنین برای گزارشی از تاریخ تأسیس برخی کتابخانه های یمن و اهمیت آنها بنگرید به: اسماعیل بن علی الاکوع, التراث الفکری فی غابر الیمن و حاضرها, مجلة مجمع اللغة العربیة الاردنی, السنة الرابعة, العدد 11, ربیع الاول رجب, 1401ق/ 1981م, ص 77 91. آقای سید احمد حسینی نیز در کتاب مؤلفات الزیدیة (قم, 1413ق) در سه جلد, کتابشناسی از آثار و تالیفات زیدیه ارایه کرده اند.
[4] واقعیت این است که اساس آثار زیدی در قرن ششم به بعد را متون کهن زیدیه ایران تشکیل می دهد. برای مثالی از این دست بنگرید به: حسن انصاری, زیدیه و منابع مکتوب امامیه, علوم حدیث, شماره 20 (تابستان 1380), ص 149 161.
[5] محمد بن علی بن الحسین بابویه القمی, معانی الاخبار, تحقیق علی اکبر الغفاری (قم, 1418ق) ص 80 89, 356, 362 364. این نیز گفتنی است که شیخ صدوق در آثار دیگر خود نیز از عسکری نقل روایت کرده است. بنگرید به: الصدوق, الامالی, ص 2, 58, 228, 229, 327; همو, التوحید, ص 28, 400; همو, الخصال, ج 1 ص 65, 114, 133, 163, 254, ج 2 ص 360, 446, 465, 486, 488, 500; همو, عیون اخبار الرضا, ج 1 ص 251, 315, ج 2 ص 176; همو, معانی الاخبار, ص 79, 90, 232, 323, 325; همو, علل الشرایع, ج 1 ص 152 153. نام عسکری در دو نقل آمده در بحار الانوار (ج 43 ص 159, 165 166) به ابواحمد حسین بن عبدالله بن سعید عسکری تصحیف شده است.
[6] . متاسفانه درباره زندگی و اهمیت آثار شیخ صدوق, تحقیق قابل ذکری وجود ندارد; این در حالی است که آثار صدوق, برای پژوهش در تاریخ امامیه و تدوین حدیث شیعه, ارزش و اهمیت فراوانی دارد. نگارنده در چند مقاله سعی کرده است تا برخی از جنبه های اهمیت آثار شیخ صدوق را بازگو کند. بنگرید به: محمد کاظم رحمتی, (دو کتاب به روایت شیخ صدوق), کتاب ماه دین, شماره 66 67 (فروردین اردیبهشت 1382), ص 66 67; همو, (صحیفة الرضا به روایت شیخ صدوق و ابوعبدالرحمن سلمی), کتاب ماه دین, شماره 70 71 (مرداد شهریور 1382); همو,( نکاتی درباره اهمیت شیخ صدوق), علوم حدیث, شماره 30.
[7] بنگرید به: اتان کلبرگ, کتابخانه ابن طاووس, ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان (قم, 1371), ص 606 607.
[8] شرح حال وی را در اکثر منابع می توان یافت (به عنوان مثال سیر اعلام النبلاء, ج 16 ص 413 415). در اینجا از شرح حال وی که صفدی در الوافی بالوفیات, چاپ رمضان عبدالتواب (بیروت, 1399 ق /1979م), ج 12 ص 76 78 نقل کرده, بهره برده ام. مصحح کتاب الوافی بالوفیات در پانوشت صفحه 76 به تفصیل مراجعی که می توان شرح حال عسکری را در آنها یافت, آورده است. آقای عنایت الله فاتحی نژاد در دائره المعارف بزرگ اسلامی, ج 5 ص 152 154 از زندگی و حیات عسکری سخن گفته اند و از کتاب الزواجر و المواعظ عسکری به عنوان اثری مفقود, بدون اشاره به نقل های موجود از این کتاب توسط ابن طاووس یاد کرده اند.
[9] به کتاب هایی کرمر, احیای فرهنگی در عهد آل بویه, ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی (تهران: مرکز نشر دانشگاهی, 1375ش) و کرمر, فلسفه در عصر رنسانس اسلامی, ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی (تهران: مرکز نشر دانشگاهی, 1379) مراجعه شود.
[10] صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی, الوافی بالوفیات, ج 12 ص 76 77.
[11] رضی الدین علی بن موسی, کشف المحجة لثمرة المهجة, تحقیق محمد الحسون (قم, 1417ق), ص 218 219. نام برخی از اسامی در این کتاب به خطا تصحیح شده است. برای صورت درست این اسامی به کتاب الاعتبار و سلوة العارفین ص 560 561 و شرح حال آنها در معجم الرجال الاعتبار و سلوة العارفین مراجعه شود.
[12] مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی در کتاب ارزشمند اهل البیت فی المکتبة العربیة, فهرست بلندی از کتاب هایی که اهل سنت درباره اهل بیت نگاشته اند, آورده است. ایشان به آثار از بین رفته درباره اهل بیت نیز اشاره کرده اند, اما نام کتاب الزواجر و المواعظ از قلم ایشان افتاده است
[13] عالمان زیدی, گرچه توجه اندکی به تصوف و علوم باطن داشته اند, اما آثار بسیار مهمی در این باره تألیف کرده اند. برای گزارش کاملی از جریان گسترش تصوف در میان زیدیه و واکنش های عالمان زیدی به آن بنگرید به: عبدالله محمد الحبشی, الفقهاء و الصوفیه فی الیمن (صنعاء, 1396ق / 197م). مادلونگ نیز گزارشی از موضع زیدیه نسبت به تصوف بر اساس این کتاب آورده است. ر.ک:
Wilferd Madelung, "Zaydi Attitudes To Sufism", in: Fredrick de Jong and Bernad Radtke eds., Islamic Mysticism Contested Thirteen Centuries Of Controversies And Polemics (E. J. Leiden: ill 1999), pp.124 - 141.
همچنین برای شرح حال برخی از عالمان صوفی مشرب زیدیه بنگرید به: ابراهیم بن قاسم المؤید بالله الشهاری, طبقات الزیدیة الکبری (بلوغ المراد الی معرفة الاسناد), تحقیق عبدالسلام بن عباس الوجیه, عمان, 1421ق, ج 1 ص 64 66, 283 284, 302 303, ج 3 ص 1266 1272; حسن انصاری قمی, کتابهای صوفیانه زیدیان ایرانی و یمنی, آیینه میراث, سال چهارم, شماره 3 (زمستان 1380), ص 24 29; ویلفرد مادلونگ, مدخل زیدیه در دائرة المعارف اسلام, ویرایش دوم (EI2). یکی از مهمترین عالمان صوفی مشرب زیدیه, ابراهیم بن احمد کینعی (متوفی 793ق) است. مجدالدین بن محمد المؤیدی در لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الآثار و تراجم اولی العلم و الانظار, ج 2 ص 178 216 از وی و سخن گفته و نمونه هایی از نوشته های او را نقل کرده است. همین جا لازم است به اهمیت کتاب طبقات الزیدیه تألیف ابراهیم بن قاسم شهاری اشاره ای بنمایم. این کتاب که نام آن طبقات الزیدیة (نسمات الاسحار فی طبقات رواة الاخبار) نام دارد, در سه بخش تألیف شده است: بخش اول به راویان از امامان زیدی و راویان از صحابه اختصاص دارد. بخش دوم, به راویان زیدیه تا قرن پنجم می پردازد. بخش سوم که (بلوغ المراد الی معرفة الاسناد) نام دارد, شرح حال عالمان زیدی از قرن پنجم تا زمان مؤلف است. این بخش را آقای عبدالسلام بن عباس الوجیه به چاپ رسانده است. بنگرید به: عبدالسلام بن عباس الوجیه, اعلام المؤلفین الزیدیة, ص 59 60.
[14] . برای شرح حال وی بنگرید به: عبدالسلام بن عباس الوجیه, اعلام المؤلفین الزیدیه,(عمان, 1420) ص 1100 1101; مجدالدین المؤیدی, لوامع الانوار, ج 1 ص 416 423.
[15] در الاعتبار و سلوة العارفین (ص 650) نیز از وی نقل قولی آمده است.
[16] در کتاب الاعتبار و سلوة العارفین (ص 650) از هارونی روایتی نقل کرده است.
[17] برای شرح حال وی بنگرید به: عبدالسلام بن عباس الوجیه, اعلام المؤلفین الزیدیة, ص 366.
[18] برای نسخه های این کتاب بنگرید به: عبدالسلام بن عباس الوجیه, مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن (صنعاء, 1422ق). برای طریق روایت کتاب الاعتبار و سلوة العارفین میان زیدیه بنگرید به: مجد الدین بن محمد المؤیدی, لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الآثار و تراجم اولی العلم و النظار (صعده, 1414ق), ج 1 ص 412 416.
[19] برای اصطلاح و مفهوم تخریج بنگرید به: مدخل تخریج در دانشنامه جهان اسلام, ج 6 ص 726 727.
[20] احتمالاً وی ابوالحسن علی بن احمد بن الحسن بن محمد النعیمی بصری (متوفی 423ق), شاگرد و راوی از ابواحمد عسکری باشد. برای شرح حال وی بنگرید به: تاریخ بغداد, ج 11 ص 330 331; السمعانی, الانساب, ج 5 ص 511 512.
[21] . الشجری, الاعتبار و سلوة العارفین, ص 43, 51, 52, 54, 59, 60, 61, 64, 65, 66 67, 70, 75, 76, 77, 102, 111, 112, 116 117, 126, 134, 137, 138, 139, 140, 144, 147, 153, 154, 155, 165, 170, 171 172, 173 174, 175 176, 177, 178, 179, 180, 183, 188, 189, 191, 201, 203, 208, 216, 221, 224, 226, 253, 264, 318 320, 325, 333, 336, 337, 341, 344, 350, 352 356, 363, 380, 384, 395, 406, 415, 417, 428, 430, 432, 440, 443, 452, 467, 486, 501, 503, 510, 514, 515, 634, 635, 636, 637, 560 561.
[22] . عبدالکریم بن محمد الرافعی, التدوین فی اخبار قزوین (تهران, 1376),
تصحیح عزیز الله العطاردی, ج 3 ص 168 169.
[23] ابراهیم بن القاسم المؤید بالله, طبقات الزیدیة الکبری (بلوغ المراد الی معرفة الاسناد), تحقیق عبدالسلام بن عباس الوجیه (عمان, 1421ق), ج 2 ص 617 (در شرح حال عبدالله بن علی العنسی (متوفی حدود 560ق).
[24] برای گزارشی از نسخه خطی این کتاب بنگرید به: حسن انصاری قمی, (نهج البلاغه پیش از نهج البلاغه) نشر دانش, سال 19 (شماره اول), بهار 1381, ص 63 66.
[25] این کتاب نخست به کوشش یحیی عبدالکریم فضیل (بیروت 1395ق) منتشر شد. اما این چاپ مشحون از خطا و تصحیف در ضبط برخی از اسامی است. چاپ جدید این کتاب توسط محقق زیدی, عبدالله بن حمود العزی (عمان, 1422ق) منتشر شده است. برای گزارشی از آثار چاپ شده زیدیه در حوزه حدیث همچنین بنگرید به: سید علی موسوی نژاد, (کتاب های حدیثی منتشر شده از زیدیه), علوم حدیث, شماره 25 (پاییز 1381), ص 156 186. نگارنده متأسفانه به متن تصحیح شده عزی دسترسی ندارد. برای موارد نقل شده از نزهة الابصار در تیسیر المطالب بنگرید به چاپ این کتاب توسط فضیل, ص 43, 53, 57 59, 62 63, 68, 73, 74, 87, 122, 144, 152, 157 158, 175, 185, 278, 309 310, 328 329, 337, 339, 340, 341 342, 358, 359, 370 371, 420, 421, 422, 434, 438 439.
[26] . ابن شهر آشوب گاهی از این کتاب با عنوان (مجالس ابن مامطیری) یاد کرده است. کتاب فوق, یکی از متون تألیف شده قبل از نهج البلاغه سید رضی است که مؤلف آن به گردآوری برخی از کلمات حضرت امیر(ع) همت گمارد است. متن این کتاب در ضمن یک نسخه خطی (واتیکان 1147) باقی است. موارد نقل شده از این کتاب چنین است: مناقب آل ابی طالب, ج 1 ص 9, 84, 159, ج 2 ص 105, 114, 343, 354, 368, 378, ج 3 ص 154, 197, ج 4 ص 23, 87, 163. موارد نقل شده با عنوان ابن مهدی المامطیری فی مجالسه, ج 1 ص 79.
[27] کتاب نزهة الابصار و محاسن الآثار از منابع ابوطالب هارونی در کتاب تیسیر المطالب نیز بوده است. عالم امامی, ابن شهرآشوب نیز با این کتاب آشنا بوده و در کتاب المناقب خود از آن بهره برده است. برای موارد نقل قول شجری از این کتاب بنگرید به: الشجری, الاعتبار و سلوة العارفین, ص 603, 617 618, 628, 629, 643, 647, 651, 652.
[28] عالمان امامی با این کتاب آشنا بوده و روایاتی اخلاقی در باب زهد اهل بیت از آن نقل کرده اند.
برای مثال بنگرید به: اتان کلبرگ, کتابخانه ابن طاووس, ص 375.
[29] الشجری, الاعتبار و سلوة العارفین, ص 47, 49, 52, 67, 89, 65, 110, 111, 119, 132, 146, 156, 162, 166, 191, 194, 202, 250, 254, 272, 279, 299, 313, 343, 417, 422, 433, 452, 477, 482, 484, 485, 497 498, 501, 521, 525, 530, 539, 547.
[30] الاعتبار و سلوة العارفین, ص 348 349.
[31] الشجری, همان, ص 115, 328, 347, 381, 393, 420, 438, 439, 465, 478, 480, 485, 518, 526, 535, 548, 550, 551.
[32] الشجری, همان, ص 307, 311, 347, 464, 518, 543.
[34] برای نمونه بنگرید به: الشجری, ص 47, 57 58, 64, 68, 69, 74, 81, 82 83, 86, 91 92, 100, 108, 110, 113, 123, 128, 137, 140, 143, 187, 195, 207, 210 211.
[35] الشجری, ص 59, 62 63, 74, 75, 93, 207, 220, 256, 260, 262, 392, 409, 442, 540. همچنین شجری, شعری از امام زین العابدین (ص 59), لبعض العلویین (ص 78), قاسم بن ابراهیم رسی (ص 114), دعبل (ص 131, 627), کمیت (ص 626), ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی (متوفی 392ق, ص 143 144), اشعاری از فرزدق, خاصه قصیده معروف وی در مدح علی بن الحسین زین العابدین(ع) (هذا الذی تعرف) (ص 168, 624 626), اشعاری از ابوطالب (ص 650 651), تضمین گفته علی(ع) (قیمة کل امری ما یحسنه) توسط شریف معمر ابوالحسن یحیی بن طباطبا (متوفی 478ق) (ص 583) و اشعار فراوانی از شاعران دیگر در این کتاب نقل شده است.
[37] الشجری, ص 58, 69, 74, 79, 87, 90, 92, 96, 104, 114, 120, 142, 161, 167, 168, 269, 274, 289, 299, 307, 309, 368, 387, 400, 465, 505, 528, 575, 609, 610, 613.
[39] الشجری, ص 114, 273, 279, 313, 348, 485, 631, 632, 635, 637 638.
[40] الشجری, ص 59, 82, 107, 114, 132 133, 348, 631.
[41] الشجری, ص 114, 115, 142, 151, 190, 401, 425, 438, 483, 504, 532 533, 553.
[44] . شجری, از میان خطبه های امیرالمؤمنین, به عنوان مثال خطبه همام (ص 553 555), نامه حضرت به شریح درباره خرید خانه توسط وی (ص 580 582) را نقل کرده است.
[45] الشجری, ص 57, 63, 81, 123, 582 583, 599, 602, 611 613, 622 623. برخی از این اشعار را شجری از کتاب نزهة الابصار مامطیری نقل کرده است.
[46] معجم رجال الاعتبار و سلوة العارفین, تألیف عبدالسلام بن عباس الوجیه, عمان, 1421. برای معرفی مختصری از کتاب الاعتبار و سلوة العارفین همچنین بنگرید به: حسن انصاری قمی,(کتاب های صوفیانه زیدیان ایرانی و یمنی), ص 25 26; سید علی موسوی نژاد, (کتاب های حدیثی منتشر شده از زیدیه) ص 183.