خاطرات سیاسی و اجتماعی دوره استبداد صغیر /
تألیف آقا سید مصطفی تهرانی (میرخانی)؛ کوشش زهرا میرخانی
تهران: میراث مکتوب، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381.
سفرنامه نویسی و خاطره نویسی از انواع ادبی است که گر چه سابقه دیرینه دارد، اما در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری مورد توجه خاص قرار گرفت و نویسندگان، تأملات و انتقادات خود را در آن قالب عرضه کردند، از زین العابدین شیروانی صاحب سه سفرنامه بستان السیاحه و ریاض السیاحه و حدایق السیاحه که بگذریم، حاجی پیرزاده نایینی و احمد بهبهانی و معصومعلیشاه نایب الصّدر شیرازی و حاجی سیاح، آقا نجفی قوچانی و میرزا صالح شیرازی... از جمله معروف ترین سفرنامه نویسان هستند.
حتی زین العابدین مراغه ای در سفرنامه ابراهیم بیگ همین نوع ادبی را در پیش نهاده و قالب رمان اجتماعی خود قرار داده است که البته سفرنامه ابراهیم بیگ تخیلی است و واقعی نیست اما مواد و مصالح آن از واقعیات برگرفته شده است.
سید مصطفی تهرانی میرخانی (1350 1257 ه . ق) از جمله رجال سیاسی صدر مشروطه است که شرح مجموعه ای از خاطرات و سفرنامه خود را بهانه و وسیله قرار داده تا انتقادات و برداشتهای خود را از اوضاع اجتماعی بیان دارد و با آنکه با سبک نویسندگی جدید آشنا نبوده ولی نظر به تماس مستقیم با مسائل سیاسی و اجتماعی نمونه خوبی از واقع نگاری به دست داده است و مخصوصا آن قسمت از سفرنامه و خاطراتش که خود نمی خواسته خوانده شود، خواندنی است. نثرش ادبی و رسمی نیست اما در بیان مقاصد ناگفته نویسنده بسیارگویاست. مادر این سفرنامه می خوانیم که سرباز گرسنه، آخر شب زوّار مشهد را به عنوان دزد می گرفت و تیغ می زد. سرکشیک باشی پول گرفت و زن و مرد مستی را ساعت 6 شب [یعنی شش ساعت از شب گذشته [به حرم راه داد که زیارت کنند(162).
در این کتاب، فقر و فلاکت، فساد و ریاکاری، ساده دلی و دلال پیشگی واسطه گری و رشوه و بیخیالی و غمخوارگی در کنار هم و با هم توصیف می شود. نویسنده که خود متدین و اهل علم است از خرافه پردازی و خرافه پذیری مردم سخت دلگیر است و مفصلاً تمهیداتی را برای دوشیدن زوار به کار می گرفته اند مثلاً یک سینی نشان می داده اند که امام رضا علیه السلام را با انگور میان آن سینی مسموم کردند نویسنده می پرسد: آیا در دستگاه هارون و مأمون سینی از این بهتر پیدا نمی شد؟ (193) و همچنین موارد دیگر که برای نشان دادن هر یک به زائران، آنها را تیغ می زده اند. بعضی از کسبه متقلب اند و توجیهاتی برای خود می تراشند مثلاً فیروزه فروشی تقلب کار می گوید: تجار انتیقه (= آنتیک، عتیقه) غبن ندارد (179) مأموران دولت هم که باید احقاق حق مظلومین را بنمایند، خودشان گوش مردم را می برند: زائر مال باخته، الاغش را فروخت که بتواند بر گردد، مأموران برای ابلاغ پرونده دزدی درست کردند و پول الاغ را هم از چنگش درآوردند(189).
سفره خانه که در اصل برای استفاده فقرا درست شده، وسیله سوء استفاده واقع گردیده است (193) به قول کفاش خراسانی به فکر گنبد خود باش یا امام رضا(ع).
زیباترین و شیواترین صفحات کتاب که نویسنده خودش آنها را «مزخرفات» نامیده است (139) ماجرای صیغه کردن نویسنده است که کاملاً خصوصیات یک داستان جدید را از طرح و توطئه و توصیف جزئیات شامل می شود و خواننده به جای آنکه بخندد بر قهرمانان داستان دل می سوزاند. نویسنده در این ماجرا که سروتهش بیست و چهار ساعت از بدبختی به سیه روزی پناه می برد و در سرما و بیخانمانی و آوارگی با شپش و کیک کشتی می گیرد لحن طنزآمیز آقا نجفی قوچانی در سیاحت شرق اینجا هم احساس می شود: «ای مولای من مرا کسالت خواب بیتاب کرد اگر جند الله [کنایه از حشرات موذی [را امشب می خواهی مصاحب من فرمایی از این آستانه بیرون نخواهم رفت طریق میهمان نوازی این قسم نشاید و مراعات حال غریبان بهتر از این باید»(128)
در سالهای اخیر سفرنامه ها و خاطرات منتشر نشده بسیاری چاپ شده است، و خوب است هر چه از این قبیل کتابها یافت می شود به زیور طبع آراسته گردد تا مواد و مصالح تدوین تاریخ اجتماعی ایران آنگونه که باید و شاید فراهم شود.
*. پژوهشگر و منتقد متون ادبی و تاریخی.
