تصحیح رساله منطقی «الکفایة المنطقیة فی شرح الإشراقات الصدریة»

رساله مذکور شرح التنقیح اثر ملاصدرای شیرازی (979 / 1 1050) است که به قلم علی عسکر بن ابی القاسم الحسینی به نگارش در آمده است. در کتب اعلام الذریعة الی تصانیف الشیعة، ریحانة الأدب، روضات الجنات، طبقات أعلام الشیعة، أعیان الشیعة، الفوائد الرضویّة، تتمیم أمل الآمل و تکملة أمل الآمل) از شارح یا تصانیف وی نامی ذکر نشده است، اما بنا بر آنچه از همین شرح به دست می آید، او از علمای سده دوازدهم است «قد وقع عن شرحها فی ضحوة یوم الأحد من شهر ذی الحجّة من شهور سنة 1134»، (ر. ک ص 128)

چنانکه از مقدمه شارح برمی آید، وی دارای مکتب درس و بحث بوده و شاگردان مکتبی او با اصرار و ابرام فراوان، شرح و بیان رموز مکنون رساله التنقیح ملاصدرا را از وی درخواست نموده اند. همچنین بر اساس برخی مباحث مطرح شده در رساله بر می آید که شارح قائل به شفاعت، توسّل و نیازمندی عقل به ائمّه معصومین علیهم السلام است واین امر می تواند دلیلی بر شیعه بودن وی باشد.

در مقدمه این رساله، شارح تصریح می نماید که التنقیح متعلّق به ملاصدرا است. وی در خطبه رساله نام خودرا بطور کامل ذکر می کند و عنوان شرح خویش را الکفایة المنطقیّة فی شرح الإشراقات الصّدریة معرفی می نماید. (ر. ک ص 2).

الف شیوه بحث و منابع

الکفایة المنطقیّة به شیوه مزجی نگاشته شده است و در آن شارح صرفا به تبیین و توضیح مطالب نمی پردازد بلکه شرح انتقادی نیز دارد و گاه نظر خویش را نیز می آورد، بعنوان مثال حکم را برخلاف متأخرین فعل نفس نمی داند، (ر.ک ص 9) و یا در بحث مغالطات همه اقسام ذکر شده توسط صدرا را بطور کامل نپذیرفته است: «فی هذا و ما قبله من المغالطات تأمّل»(ر.ک: ص 126). اما برخی شرحها نیز دقیقا ناظر به کتب ملاصدرا است بدون ذکر نام آنها به عنوان مثال آنچه در باب اطلاقات عقل بیان می کند از شرح اصول کافی ملاصدرا شرح حدیث سوم باب عقل و جهل است و نیز آنجا که افاضه یقین را از مبدأ فیّاض می داند و نه از مقدمات، ناظر به کتاب مبدأ و معاد می باشد:

ولا تستقرنّ یا حبیبی خطابات المتألهین و لا تظنّن أنّها أقلّ نفعا فی إفادة الیقین من حجج أصحاب البحث و البراهین، کیف و البرهان معدٌّ و الواهب للعلم کما مرّ سوی البرهان؛ فلا یستبعد أن یکفی لطالب الحقّ الخطابات الإقناعیة لأن یهب له المبدأ الفیّاض علما یقینا. (ر. ک مبدأ و معاد ص 372)

شارح در بسیاری از موارد به شرح لغوی واژه های متن اشاره نموده و همچنین معانی مختلف اصطلاحات موجود در متن را بیان می کند و در بیان حیثیات و قیود مباحث مطروحه دقت نظر کامل دارد. (ر. ک ص 13). وی به آراء فلسفی و منطقی ملاصدرا وقوف کامل داشته و علاوه بر اینکه از آثار وی استفاده می نماید تا به زبان صدرا به شرح این اثر بپردازد، به گفتار بزرگان حکمت مانند: ارسطو، فارابی و شیخ الرئیس نظر داشته و در بسیاری از موارد آراء فخر رازی را درمسائل متعدد مطرح نموده و به نقد و بررسی آن می پردازد. وی به غیر از یک مورد که از شارح مطالع نام می برد نام کتب و آثار متعددی را که در شرح خویش از آنها استفاده می کند ذکر نمی کند و تنها به ذکر نام مؤلّف اثر اکتفا می کند.

ب ابواب و فصول

این اثر از نُه بخش اساسی با نام «اشراق» تشکیل شده است که عبارتند از:

الإشراق الأوّل: فی إیساغوجی

الإشراق الثانی: فی الأقوال الشارحة

الإشراق الثالث: فی باریرمیناس

الإشراق الرابع: فی جهات القضایا

الإشراق الخامس: فی الترکیب الثانی

الإشراق السادس: فی قیاس الخلف

الإشراق السابع: فی أقسام ما یحتجّ به

الإشراق الثامن: فی البرهان

الإشراق التاسع: فی سوفسطیقی أی المغالطة

و هر یک از اشراقات مشتمل بر چندین «لمعه» است، البته در برخی موارد به جای واژه لمعه از تعابیر «لمعة حکمیة» و «لمعة اشراقیّه» استفاده کرده است و در پاره ای از موارد در صدر و ذیل اشراق واژه «تمهید» و «خاتمه» به چشم می خورد. هنگامی که صدرا مطالب دقیق و جدیدی را مطرح می کند که از ابتکارات دیگران است، با تعبیر لمعة اشراقیة از آن یاد می کند اما مسائلی که از نوآوریهای اوست با لمعة حکمیة بیان می کند، البته تنها در دو موضع از عبارت لمعة حکمیة و لمعة عرشیة استفاده می نماید و در بیشتر مواضع از لمعه بهره می جوید.

شیوه تصحیح و معرفی نسخ

شیوه تصحیح این رساله به روش توأم می باشد که بر اساس آن نسخه ای اصل قرار گرفته و پس از مقایسه انتقادی نسخ، اصحّ عبارتها گزینش می شود، که گاهی عبارت ارجح در هیچ یک از نسخه ها موجود نیست، و در این حال عبارت برگزیده در متن ما بین دو قلاب آمده و عبارت نسخ در پاورقی ذکر می شود. در بسیاری از موارد عناوین موضوعی سرفصلهای زیر مجموعه کتاب عناوین لمعات در نسخه موجود نبوده که توسط نگارنده استخراج و به عنوان مدخل در داخل دو قلاب ثبت شده تا استفاده از مباحث کتاب سهل گردد. علائم «+» و «-» در پاورقیها برای بیان افزودها و کاستی هاست.

تصحیح رساله بر اساس دو نسخه انجام شده است:

الف نسخه «م»: که به عنوان نسخه اصلی تلقی شده با شماره 743 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است. این نسخه دارای 76 برگ و با 18 سطر می باشد1 و نیزشارح در پایان نسخه بیان می کند:

و الحمد لله الفیاض العلیم علی مایسرّ لنا من اتمام شرح هذه الرسالة بلطفه العمیم و الصلوة و السلام علی أشرفهم محمد و آله الطیبین الطاهرین و قد وقع عن شرحها فی ضحوة یوم الأحد من شهر ذی الحجة من شهور سنة 1134 تمّت.

در این نسخه، متن و شرح که به صورت مزجی نگاشته شده اند تک خطی است و با یک نوع قلم به رشته تحریر درآمده است، اما خط روی عبارات متن، آنها را از شرح متمایز می سازد که در تصحیح، متن کتاب با حروف درشت و شرح آن با قلم ریزتر نگاشته شده است.

ب نسخه «ب»: این نسخه دارای همان ویژگیهای نسخه «م» است و با شماره 5702 و 75 برگ و 18 سطر در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی نگهداری می شود، اما در بسیاری از موارد در متن و حاشیه متفاوتند.

البته نسخه «ب» دو صفحه افتادگی دارد (ص 27 و 28) و در معرفی این نسخه در فهرست نسخ خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی تعداد برگ های آن 75 برگ عنوان شده است که این خود احتمال مفقود شدن این دو صفحه در تکثیر را از بین می برد و بدین سبب نسخه «م» بعنوان نسخه اصل قرار گرفته است.

از منبع دیگری نیز برای تصحیح استفاده شده است که این منبع تنها شامل متن کتاب بوده و توسط بنیاد حکمت اسلامی صدرا به زیور طبع آراسته گشته و با رمز «ح» در تصحیح ذکر شده است.

کاتب دو نسخه «ب» و «م» واحد بوده چنانکه در پایان دو نسخه نام کاتب «ابن محمد حسین صالح» ذکر شده (با اندکی تفاوت در عبارت پایانی) ولی در برخی موارد واژه هایی از قلم افتاده که در یک نسخه با رمز «ص» ذکر شده اند در حالی که درنسخه دیگر آن واژه در خود متن ذکر شده است. و نیز گاه کلماتی جابجا شده اند که کاتب آن جابجایی را با علاماتی تصحیح می کند، بعنوان مثال در نسخه «ب» ص 103 آمده است: «کلّ کاتب ساکن بالفعل» اما در نسخه «م» آمده است: «کلّ ساکن کاتب بالفعل» و بالای کلمه «ساکن» علامت «خ» به معنای خبر و در بالای واژه «کاتب» علامت «م» به معنای مبتدا ذکر شده تاتغییر موجود بر طرف شود.

در بخش تعلیقات نسخه «ب» به ویژه در قسمت پایانی نسخه از حواشی فارسی بیشتری نسبت به نسخه «م» برخوردار می باشد و نیز در مواردی عبارتهای یکسانی در متن نسخه «ب» و «م» وجود دارد امّا آن عبارات در نسخه «ب» دارای تعلیقاتی در حاشیه هستند که بیانگر عبارت صحیح می باشند، به عنوان مثال در صفحه 123 نسخه «ب» و «م» آمده: کلّ، ج إمّا، ب و إمّا، د و إمّا، ه و کلّ، د، ط و کلّ، ز، ه در حالی که بر طبق متن باید کلّ، ه، ز باشد که در حاشیه نسخه «ب» صحیح آن ذکر شده است و نیز در صفحه 136 نسخه «ب» و «م» آمده: مواظبة العبادات و الزیادة فی التصدیقات. در حالی که طبق سیاق متن عبارت التصدیقات صحیح نیست و در تعلیقه نسخه «ب» صحیح آن «التصدّقات» بیان شده است.

دو نسخه «ب» و «م» بانسخه «ح» در ترتیب لمعه و نیز در حذف یا اضافه بودن برخی عبارات تفاوت دارند، مثلاً در نسخه «ح» در اشراق اوّل، لمعه [4] مقدّم بر لمعه [3 [است که در دو نسخه «ب» و «م» عکس مورد فوق ذکر شده است. همچنین در ذیل به برخی موارد حذف و اضافه اشاره می کنیم:

درنسخه «ب» و «م» این عبارات ذکر نشده است:

«و الجنس هو المقول علی المختلفة الحقائق فی جواب ما هو»: (الإشراق الأوّل، لمعة [9] ص 31)

«و کلّ منهما موجبةً و سالبةً» (الإشراق الثالث، لمعة [4] ص 58)

«أو أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات و بالعکس» (الإشراق التاسع، لمعة [1] ص 127)

حواشی نسخه ها:

دو نسخه ب و م، در مجموع، (151) حاشیه دارند2، که حاشیه مختصّ به نسخه «ب» (69) حاشیه و نسخه «م»، (22) حاشیه است و نیز حدود، (60) حاشیه مشترک دارند. لازم به ذکر است تصحیح عبارات موجود و محذوف تغییراتی اند که باید در متن اعمال شوند و در واقع جزء متن هستند، بدین سبب در بخش تعلیقات رساله ذکر نشده اند.

حواشی نسخ بر اساس نوع بیان و توضیحی که دارند به موارد زیر تقسیم می شوند:

1) توضیحات فرعی: در 43 حاشیه، شارح سعی نموده است که درباره مطلبی شرح بیشتری دهد و یا اینکه توضیحات فرعی که مستقیما ارتباطی با مطلب اصلی ندارد اضافه کند.

2) بررسی صرفی و نحوی: در 20 حاشیه، شارح به بررسی ساختار متن و شرح در حیطه صرف و نحو می پردازد.

3) بیان معانی و مترادفات لغوی: در طی 41 حاشیه، معانی لغات یا مترادفات آنها، اکثرا به زبان فارسی و گاهی به عربی ذکر شده است. البته این حواشی، در بخش تعلیقات این رساله ذکر نشده اند.

4) تصحیح عبارات موجود درمتن و شرح بدون تغییر در عبارت متن: در 5 حاشیه، انجام شده است.

5) تصحیح عبارات محذوف در متن و شرح: در 18 حاشیه، واژه هایی که در متن و شرح نسخه از قلم افتاده اند با رمز «ص» و «صح» که به معنای صحیح است، ذکر می شود.

6) ارجاع ضمیر: در 20 حاشیه، به مرجع ضمایر اشاره می شود.

7) ذکر محل ارجاعات: در طی 4 حاشیه، به ارجاعاتی که در متن و شرح داده شده، از قبیل: (کما مرّ، قد مرّ، فیما سبق) اشاره می شود.

حواشی (4) و (5) در متن رساله حاضر اعمال شده اند.

حواشی (5) در نسخه «م» متفاوت از نسخه «ب» می باشد، زیرا در اولی تک کلمه ای و با رمز «ص» و «صح» آمده امّا در دومی معمولاً در قالب جمله و بدون رمز مذکور می باشد. سایر حواشی با رمز «منه عفی عنه»، «منه» و « » اختصار عفی عنه ذکر شده اند.

در ضمن مواردی که به نظر مصحح، نیاز به توضیح بیشتری داشت تحت عنوان تعلیقات مصحح ذکر شد.

جدول مقایسه نسخ درحاشیه و متن:

غیر از سه مورد اخیر، مابقی مقایسه نسخ در بخش حواشی می باشد، ضمنا تعداد اختلاف متن حاضر با متن نسخه «ح» 96 مورد می باشد و تعداد اغلاط فاحش متن نسخه «ح» 13 می باشد. با توجه به داده های جدول، نسخه «م»، در درجه اول صحت و نسخه «ب»، در رتبه دوم قرار می گیرد. البته افتادگی دو صفحه از نسخه «ب»، نیز از صحت آن می کاهد.

با توجه به حاشیه (4) و (5) می توان دو احتمال را مطرح کرد:

احتمال اول: با توجه به حواشی (5) نسخه «ب» توسط نسخه دیگری تصحیح شده است پس نسخه اصلی نیست و نیز نسخه «م» بر اساس نسخه «ب» تصحیح شده است، و در زمان مقابله آن دو آنچه از متن حذف شده با رمز «ص» بدان افزوده شده است، بنابراین اگر چه نسخه «م»، در این احتمال، نسخه ای متأخر است و حواشی کمتری نسبت به نسخه «ب» دارد امّا نسخه «م» به دلیل اغلاط فاحش کمتر و عدم افتادگی در صفحات، به عنوان نسخه اصل قرار گرفته است.

احتمال دوم: نسخه «م» و «ب»، بطور مستقیم از نسخه اصل دیگری استنساخ شده اند و در حواشی (4) و (5) سعی شده است تا آن دو با نسخه اصل مطابقت داده شوند.

«الکفایة المنطقیة» حاوی نکات ارزشمند منطقی است که رایحه خوش آن مشام حافین عرش تحقیق را سرمست می کند و توجه بدان در حوزه های کلاسیک منطقی فلسفی کنونی می تواند بهره های فراوانی برای طالبان علم به همراه داشته باشد.

پی نوشتها

1 فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی ج 2، ص 344 و 105.

2 لازم به ذکر است حاشیه ای که هم در «م» و هم در «ب» آمده، یک حاشیه محسوب شده است.

*. کارشناس ارشد فلسفه.