شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم / شارح خواجه نصیرالدین طوسی؛ مقدمه تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1378. پنجاه + 244 ص
در میان نوشته های کهنترین فهرست نویسان اسلامی، از جمله ابن ندیم و ابن قفطی سخن از فیلسوف دانشمندی رفته است که علیرغم تشکیک بسیار قوی درباره وجود او، آراء و عقاید منسوب به وی در سطح بسیار زیادی در نوشته های مختلف راه یافته است. این فیلسوف دانشمند که از او به هرمس1 تعبیر شده به یونان نسبت داده شده است. در حالی که قطعا کسی به این نام وجود نداشته است و آراء نحله ای فکری در اسکندریه، که بر اثر برخورد تمدنهای یونانی و مصری بوجود آمده به او منسوب شده است.2 در حوزه تمدن اسلام، کتابهایی در موضوع هایی چون کیمیا، علوم غریبه و احکام نجوم در زمره آثار هرمسی قرار می گیرند؛ و به نظر می رسد از جمله کتابهایی که باید در زمره آثار هرمسی قرار گیرد، کتاب ثمره است.
ثمره عنوان کتابی منسوب به بطلمیوس و یکی از نخستین آثار مربوط به احکام نجوم است که به توسط مترجمان اسلامی و در جریان نهضت ترجمه، به عربی ترجمه شده است. این کتاب رساله کوچکی شامل حدود یکصد جمله کوتاه درباره احکام نجوم و تداخل آن با شئون مختلف زندگی انسانهاست که بجز متن عربی و چند شرح مختلف بر آن به زبانهای فارسی و عربی؛ متن های یونانی، سریانی و لاتین آن نیز به جای مانده است. رایج ترین نام این کتاب در فارسی و عربی، ثمره یا کتاب الثمره عینا برگردان عنوان یونانی آن به عربی و به معنی «میوه» می باشد. در عین حال، در شرح و ترجمه خواجه نصیرالدین طوسی از این کتاب، از آن به نام المائة الکلمه (یکصد کلمه / گفتار)3 با عنوان رومی (= یونانی) انطرومطا نیز یاد شده است. به نوشته بلوشه4 این عنوان(انطرومطا) صورت تصحیف شده و نادرستی از دو واژه یونانی ، و به معنی «صد کلمه» می باشد. عنوان ترجمه لاتینی این کتاب نیز Centilaquium ناظر به همین معنی است.5
مفصلترین گزارش درباره چگونگی ترجمه این کتاب به عربی، نوشته ابوریحان بیرونی در رساله احکام نجومی اش، مقالة فی سیر سهمی السعاده6 است که در آن، او سه ترجمه از این کتاب، دو ترجمه عربی از یونانی، یکی برای خالد بن یزید به توسط مترجمی ناشناس و دیگری به توسط مترجم مشهور سده دوم و سوم هجری حنین بن اسحاق و ترجمه سوم از فارسی (= پهلوی) به عربی توسط عمر بن فرخان طبری ستاره شناس سده سوم هجری یاد کرده است. اگر چه بیرونی می نویسد که برای نگارش مقالة فی... از هرسه این ترجمه ها استفاده کرده است، اما معلوم نیست ترجمه عربی ثمره که امروزه باقی مانده و به دست ما رسیده کدامیک از این ترجمه ها است7. از ثمره ترجمه ای به زبان سریانی نیز وجود دارد که احتمالاً در جریان ترجمه عربی این کتاب مورد استفاده قرار گرفته است8. در مهمترین منابع کتابشناسی اسلامی، از جمله الفهرست ابن ندیم9 و تاریخ الحکماء ابن قفطی10 ثمره صرفا کتابی از بطلمیوس ستاره شناس بسیار مشهور یونانی و پایه گذار مهمترین تئوری نجومی بشری تا پیش از قرن جدید، دانسته شده بدون آنکه اشاره ای به نام آن شده باشد. در عین حال، شرحی که ابن قفطی برگرفته از الفهرست ابن ندیم درباره کتاب الاربعة بطلمیوس، (کتاب احکام نجومی بطلمیوس که بسیاری ثمره را خلاصه آن می دانند، داده ولی در آن نامی از ثمره نبرده، به قرینه ذکر نام شخصی به نام صوری (کسی که بنا به نوشته های دانشمندان اسلامی ثمره برای او نوشته شده) در آن، باعث شده تا بسیاری11 ابراهیم بن صلت را نیز مترجم ثمره بدانند، در حالی که نوشته ابن قفطی معطوف به کتاب الاربعة است و نه ثمره.
موضوع های ذکر شده در ثمره بدون ترتیب خاصی و تنها بر اساس پنج اصل کلی احکام نجوم طرح شده اند.12 از میان جمله های کتاب تنها جمله های 1 تا 16 در قالب کلی به طرح مسائل اساسی احکام نجوم طرح شده اند. سایر دانسته های نجومی / احکام نجومی نیز بدون نظم خاصی ذکر شده اند بطوری که نمی توان کتاب را به بخش های خاصی تقسیم نمود. از جمله موارد ذکر شده در جمله های مختلف کتاب می توان به مسائل مربوط به حوادث جو(جمله 37)، احکام موالید (جمله های 47 و 53 تا 55)، خسوف و کسوف (جمله 26)، مطالع بروج (جمله های 17 تا 20 و 46 تا 51)، خوردن داروهای مسهل (جمله های 21 و 23) و عمل های جراحی (جمله های 22 و 24) اشاره نمود.13
بررسی محتوای موضوع های گوناگون احکام نجومی طرح شده در ثمره نشان می دهد، بیش از آنکه این کتاب را بتوان اثری برگرفته از آراء بطلمیوس و نگرش ارسطویی حاکم بر آثار او دانست، باید آن را از زمره آثار «هرمسی» و برگرفته از آراء و افکار منسوب به این فیلسوف دانشمند مجعول به شمار آورد. تلقی ویژه هرمسیان از عقل14 منشاء تفاوت نگرش آنان به مسایل سه گانه خدا، انسان و طبیعت با نگرش ارسطوئیان به این مسائل است. در زمینه طبیعیات نیز هرمسیان بر خلاف عقیده ارسطوئیان که جهان را به دو قلمرو فوق و تحت فلک قمر تقسیم می نمودند، به وحدت جهان اعتقاد داشتند. از این رو آنان به مسائلی چون رابطه حوادث این جهان و حرکتهای سیارات و وضع آنها در بروج افلاک و به صور کلی احکام نجوم نیز بر اساس همین نگرش وحدت جهانی نگاه می کردند15.
به همین خاطر است که بین محتوای ثمره و آنچه که از قول این هرمس در بسیاری از مهمترین کتابهای احکام نجوم نقل قول شده شباهت های بسیاری وجود دارد. در حالی که این موارد، هیچ شباهتی با آنچه بطلمیوس درباره احکام نجوم ذکر کرده ندارد. از جمله، ابن هبنتا16 بسیاری از این موضوع های احکام نجومی را به نقل از هرمس ذکر کرده است که بسیار شبیه آراء ذکر شده در ثمره می باشد. هم چنین، بسیاری از این آراء هرمسی در مجموعه رسائل اخوان الصفا17 نیز وجود دارد که کاملاً قابل تطبیق با آن چیزی است که در ثمره ذکر شده است. از جمله آنچه در جمله 53 ثمره درباره موقعیت طالع بروج و ارتباط آن با نطفه (جنین) آمده که در رسائل اخوان الصفا18 نیز مفصل درباره آن بحث شده است و به دلیل همین عدم تطبیق این جمله از ثمره با آراء بطلمیوس بوده است که طوسی19 به هنگام شرح آن مجبور شده است از آراء هرمس در همین باره سخن گفته و از او یاد می نماید. آراء هرمس در ایران پیش از اسلام به پهلوی ترجمه شده بود و در احکام نجوم ایران ساسانی تاثیر گذاشته است20، که در عین آنکه نشان دهنده قدمت حضور آراء هرمسی در جوامع بعدا اسلامی شده به حساب می آید، مؤیّد نظر بیرونی نیز درباره وجود ترجمه پهلوی این کتاب که منشاء ترجمه عربی آن شده می باشد. هم چنین، ضمن جنگی خطی از ترجمه لاتینی ثمره در اسپانیا، و بلافاصله پس از ترجمه این کتاب، ترجمه لاتینی کتابی به همین نام اما منسوب به هرمس نیز وجود دارد21.
ثمره به عنوان یکی از مهمترین آثار احکام نجوم، بسیار مورد توجه ستاره شناسان و نویسندگان مختلف قرار گرفت و بسیاری از آنان در نوشته های خود و در موارد مختلف از آن یاد کرده اند. از جمله مسلمة بن احمد مجریطی، ستاره شناس و ریاضیدان اسپانیایی در کتاب خود، غایة الحکیم22 که در رواج اندیشه های هرمسی در اسپانیا نقش بسیار مهمی داشت جمله های مختلفی از ثمره را ذکر کرده است. ابوحیان توحیدی نیز در المقابسات23 خود عینا جمله هایی از ثمره را نقل کرده است و البته محمد بن مسعود غزنوی در کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم24 بیش از هر نویسنده دیگری از این کتاب یاد کرده است.
بر کتاب ثمره شروح متعددی نوشته شده است. حاجی خلیفه25 تعدادی از آنها را یاد کرده و سزگین26 نیز چهار مورد از آنها را بر شمرده است. علاوه بر شرح هایی که توسط اینان یاد شده باید از شرح ابوالعباس احمد بن یوسف بن کماد، مشهور به ابن کماد، ستاره شناس اهل تونس، زنده در سده هفتم هجری یاد کرد27. از میان شروح مختلف ثمره شرح ابوجعفر احمد بن یوسف بن ابراهیم مصری (طولونی) مشهور به ابن دایه (مرگ در حدود سال 340) از همه مشهورتر است. تقریبا کلیه کسانی که از ثمره یاد کرده اند، شرح ابن دایه بر این کتاب را نیز برشمرده اند28. خواجه نصیرالدین طوسی نیز در شرح و ترجمه خود از ثمره نوشته که از این شرح استفاده کرده است29. احمد بن یوسف تیفاشی (مرگ در حدود 651) در کتاب خود، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار30 و ابومنصور سلیمان بن حسین موصلی نیز در المختار من کتب الاختیارات الفلکیه31 خود از این شرح استفاده کرده اند. به نوشته نلینو32 ابن دایه در این شرح کوشیده است تا با آوردن اضافات و تغییراتی عبارات دشوار کتاب اصلی را تفسیر نموده یا پاره ای از ناسازگاریهای آن را با کتاب الاربعة بطلمیوس بر طرف نماید. از این شرح نسخه های خطی متعددی باقی مانده است که یکی از کهنترین آنها به خط حسین بن عبدالرحمان صوفی رازی فرزند ریاضی دان و ستاره شناس مشهور عبدالرحمان صوفی رازی در کتابخانه ملک تهران نگهداری می شود33. شرح ابن دایه در قرون وسطی به لاتین نیز ترجمه شد.34
اشتاین اشنایدر35 با استناد به مجموعه ای خطی در کتابخانه اسکوریال اسپانیا از شرح ابوعبداللّه بتانی بر ثمره یاد کرده است، اما این رساله در اصل شرح بتانی بر کتاب الاربعة بطلمیوس است که نسخه ای از شرح ابن دایه بر ثمره را نیز به همراه دارد.36
کتاب ثمره را خواجه نصیرالدین طوسی در سال 663 یا 670 به فارسی ترجمه و شرح کرده است.37 او در این ترجمه نوشته است38 که پس از پایان کار شروح ابن دایه و ابوالعباس احمد بن علی اصفهانی حاسب را مطالعه و آنچه را که لازم دیده است از آنها به ترجمه و شرح خود افزوده است. در این ترجمه خواجه نصیر طوسی ابتدا هر یک از جمله های متن را به عربی ذکر کرده و سپس شرح و ترجمه خود را ذیل آن آورده است. از این کتاب نسخه های خطی متعددی باقی مانده است39 و استاد جلیل اخوان زنجانی آن را در سلسله انتشارات میراث مکتوب به چاپ رسانیده است. در عین حال استاد شادروان مجتبی مینوی40 و به نقل از او اخوان زنجانی41 از ترجمه این کتاب به توسط ظهیرالدین محمد غزنوی به فارسی بر اساس وجود نسخه ای از آن در انگلستان یاد کرده اند. گزارش ریو و کورتن42 از نسخه مورد نظر مینوی به جز نسخه ای از شرح موصوف نصیرالدین طوسی بر ثمره ضمن مجموعه ای به همراه چند کتاب نجومی دیگر از ترجمه دیگری از ثمره خبر نمی دهد. از این رو صحت نوشته مینوی مورد تردید است، اگر چه ظهیرالدین محمد غزنوی کتابی به نام نافع الثمر در شرح ثمره داشته که باقی نمانده و به دست ما نرسیده است.43 رکن الدین محمد بن علی جرجانی (مرگ پس از سال 730) در مقدمه خود بر ترجمه عربی که از کتاب اوصاف الاشراف خواجه نصیرالدین طوسی44 تهیه کرده است نوشته که ترجمه خواجه نصیر طوسی از ثمره را به عربی ترجمه کرده است، اما از این ترجمه اطلاع دیگری در دست نیست.
ثمره بر اساس شرح ابن دایه بر آن به دفعات در قرون وسطی به لاتینی ترجمه شد.45 ترجمه هایی که تفاوت های بسیاری با یکدیگر دارند. مهمترین این ترجمه ها به پلاتوی تیولیایی یا یوحنای اشبیلی(از مترجمان به نام آثار عربی به لاتین) نسبت داده شده است،46 اما انتساب این ترجمه به یوحنای اشبیلی صحیح ترجمه نظر می رسد، چرا که در فهرست های مختلفی که از آثار پلاتوی تیولیایی تهیه شده است نام این کتاب به چشم نمی خورد. ترجمه یوحنای اشبیلی در سده دوازدهم میلادی / ششم هجری انجام شده و از آن نسخه های متعددی باقی مانده است.47 شرح ابن دایه بر ثمره را کالونیموس بن کالونیموس48 مترجم و دانشمند آلمانی در سده چهاردهم میلادی / هشتم هجری به زبان عربی ترجمه کرده است.49
پی نوشتها
1 برای آگاهی از پژوهشهای انجام شده درباره هرمس نک: نصر، صص 54 95.
2 همان. ص 59.
3 طوسی. ص 79. نیز دانش پژوه. ص 856.
4 بلوشه. صص 51 52.
5 اولمان. ص 283.
6 به نقل از سزگین. ج. 7 ص 42.
7 برای آگاهی از نسخ باقی مانده از این کتاب نک: سزگین. ج 2. صص 44 45.
8 همان. ص 42. برای آگاهی بیشتر درباره این ترجمه سریانی نک: نئو. صص 197 202.
9 ابن ندیم. ص 238.
10 ابن قفطی. ص 98.
11 از جمله اخوان زنجانی در مقدمه تصحیح خود از ثمره. ص 17.
12 برای آگاهی از این اصول نک: بیرونی. صص 507 510.
13 ثمره. گ 1 11.
14 برای آگاهی از تلقی هرمسیان از عقل نک: جابری. ج. صص 186 219.
15 نک: نصر. صص 86 87.
16 از جمله در جلد 1. ص 208 و ص 214 و جلد 2 ص 173 و ص 175.
17 از جمله در جلد 2 صص 417 443.
18 همان. همانجا.
19 طوسی. صص 48 49.
20 روسکا. ص 168.
21 میلاس والیکروزا. ص 155.
22 مجریطی. صص 323 324.
23 توحیدی. ص 276.
24 غزنوی. گ 21 23.
25 حاجی خلیفه. جلد 1 ستون 524 525.
26 سزگین جلد 7. صص 45 46.
27 اشتاین اشنایدر. ص 212. کینگ جلد 2 بخش 2 ص 655.
28 از جمله ابن ندیم. ص 328، قاضی صاعد اندلسی. ص 228، یاقوت حموی. جلد 5 ص 160 و صفدی جلد 8ص283.
29 طوسی. صص 2 3.
30 تیفاشی. ص 128.
31 موصلی. گ 261.
32 نلینو. ص 219. حاشیه 2.
33 افشار و دانش پژوه جلد 1 ص 198. برای نسخه دیگری از این شرح در ایران نک: اشکوری. جلد 19 صص 186 187.
34 برای آگاهی بیشتر درباره این شرح نک: لمی. صص 91 107.
35 اشتاین اشنایدر. صص 212 213.
36 برای آگاهی از مشخصات این مجموعه نک: درنبورگ. جلد 2 بخش 3 صص 116 117.
37 استوری. جلد 2 بخش 1 ص 36؛ منزوی جلد 4 ص 2896.
38 طوسی. صص 2 3.
39 برای آگاهی از این نسخه ها نک: استوری. همان. صص 36 37؛ نیز منزوی. همان صص 2894 2897.
40 مینوی. ص 232. حاشیه 2.
41 اخوان زنجانی در مقدمه تصحیح خود از ثمره ص 19.
42 ریو و کورتن. صص 197 198.
43 استوری. همان ص 46.
44 رکن الدین جرجانی گ 117.
45 کارمودی. صص 16 17.
46 میلاس والیکروزا. ص 154.
47 ووستنفلد. صص 27 28.
48 Kalonymus ben kalonymus
49 پاولی. جلد 35 صص 218 219.
منابع
ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ محمدرضا تجدد، تهران، 1350؛
ابن هبنتا، المغنی فی احکام النجوم، چاپ عکسی از روی نسخه خطی شماره 9354 کتابخانه ظاهریه دمشق توسط فواد سزگین، فرانکفورت، 1978 م.
ابوحیان توحیدی، المقابسات، چاپ محمد توفیق حسین، بغداد، 1970 م.
ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، جلد 1، تهران 1352؛
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران 1362؛ احمد بن یوسف تیفاشی، کتاب ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، چاپ محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، 1977 م.
کتاب الثمره، نسخه خطی شماره 1/1971 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران؛
محمد عابد جابری، نقد العقل العربی، جلد1، تکوین العقل العربی، بیروت 1994؛
رکن الدین محمد بن علی جرجانی، تعریب اوصاف الاشراف، نسخه خطی شماره 2/2930 کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران؛
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، 1982؛
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، جلد 10 بخش 3، تهران، 1348؛
سید احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی نجفی مرعشی، جلد 19، قم 1369؛
محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه اهدایی آقای سید محمد مشکوه به کتابخانه دانشگاه تهران، جلد 3 بخش 2، تهران، 1332؛
رسائل اخوان الصفا و خلان و الوفاء، بیروت، 1975؛
صلاح الدین بن ایبک صفدی، کتاب الوفی بالوفیات، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن، 1962؛
نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، شرح ثمره بطلمیوس (در احکام نجوم) چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1378،
محمد بن مسعود غزنوی، کفایة التعلیم فی صناعه التنجیم، نسخه خطی شماره 6157 کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛
قاضی صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، چاپ غلامرضا جمشید نژاد اول، تهران، 1376،
جمال الدین ابی الحسین علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ گولیوس لیپرت، لایپزیک، 1903 م.
دیوید کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظ بدار الکتب المصریة، قاهره، 981 1986 م.
ابوالقاسم مسلمة بن احمد مجریطی، کتاب غایة الحکیم و احق النتیجتین بالتقدیم، چاپ هلموت ریتر، لایپزیک وبرلین، 1933 م.
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران 1374؛
ابومنصور سلیمان بن حسین بن بزودیه ابریسمی موصلی حاسب، المختار من کتب الاختیارات الفلکیه، نسخه خطی شماره 3151 کتابخانه ملک تهران؛
مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ، تهران، 1352؛
سید حسین نصر، معارف اسلامی در جهان معاصر، تهران، 1353؛
کرلو آلفونسو نلینو، علم الفلک، تاریخه عند العرب فی القرون الوسطی، رم 1911؛
یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ دیوید ساموئل مارگلیوت، بیروت، بی تا؛
E.Blochet, catalogue des manuscripts persans de la bibliteque nationale, Tome 2, Paris,
F.Carmody, Arabic Asrtronomical and Asrological Science in Latin translation, A critical bibliography, Berkeley and Los angeles, 1956.
H.Derenbourg, les Manuscrits Arabes de la Escurial, Tome l, fasciule2. Paris. 1943.
R.Lemay, Origin and Succes of the Kitab Thamara of Abu Jafar Ahmad ibn Yusuf ibn Ibrahim from then teth to the seventeenth century in the World of Islam and the Latin West, Proceedings of the First international symposium for the history of Arabic science, vol. 2 Papers in Europian languages, ed. A.Y.Al-HÊassan, aAleppo, 1978.
J.M.Millas Vallicrosa, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedeal de Toledo, Madrid, 1942.
F.Nau, Unfragment syriaque de louvrage astrologique de claude Ptolemee intitule le livre du fruit, Revue de'l Orient Chretien, vol. 28. 1932 - 1933
Paully Real Encyclopaedie der classischen Altertumswissenschaft, ed. G.Wissowa, W. Kroll and K.Mittelhaus. Stuttgart, 1849 - 1970.
Ptolemy, Tetrabiblos, ed and translation into English by F.E.Robbins, London,.
C.Rieu and W. Cureton, Catalogus codicum Manuscriptorum Orietaliumqui in museo Britannaico Asservantur, part2., London, 1825. J.Ruska, Tabula smaragdina, Heidelberg, 1926.
F.Sezgin, Geschichte der arabischen Schrifttums, Leiden 1979 - 1967 .
M.Steinschneidr, die Arabischen Ubersetzungen aus dem griechischen, Gras. 1960.
C.A.Storey, Persian Literatur a bio bibliographical survey vol2,. pt1.London, 1978.
M.Ullmann, Die Naturund geheimwissenschaften im islam, Leiden, 1972.
F. Wustenfeld, Die Ubersetzungen Arabischer Werkin Lateinische seitdem ×l.jahrhundert, Gottingen, 1877.
*. عضو هیئت علمی بنیاد دائرة المعارف اسلامی. مولف، این مقاله را به محمدباقری تقدیم می نماید.