قم، مرصاد، چاپ اول، 1376
فقیهان بزرگ، گاه بنابر نیاز زمان و پاسخ گویی به مردم مسلمان، در موضوعی ویژه به بررسی و کندوکاو پرداخته اند و این گونه پژوهشها، با همه اهمیت و راه گشایی که داشته و دارند، کم تر مورد توجه قرارگرفته اند و گاه همراه دیگر کتابهای فقهی به چاپ رسیده اند; از این روی مهجور مانده و آن گونه که باید، در دسترس اهل تحقیق و نظر قرار نگرفته اند.
بایستگی احیای این نوشته های مهم و راه گشا، شماری از فاضلان خوش ذوق و خوش سلیقه و علاقه مند به میراث فقهی را بر انگیخته تا زمینه طرح بزرگ «میراث فقهی » را فراهم سازند. این گروه، بر آنند تا بر اساس این طرح بزرگ، رساله های فقهی که گزاره های مورد نیاز امروز جامعه اسلامی در آنها به گونه ای به بوته بررسی نهاده شده، تحقیق و به بهترین و خوش آیندترین شکل نشر یابند و در دسترس اهل نظر قرار گیرند. گستره این تحقیق، چهل گزاره زیر است:
غنا، موسیقی.
ولایت فقیه.
ولایت اب و جد.
ربا.
صید و ذباحه.
قضا و شهادت.
حدود، قصاص، دیات، تعزیر، تبعید و زندان.
حق و حکم.
عدالت (معتبر در قاضی، مفتی، رهبر و...)
جهادو دفاع.
زمین.
پول، در هم و دینار.
خمس.
زکات.
اهل کتاب: (طهارت و نجاست، ذبائح، منکوحات و...)
بلوغ (دختر و پسر)
تقلید اعلم.
تقلید میت.
وقت و قبله.
هلال.
تقیه.
قاعده لاضرر، عسر و حرج.
قاعده لاتعاد.
قاعده ید.
لباس مشکوک.
نیت.
کفارات.
اخذ اجرت بر واجبات.
نماز جمعه.
نماز و روزه مسافر.
مواسعه و مضایقه.
حج و عمره.
ارث و حبوه.
ارث زوجه.
خیارات و شروط ضمن عقد.
نکاح و طلاق.
وصایا و منجزات مریض.
امر به معروف و نهی از منکر.
وقوف و صدقات.
عقود و ایقاعات.
انتشار رساله های فقهی به گونه دسته بندی شده، کارایی و سود بسیار دارد، از جمله:
الف . بیش تر منابع مورد نیاز، یک جا، در اختیار فقه پژوه قرار می گیرد.
ب. میزان نوآوری هر فقیه، درمساله روشن می شود.
ج. روشن می شود هر فقیه، از چه کسان و آثاری، اثر پذیرفته و بر چه کسان و کتابهایی، اثر گذاشته است.
د. پیشینیان، کم تر به صاحبان دیدگاهها اشاره می کرده اند. با این تحقیق، روشن می شود دیدگاههای ارائه شده از چه کسانی است و این، فقه پژوه را کمک می کند که بهتر و روشن تر به زوایای دیدگاه فقیه، پی ببرد.
ه. بیش تر فرهیختگان، حتی کسانی که عمری را در دانش فقه سپری کرده اند، از تلاش سترگ فقیهان نامور، بی خبرند و به ژرفای میراث فقهی و گستردگی و شکوه آن پی نبرده اند، این حرکت، کارنامه درخشان و شکوهمند فقیهان پیشین را می نمایاند.
و. با به انجام رسیدن این طرح، روشن می شود که فلان فرع فقهی از چه زمانی وارد فقه شده و چه مسیرهایی را پیموده است.
ز. نشر آثار پراکنده فقهی به شکل مجموعه، از دوباره کاریها و عرضه کارهای بی محتوا و سست و بدون اتکای به منابع پیشین، جلو می گیرد.
غنا، موسیقی
نخستین شماره میراث فقهی، به غنا ویژگی یافته و این مجموعه، در بردارنده شش بخش است:
بخش اول، رساله های غنا: در این بخش که دو مجلد از این مجموعه را به خود اختصاص داده، 28 رساله فقهی غنا تصحیح و به ترتیب تاریخ وفات نگارندگان، به چاپ رسیده است.
بر اساس تحقیق گسترده دست اندرکاران این طرح، فقیهان شیعه، حدود چهل رساله در این موضوع نگاشته اند که به سی رساله دست یافته اند. از این سی رساله، دو رساله در بخش گفتارهای پراکنده و باقی در بخش نخست آمده است.
از آن جا که افزون بر فایده فقهی این مجموعه، احیای آثار پیشینیان شیعه نیز در نظر بوده، دست اندرکاران طرح در صدد گزینش رساله ها، بر حسب قوت و ضعف یا جانب داری از تحلیل یا تحریم غنا، نبوده اند و همین که نویسنده رساله ای فقهی، شیعه و موضوع آن غنا بوده، به تصحیح و نشر آن پرداخته اند، هر چند سخن تازه ای نداشته باشد.
تمام رساله ها در این مجموعه، به گونه کامل آمده و تنها در دو مورد حذف صورت گرفته است:
1. پاره ای از احادیث غنا (بدون توضیح) از پایان رساله بیستم، به دلیل درج شدن آنها در بخش پنجم.
2. حذف توهینها و تعریفها به محقق سبزواری، از رساله دوم و نقطه چین کردن جاهای حذف.
حدود هفتاد درصد از رساله های غنا در این مجموعه، پیش از این چاپ نشده و تنها چند مورد به گونه چاپ سنگی، یا پراشتباه چاپ شده است. پاره ای از این رساله ها، براساس نسخه منحصر به فرد و تنها نسخه شناخته شده موجود، تصحیح شده اند: رساله های: 3، 12، 17، 18، 19، 22، 25 و 28.
بخش دوم، سخنان پراکنده درباره غنا: به جز رساله های مستقل و دوره های فقهی، که به طور طبیعی بحث غنا را نیز در بردارند، فقیهان شیعه در دیگر آثار خود، به مناسبت، بحث غنا را به میان کشیده اند که در این بخش، اصل سخنان پراکنده گردآمده که پاره ای از آنها خطی بوده و پیش از این چاپ نشده است.
بخش سوم، آرای فقیهان: از قرن یازدهم به این سو، توجه ویژه ای به مساله غنا شده و رساله های مستقلی در این باب، نگارش یافته است. پیش از قرن یازدهم، از آن جا که غنا مساله روز نبوده، فقیهان به همان مقدار اندک در دوره های فقهی بسنده می کرده اند.
در بخش سوم، متن سخنان فقیهان شیعه، تا آغاز سده یازدهم، از کتابهای دوره ای فقه تصحیح و به ترتیب تاریخ وفات آنان آمده است. از آن جا که از آغاز سده یازدهم به بعد، رساله های غنا در دسترس و مهم ترین و بیش ترین سخنان در آنها آمده، نیازی به نقل متن مطالب کتابهای فقهی این دوره، احساس نشده است. این دسته از آثار در بخش چهارم، شناسانده و جای بحث غنا، نشان داده شده است.
بخش چهارم، کتابشناسی غنا: این بخش، سه فصل دارد: آثار مستقل، آثار مشتمل و آثار چاپ شده.
در فصل نخست، همه رساله های غنا، چه آنها که در دسترس قرار دارند و چه آنها که ندارند، به گونه فشرده و خلاصه شناسانده شده اند.
در این فصل، شمار رساله هایی که به دست ما رسیده یا از بین رفته، روشن می شود.
در فصل دوم، دوره های فقهی که سخن از غنا به میان آورده و در این باب به بحث پرداخته اند، معرفی و جای بحث غنا در آنها نشان داده شده است.
یادآوری: در این بخش، از آثاری که در بخش سوم، از همه زوایا شناسانده شده اند، سخنی به میان نیامده است.
در فصل سوم، رساله ها و کتابهایی که معاصران در باب غنا نگاشته و چاپ شده، به شرح شناسانده شده اند.
بخش پنجم، احادیث غنا: متن و سند تمام احادیث باب غنا، به طور کامل، همراه با شرح و نظم و دسته بندی ویژه ای، درج شده است، تا برای فقه پژوهانی که می خواهند همه روایات غنا را یک جا پیش رو داشته باشند، به کار آید و مفید افتد.
بخش ششم، اهل سنت و غنا: بسیاری از احادیث ائمه(ع) ناظر به مذاهب و سخنان اهل سنت است; از این روی، برای نمونه در بخش ششم، کم وبیش، خلاصه ای از بحثهای پیشین، برابر فقه عامه درج گردیده است. در مثل، دو رساله از رساله های فقهی سنیان در غنا (یکی در حرام بودن آن و دیگری در حلال بودن آن) آورده شده است.
رساله ها
چنانچه گفته شد، 28 رساله در بخش نخست نخستین شماره میراث فقهی، چاپ شده است که در این جا، از ویژگیهای آنها سخن می گوییم:
1. رسالة فی تحریم الغناء، محقق سبزواری (م:1090ه.ق) تحقیق: علی مختاری، عربی، 45 صفحه.
ملامحمد باقر سبزواری، در ابتدای رساله اظهارمی دارد: در حرام بودن غنا، علمای امامیه، اجماع دارند. وی در این رساله، برای ثابت کردن ناروایی و حرام بودن غنا، به آیات و روایات استدلال می جوید. آن گاه به نقل و نقد ادله ای می پردازد که بر روایی غنا به آنها تمسک شده است و به استدلال گروهی ازعلمای اهل سنت که به روایی غنا باور دارند، پاسخ می گوید.
محقق سبزواری، درحرام بودن غنا، به غیر از حدا، درنگ می ورزد و در حکم زن آوازه خوان مجالس عروسی، به شرطی که سخن باطل نگوید و مردان در آن مجلس شرکت نداشته باشند، قول به جایز بودن را نزدیک تر به واقع می شمارد. وی، در جدا کردن مرثیه خوانی غنایی بر امام حسین(ع) دلیل قوی نمی یابد و درباره غنا در قراءت قرآن کریم، به شرح به دلیلهای کسانی که آن را جایز می شمارند پاسخ می دهد.
عنوانها: آراء الفقها، الاستدلال بالایات، اخبار الخاصة، ادلة المجوزین، فی احتجاج من اباح الغناء، تعریف الغناء، حکم الحداء، غناء المغنیة للعرس، مراثی الحسین، قرائة القران و غیرها، تذکیر و تنبیه علی طریق العمل.
2. تنبیه الغافلین و تذکیر العاقلین، شیخ علی عاملی (م: 1103ه.ق.) تحقیق: حسین شفیعی، عربی، 34 صفحه.
نویسنده در این اثر، به گونه مستدل و به شرح، درباره حرام بودن هر آنچه در نزد مردم و عرف غنای شادی آفرین و گردانیدن آواز در گلو (ترجیع) باشد، به بحث می پردازد و سرانجام، آن غنایی را حرام می داند که هم شادی آفرین و هم گردانیدن آواز در گلو باشد.
وی، ضمن رد دلالت یا سند روایاتی که از آنها برداشت شده که غنا در قراءت رواست، با استناد به آیات و روایات، غنای در قراءت قرآن را نیز، ناروا می داند.
خرده گیریهای نویسنده، متوجه یکی از صاحب نظران بنام است، ولی از وی نام نمی برد. صاحب روضات الجنات و شماری دیگر، وی را صاحب کفایة الاحکام، محمد باقر سبزواری انگاشته اند.
عنوانها: بدعة حرمة مطلق الغناء، تعریف الغناء، الاخبار الدالة علی تحریم الغناء، الاخبار المتوهم منها الجواز، دلالة الاخبار المذکورة، تعلق التحریم بنفس الغناء، کلام السید المرتضی ومایستفاد منه، تحقیق معنی المفرد المحلی بال.
3. رسالة فی الغناء، شیخ حر عاملی (م:1104ه.ق.) تحقیق: رضا مختاری، عربی، 76 صفحه.
شیخ حر عاملی در این رساله، پاسخ می دهد به شبهه پدید آمده از روایت زیر از ابوبصیر که به امام باقر(ع) می گوید:
«اذا قرات القران فرفعت به صوتی جائنی الشیطان فقال: انما تراثی بهذا اهلک والناس. قال: یا ابا محمد! اقرا قرائة ما بین القرائتین تسمع اهلک ورجع بالقران صوتک. فان الله عزوجل یحب الصوت الحسن یرجع فیه ترجیعا.»
کافی، ج 616/2
رساله در دوازده فصل سامان یافته، با بررسی گزاره های زیر:
جایز نبودن و ناروایی استدلال به این خبر و ضعف آن نزد اصولیان و اخباریان، پاسخ به خرده گیری از کلینی که چنین خبری را در کافی نقل کرده، روایت ناسازگار با حدیث یاد شده، بررسی سند روایت ناسازگار، شرح متن روایت، تاویلات روایت، روایاتی که دلالت بر حرام بودن غنا دارند، مبالغه و تاکید در روایات تحریم، منشا شبهه و راه دوری جستن از آن و موارد همانند، نقل روایت و غیر آن از اهل سنت، رهبر فکری کسانی که غنا را روا می دانند و....
4. اعلام الاحباء فی حرمة الغناء فی القران والدعاء، سید محمد هادی میرلوحی (م: 1113ه.ق.) تحقیق: محسن صادقی، فارسی، 88 صفحه.
میرلوحی، انگیزه خودرا از نگارش این اثر، پاسخ به یکی از اهل فضل بیان می کند که غنای در قراءت قرآن را روا می دانسته است. گویا مراد میرلوحی از «بعض افاضل » محقق سبزواری است که در کفایة الاحکام 85/، بر روایی، بلکه مستحب بودن غنا درقراءت قرآن نظر دارد.
این اثر، در یک مقدمه و پنج فصل و یک خاتمه سامان یافته است.
در مقدمه، چند یادآوری و چند نکته ضروری را بیان می کند.
فصل اول: دیدگاه علمای لغت و فقهای شیعه در معنای غنا.
فصل دوم: نمایاندن جایگاه بحث و گفت وگو.
فصل سوم: آیات دلالت کننده برحرام بودن هرگونه غنا، خواه در قرآن و خواه در غیر آن.
فصل چهارم: پاره ای از احادیث دلالت کننده بر حرام بودن هرگونه غنا.
فصل پنجم: دیدگاههای فقیهان شیعه بر حرام بودن هرگونه غنا.
خاتمه: روایاتی که دلالت دارند بر روایی غنا، بلکه بر مستحب بودن غنا در قرآن و پاسخ از آنها.
5. مقامات السالکین، محمدبن محمد دارابی (زنده در حدود:1130ه.ق.) تحقیق: سید جعفر نبوی، فارسی، 186 صفحه.
این رساله، با دیباچه ای به انشای مولانا خداداد، که گویا از مریدان نویسنده بوده است، آغاز می شود. متن رساله با مطلع و مقدمه ای از نویسنده و دو فصل و یک خاتمه سامان می یابد.
مقدمه در بردارنده دو مقام است: در مقام نخست، از دیدگاه اهل لغت درباره غنا، سخن به میان آمده و در مقام دوم، دیدگاه عالمان شیعه و اهل سنت، به بوته بررسی گذاشته شده است.
در فصل اول، از حرام بودن غنا و دلیلهای آن بحث می شود و در فصل دوم، احادیثی ارائه می شود که آوای نیک را می ستایند.
6. ایقاظ النائمین و ایعاظ الجاهلین، سید ماجد بحرانی (زنده در:1152ه.ق.) تحقیق: علی مختاری، عربی، 26 صفحه.
نویسنده به درخواست شماری از دوستان خویش، این اثر را می نگارد و در یک مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه، آن را سامان می دهد. در مقدمه، به بحثهای زیر می پردازد.
ناروایی به کاربردن لفظ مشترک در دو معنی، ناسازگاری دو دلیل، تاثیرپذیری جان انسان از شنیده ها بیش از دیده ها، موضوع علم موسیقی، غنا در لغت، غنا در صدر اسلام.
در مقصد اول، احادیث باب مورد بحث قرار می گیرد. نویسنده بر این باور است که احادیث بازدارنده، بازگشت به غنای عرفی دارد که در صدر اسلام رایج بوده است و احادیث رواشمارنده، به غنای لغوی حمل می شوند.
در مقصد دوم، فتوای به حرام بودن هرگونه غنا، به نقد کشیده می شود.
در خاتمه، حرام شمارندگان غنای لغوی، در بی دلیلی، به شماری از علمای اهل سنت همانند شده اند که بر اثر چنگ زدن به قیاس و استحسان، به هرج و مرج، گرفتار آمده اند.
7 . رسالة فی الغناء، ملا اسماعیل خواجوئی (م: 1173ه.ق.) تحقیق: علی مختاری و سید رسول کاظمی نسب، عربی، 108صفحه.
این رساله، پیش از آن که بحثی مستقل و سامان مند را ارائه دهد، به نقل و نقد آرای دیگران پرداخته است.
نویسنده در ابتدا، سخنان محقق سبزواری در «کفایه » و «ذخیره » و سپس آرای سید ماجد را به شرح، نقل و نقد می کند. در ادامه به عنوان «خاتمه » به شرح پاره ای از اخبار باب می پردازد، آن گاه اظهار می دارد: «پس از نگارش این بخش، به رساله ای از محقق سبزواری در حرام بودن غنا دست یافتم که بسیار مفید است » از این روی، نویسنده در بخشهایی از نوشته خود، رساله محقق را در باب غنا، مورد بررسی قرار می دهد.
از آن جا که این رساله، به گونه حاشیه بر نوشته ای است، تا نگارش جداگانه و مستقل و نویسنده در نگارش شتاب داشته، نظم و ترتیب منطقی در آن چندان رعایت نشده است و دور افتادن از مطلب و از بحث و جدایی افکندن بین مبتدا و خبر، در آن بسیار به چشم می خورد.
8. رسالة فی حل حدیث ورد فی الصوت الحسن، سید حسین بن محمدابراهیم حسینی قزوینی (م:1208ه.ق.) تحقیق: سید جواد شبیری و محسن صادقی، عربی، 13 صفحه.
در روایتی شیخ صدوق نقل می کند، آوای نیکوی کنیز، یادآور زندگی خوش در بهشت به شمار آمده و رساله مورد نظر، به شرح این روایت پرداخته است:
«انه سال رجل علی بن الحسین(ع) عن شراء جاریة لها صوت. فقال: ما علیک لو اشتریتها فذکرتک الجنة.»
9. رسالة فی الغناء، مولی عبد الصمد همدانی (م:1216ه.ق.) تحقیق: احمدعابدی، عربی، 31 صفحه.
شهید مولی عبدالصمد همدانی، که به دست وهابیان در کربلا به شهادت رسیده، این رساله را در شرح مبحث غنا از «المختصر النافع » نگاشته است.
وی، با تمسک به آیات و روایات، حرام بودن غنا را ثابت می کند.
10 . رسالة فی تحقیق الغناء، میرزای قمی (م: 1231ه.ق.) تحقیق: محسن صادقی، عربی، 9 صفحه.
نویسنده در ابتدا پرسش زیر را مطرح می کند، سپس به پاسخ آن می پردازد:
«ما معنی الغناء المحرم و هل یعم حرمته او لها مخصص؟»
از دیدگاه نویسنده، آنچه در عرف، غنا به شمار آید حرام و آنچه که غنا به شمار نیاید، رواست و جاهای مشکوک، به مباح می پیوندد; زیرا اصل، حرام نبودن است.
در این رساله، حکم حدا، غنا در قراءت قرآن، رجز، نوحه سرایی، مرثیه خوانی، و صوت نیکو بررسی شده است.
11. رسالة فی تحریم الغناء، مولی محمد رسول کاشانی (زنده در: 1258ه.ق.) تحقیق: ناصر باقری بیدهندی و حسین شفیعی، عربی، 62 صفحه.
عنوانها: ادلة حرمة استماع الغناء، الخدشة فی اخبار القائلین بالجواز، التغنی بالقران، حرمة الغناء فی قراءة القران، ادلة المجوزین والجواب عنها، حرمة الغناء فی المراثی، جواز الغناء فی حداء الابل، غناءالمغنیة فی الاعراس.
12. رسالة وجیزة فی الغناء، میرزامحمد جعفر شهرستانی (م:1260ه.ق.) تحقیق: سید ابوالحسن علوی و سید رسول کاظمی نسب، عربی، 12 صفحه.
نویسنده، در این رساله، غنا را در سه مقام به بوته بررسی می نهد:
در مقام اول، به تعریف غنا می پردازد و در مقام دوم، با تمسک به آیات و روایات، حکم غنا را وا می رسد و در مقام سوم، گناه کبیره بودن و یا صغیره بودن غنا را بررسی می کند.
13 . رسالة فی الغناء، آقا محمود بن محمد علی بهبهانی (م:1269ه.ق.) تحقیق: حسین شفیعی، عربی، 21 صفحه.
در این رساله بر حرام بودن غنا، حتی در قرآن و دعا و نیایش و مرثیه ها و سرودهای مذهبی استدلال شده است.
بهبهانی، به حرام بودن ذاتی غنا، باوردارد و برای این دیدگاه، به آیات، روایات، اجماع و دیدگاههای اهل لغت استشهاد می کند و در آخر با رد دیدگاه شماری از علما که قرآن و مراثی را از اطلاق حرام بودن غنا، تخصیصا یا تخصصا خارج می دانند، احتیاط در این مورد را امر خوش آیندی می شمرد.
عنوانها: الغناء المحرم، ادلة حرمة الغناء من الکتاب، ادلة حرمة الغناء من الاخبار، حکم الغناء فی قراءة القران،مقویات القول بالجواز، الجواب عن ادلة المجوزین، الجمع بین الادلة، حکم الغناء فی الرثاء والمراثی، مقالة النراقی و ضعفه، ماهو الغناء.
14. رسالة فی الغناء، سید محمود بن عبدالعظیم خوانساری (زنده در: 1291ه.ق.) تحقیق: مرتضی اخوان و محسن صادقی، عربی، 21 صفحه.
رساله در سه مقام سامان یافته است:
مقام اول به موضوع غنا اختصاص دارد. نویسنده موضوع غنا را آوای شادی آفرین که در گلو گردانیده شود، می داند که در عرف صحیح به آن غنا می گویند.
در مقام دوم با استناد به آیات و روایات، حرام بودن غنا، ثابت شده است.
در مقام سوم، مواردی که استثنای آنها ادعا شده، مورد بررسی قرار گرفته است: حدا، غنای زن آوازه خوان در مجالس عروسی، غنا در قراءت قرآن، غنا در مراثی امام حسین(ع).
15. رسالة فی الغناء، ملا نظر علی طالقانی (م: 1306ه.ق.) تحقیق: عباس ظهیری و محمود سپاسی، عربی، 17 صفحه.
در این رساله، در ابتدا، معنای غنا مورد بررسی قرار گرفته و با استناد به سخنان اهل لغت و روایات، غنا به فارسی چنین معنی شده است:
«آوازه خوانی و خوانندگی و به آواز خواندن.»
نویسنده، نوحه سرایی، مرثیه خوانی و قراءت قرآن و دعا را مصداق غنا نمی داند.
در ادامه، حکم اقسام آوا، بدون کلام و کلام بدون صوت بیان شده است. همچنین حکم اجتماع اقسام صوت با کلام روشن شده است.
در این رساله، روشن شده که میان اخبار غنا ناسازگاری وجود ندارد، تا به برتری دهنده ها رجوع شود.
16. رسالة مسالة الغناء، سید مهدی موسوی نجفی کشمیری (م:1309ه.ق.) تحقیق: حسین شفیعی، عربی، 41 صفحه.
نجفی کشمیری در این رساله، دیدگاه محدث کاشانی را در باب غنا می پذیرد سبت بین غنا و آوای نیکو را، چه از دیدگاه عرف و چه از دیدگاه اهل لغت، یکسان و برابر می داند و بازگشت دلیلهای حرام بودن غنا را، به غنای رایج و شناخته شده در زمان خلفای ستم می انگارد، که همراه گناه و کارهای لهو بوده است. از سخنان شیخ انصاری چنین استظهار می کند که: دلیلی بر حرام بودن مطلق غنا نداریم و پس از بیان سازگاری بین دیدگاه مشهور و دیدگاه محدث کاشانی، سخن را در دو مقام (تحقیق موضوع و حکم مساله) ادامه می دهد و با نقل دیدگاهها و تحلیل آیات و روایات و بحث درباره غنا در مراثی، رساله را به پایان می برد و چنین نتیجه می گیرد:
«حرام بودن غنا، خلاف اصل است و خارج شدن از خلاف اصل، نیاز به دو چیز دارد:
1. قطع به وجود خارج کننده.
2. قطع به تحقق موضوع.
ثابت کردن یکی از این دو بسیار مشکل است، چه رسد به ثابت کردن هر دوی آنها. از این راه، اشکالی که بر مرثیه خوانی بر سید الشهدا(ع) ایراد می شود، به گونه ای که شاید، بیش تر مجالس عزاداری را به تعطیلی بکشاند، برطرف می شود.»
17. رسالة فی الغناء، میرزا عبد الغفار حسینی تویسرکانی (م:1319ه.ق.) تحقیق: سید احمد تویسرکانی و حجت الله اخضری، عربی، 47صفحه.
در این رساله به مقوله های زیرپرداخته شده است:
مقتضای اصل در باب غنا، تقسیم موضوعات غنا، اختلاف در موضوع غنا، حکم غنا، موضوع غنا، معنای ترجیع، طرب و لحن، سرچشمه و چرایی اختلافهای بسیار در معنای غنا، استثنا شده های ازغنا (قرائت قرآن، دعا، نیایش، مرثیه ها، غنای زن آوازخوان در مجالس عروسی و حدا) آیا غنا به آوای نیکو اختصاص دارد، یا آوای زشت را نیز در بر می گیرد.
18 . مصباح السعادة، محمد ابراهیم انجدانی (زنده در حدود:1320ه.ق.) تحقیق: ابوالفضل حافظیان، عربی، 60 صفحه.
عنوانها: الاصل فی المقام، الموضوع المستنبط والصرف، دوران الامر بین الاطلاق و التقیید ومایقتضیه الاصل فیهما، اذا ثبت الحرمة لموضوع و دار امره بین الاطلاق والتقیید، حکم المسالة، الاجماع، الایات، السنة، الاخبار المعارضة، الاخبار المصرحة علی تجویز الغناء و الجواب عنها، وجوه قول العامة باباحة الغناء، بیان موضوع المسالة، مایقتضیه الاصل العملی، مایقتضیه القاعدة اللغویة، مایقتضیه الترجیح الاجتهادی، معنی الترجیع و الطرب واللحن، منشا الاختلاف فی مفهوم الغناء، المستثنیات من الغناء و....
19. منظومة فی الغناء، شیخ هادی تهرانی (م: 1321ه.ق.) تحقیق: رضا مختاری، عربی، 24 بیت.
ناظم، این منظومه را در زمان حیات شیخ انصاری، سروده و محقق به متن کامل آن دست نیافته و به گونه ناقص چاپ شده است.
20 . رسالة فی الغناء، شیخ هادی تهرانی (م:1321ه.ق.) تحقیق: یعقوبعلی برجی و غلامرضا نقی، عربی، 24 صفحه.
شیخ هادی دراین رساله، از شیوه بحث استاد خود، شیخ انصاری پیروی کرده است. در آغاز رساله، غنا واژگانی را که به گونه ای با غنا مربوط است، مانند سماع، تغریو، ترنیم، لحن و... را با استفاده از سخنان لغویان و کاربردهای گوناگون آنها، شرح می دهد و سپس دلیلهای باورمندان به ناروایی و حرام بودن غنا را نقل و به گونه دقیق و کامل نقد می کند.
شیخ هادی، اگر چه در ابتدا به روشنی غنا را حلال می شمرد، لیکن در ادامه از این نظر برمی گردد و به حرام بودن ذاتی آن گرایش می یابد.
در پایان این رساله، احادیث غنا، بدون شرح، نقل شده است، لیکن چون در دیگر رساله ها احادیث غنا ذکر شده و در مجموعه میراث فقهی، در بخش مستقلی، درج خواهدشد، این روایات حذف گردیده است.
21. رسالة فی الغناء، شیخ حسین بن علی سنقری (زنده در: 1322ه.ق.) تحقیق: علی صدرائی خوئی، عربی، 44 صفحه.
نویسنده بر این باور است که ذات غنا حرام نیست، بلکه در خواندن قران و مرثیه های مستحب و در عروسیها مباح است. تنها عوارض خارجی سبب حرام بودن آن می شود، مانند درهم آمیختگی زنان و مردان، فسق و فجور در مجالس.
در ادامه از حکم مرثیه سرایی بر مردگان و دریافت مزد برای آن و اذان گفتن و نمازگزاردن و دریافت مزد برای آنها، و حکم گوش فرادادن به غنا و بازی با آلات لهو بحث شده است.
22. رسالة فی الغناء، میرزا یوسف آقا مجتهد اردبیلی (م: 1339ه.ق.) تحقیق: علی اکبر زمانی نژاد، عربی، 35صفحه.
عنوانها: حکم الفنوغراف، حکم التلفون، حکم الغناء، حکم رؤیة المراة الاجنبیة فی المراة، حکم العکس.
23. ذریعة الاستغناء فی تحقیق مسالة الغناء، مولی حبیب الله شریف کاشانی (م: 1340ه.ق.) تحقیق: مرتضی اخوان، عربی، 133صفحه.
این رساله در ده مقدمه و سه مقصد و یک خاتمه سامان یافته است، در مقدمه می خوانیم:
امور مطلق اند، مگر بازدارنده ای وارد شود، مطلق فی نفسه مفید عموم نیست، اختلاف لغویان در تفسیر لفظی، به کار بردن لفظ در بیش تر از یک معنی، اشتباه در مبدا اشتقاق، به کار بردن لفظ در دو معنی، معنای صوت، معانی لهو، حجت نبودن اجماع منقول در حرام بودن عمل به ظن، مگر مورد خاص.
در مقصد اول، ماهیت غنا در لغت و عرف روشن شده است.
در مقصد دوم، حکم غنا، با توجه به آیات و روایات، بررسی شده است.
مقصد سوم، به استثنا شده های غنا اختصاص دارد: قراءت قرآن، حدا، غنای زن در مجلس عروسی، غنای حجیج (اشعار در وصف کعبه و مقام و زمزم و...)، غنا در جنگ، در ایام عید، در خطبه، مناجات و دعا و در سوگواری.
در خاتمه، حکم نوحه سرایی بیان شده است.
24 . الروضة الغناء فی عدم جواز استماع الغناء، سید محمد باقر رضوی کشمیری (م: 1346ه.ق.) تحقیق: اسعد الطیب وعلی اکبر زمانی نژاد، عربی، 84صفحه.
عنوانها: التمسک بالاصل للجواز، ادلة عدم الجواز (الاجماع، الایات، الاخبار، کونه من قبیل منصوص العلة، تنقیح المناط القطعی، دعوی الظهور فی ان الصوت المودع فی تلک الالة صوت انسان حقیقة واثباته بالحس، قرائن العموم فی المفرد المحلی باللام، وجوه توقف الاحساس الی وصول الهواء الحامل الی حاسة السمع.
25 . خیر الکلام فی الغناء الحرام، سید محمد حسینی مرعشی (زنده در: 1355ه.ق.) تحقیق: سید باقر خسروشاهی، عربی، 63 صفحه.
رساله در پنج مقام سامان یافته است:
مقام اول، به بیان معنای لغوی غنا اختصاص دارد. اخبار باب غنا، در مقام دوم آمده است. در این مقام، روایات به دو قسم تقسیم شده است: روایات تفسیر کننده آیات غنا و روایات موضوع غنا.
در مقام سوم، دیدگاههای فقیهان نقل و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. نویسنده، در مقام چهارم، دیدگاه خود را مطرح می کند و در مقام پنجم، دیدگاه های مخالفان با نظر خود را مطرح و دلیلهای آنان را به نقد می کشد.
26 . الروضة الغناء فی تحقیق معنی الغناء، شیخ محمد رضا نجفی اصفهانی (م:1362ه.ق.) تحقیق: رضا استادی، عربی، 10 صفحه.
نویسنده، رساله بسیار مفید دیگری با عنوان: «صندوق حفظ الصوت » به فارسی دارد. این اثر، بیش از «الروضة الغنا با پاورقیهای سودمند به زیور چاپ آراسته شده است.
نسخه دیگری از رساله «الروضة الغناء» به خط سید احمد زنجانی وجود دارد که با نسخه های معروف «الروضة الغناء» تفاوت زیادی دارد. این نسخه نیز، با عنوان: «تحریری دیگر از روضة الغناء» در سه صفحه پس از نسخه معروف چاپ شده است.
27. کشف الغطاء عن وخامة الغناء، سید حسین عرب باغی ارموی (م:1369ه.ق.) تحقیق: محسن صادقی، فارسی، 19 صفحه.
رساله در شش فصل زیر تنظیم شده است:
آیات نازل شده درباره غنا، داخل بودن قراءت قرآن در غنای لهوی، فقر و نفاق زایی غنا، پذیرفته نشدن دعای اهل غنا، با نظر رحمت ننگریستن خداوند به اهل غنا، حرام بودن دف و تار و...، حرام بودن شنیدن غنا و سایر آلات لهو و لعب، نبود ضمان در شکستن آلات لهو و لعب.
28. الموسیقیات و نقدها، شیخ محمد علی سنقری حائری (م:1378ه.ق.) تحقیق: محسن صادقی، فارسی، 27 صفحه.
از دیدگاه نویسنده در حرام بودن غنا و خوانندگی فرقی نیست، چه با آلات لهو باشدیا نباشد; بلکه با آلات لهو، گناه و دور شدن شخص از رحمت خداوند بیشتر و عذاب آن، افزون تر است. وی «ترجیع » درحدیث «رجع بالقران صوتک » را به «صوت حزین خشوع آور یادآور عظمت خدا و وعده و وعید او» تفسیر کرده و چند حدیث در تایید نظر خود آورده است.
در پی آن، به بیان آیاتی پرداخته که در روایات به حرام بودن غنا تفسیر شده است. سپس به شرح و تفسیر چند آیه و روایت در حرام بودن قمار پرداخته و در خاتمه، چند آیه و روایت و چند بیت شعر فارسی و عربی درباره پرهیز از معاشرت با رفیقان ناباب و جاهل آورده است.