کریمه اهل بیت
علاوه بر همراهی جمعی از برادران، بانوانی نیز، حضرت فاطمه معصومه(س) را همراهی می کردند. اسامی این خواهران که ممکن است خواهران کنیزهای حضرت بوده باشند، عبارتند از: میمونه، فاطمه صغری و خدیجه خاتون (دختران امام کاظم(ع))، خواهر حضرت معصومه(س) و «سلطان موصلیه » خادمه آن حضرت.
عباس فیض گوید: برخی از مورخان از محدث قمی مؤلف «حاشیه انساب المجدی » نقل کرده اند که:
«میمونه » بنت موسی بن جعفر با فاطمه معصومه(س) است و می خواهند اینطور استفاده کنند که، فاطمه با خواهر خود میمونه همسفر بوده اند، در صورتی که این عبارت از دفن وی در جوار فاطمه حکایت می کند.
البته باید گفت که در متن «المجدی » که اخیرا به چاپ رسیده، از «میمونه » دخت امام کاظم(ع) نامی به میان نیامده است. با این حال باز هم، همراهی آن بانوی مکرمه با حضرت معصومه(س) منافاتی ندارد. چه این کاروان شامل همه و یا قسمت عمده ای از خاندان موسوی، پس از یک سال تاخیر می خواست به امام رضا(ع) بپیوندد. در مورد فاطمه صغری باید گفت که امام کاظم(ع) دو دختر به نام فاطمه داشتند;
1. فاطمه کبری (حضرت فاطمه معصومه(س))
2. فاطمه صغری
فاطمه صغری، کودکی خردسال بود و در مسیر کاروان از دنیا رفت و در روستایی از توابع آشتیان به خاک سپرده شد.
خدیجه خاتون، نزدیک مزار «طیب » و «طاهر» وفات یافت و در همانجا مدفون گردید.
سلطان موصلیه نیز در نائین دفن شده است.
البته غیر از افراد مذکور، آقای بلاغی از شخصی به نام «سید مرتضی طبیب حضرت معصومه(س)» نام می برد. او پس از ذکر نام پزشکی در نائین، نسبش را به «سید مرتضی » می رساند و می گوید:
«میرزا محمد طبیب; فرزندش میرزا محمد علی است که نسبشان به سید مرتضی طبیب حضرت معصومه(س) منتهی می شود که در قم مدفون است ».
با توجه به نظریه های مذکور، برخی از شخصیتهای همراه حضرت فاطمه معصومه(س) عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، میمونه، فاطمه صغری، خدیجه خاتون (که همه از فرزندان امام کاظم(ع) هستند) و خواهر حضرت معصومه(س) که نامش معلوم نیست و سلطان موصلیه خادمه حضرت معصومه(س).
با کاروان نور; از مدینه تا قم
هجرت امام رضا(ع) از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت; در حالی که، هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) یک سال پس از آن، از مسیر دیگری انجام شد.
حسن بن محمد بن حسن قمی می نویسد:
«از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر(علیهما السلام) که به قم آمدند فاطمه دختر موسی بن جعفر(علیهما السلام) بود. چنین گویند بعضی از مشایخ قم که چون امام علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) را از مدینه بیرون کردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة ماتین،خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر(علیهم السلام) در سنه احدی و ماتین به طلب بیرون آمد چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید که میان من و میان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند که ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد...»
حبیب پورمظاهر می نویسد:
«ستی فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسی کاظم(ع) علو مرتبه اش زیاده از حد بیان است. در سال دویست و یک هجری زمان ولایت عهد حضرت امام رضا(ع) با برادران خود فضل علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند...»
از مجموع این سخنان چنین برمی آید که کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) از شهرهای مدینه، بغداد، ساوه و قم عبور کرده است.
در صورتی که، حضرت بیمار نمی شدند، می بایست از طریق «ری » به «مرو» می رفت. اما بیماری ایشان موجب شد تا در قم اقامت نماید و در همانجا به دیدار خدا بشتابد.(نقشه شماره 12)
اگر گفته مؤلف «بحر الانساب » را نادیده انگاریم و تنها به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی بسنده کنیم، شهر ساوه ما را از مسیر هجرت معصومه(س) از مدینه به قم آگاه می سازد. چه اینکه شهر ساوه در مسیر مدینه، کوفه و بغداد به خراسان قرار دارد; بر خلاف مدینه، بصره و اهواز به خراسان که حضرت امام رضا(ع) از این مسیر عبور کردند.
لسترنج گوید:
«در زمان عباسیان البته بغداد بزرگترین شهر عراق بود، ولی یک قرن پیش از آنکه این سلسله روی کار بیاید، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند که واسط و کوفه و بصره باشد. این سه شهر تا چندین قرن آبادی و رونق داشت و با انبار (از شهرها دوره ساسانیان) که در ساحل فرات و با بغداد در یک عرض جغرافیایی بود، بزرگترین شهرهای پرجمعیت عراق را در دوره عباسیان تشکیل می دادند.»
«معروفترین شاهراه ها، جاده بزرگ خراسان بود که به شرق می رفت و پایتخت را به شهرهای ماوراء النهر در حدود چین متصل می ساخت.
این جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا گذشته از پلهای مستحکمی که بر روی رودخانه ها ساخته بودند، عبور می کرد تا به «حلوان » پای گردنه ای که از آنجا به کوههای ایران می رسید، منتهی می گردید، و در اینجا به ایالت جبال وارد می شد و پس از عبور از یک سربالایی تند به کرمانشاه مرکز استان کردستان می رسید و ایالت جبال را با خطی مورب درنوردیده به سمت شمال خاوری می رفت و از همدان نیز می گذشت تا به «ری » می رسید، پس از عبور از ری به سمت خاور متوجه می شد و از «قومس » عبور نموده، کوههای طبرستان را در سمت چپ و کویر لوت را در جنوب خود می گذاشت، تا نزدیک بسطام به ایالت خراسان وارد می گردید و از نیشابور عبور نموده از طوس می گذشت و به مرو می رسید».
«باز برمی گردیم به بغداد مرکز جاده ها. شاهراه بزرگی برای زیارت مکه و مدینه از سمت باختر بغداد به جنوب متوجه گردیده به کوفه، در حاشیه بادیه عربستان، می رفت و به خط تقریبا مستقیم از آنجا گذشته به حجاز می رسید. یک جاده دیگر برای زیارت مکه از بصره تقریبا به موازات جاده اول شروع می شد و در دو منزلی شمال مکه به جاده قبلی می پیوست ».
شرح منازل مدینه تا بغداد
ترتیب منازل و راههایی که در قرون اولیه مورد استفاده مسلمانان بود در کتابهای جغرافیایی ثبت شده است.
قدیم ترین جغرافی دانان اسلامی «ابن خردادبه »، «قدامه »، «یعقوبی » و «ابن رسته » هستند که در قرن سوم هجری به تالیف کتب جغرافیایی و شناسایی جغرافیایی جهان اسلام همت گمارده اند.
«ابن رسته » در «الاعلاق النفیسة » منازل بغداد تا مدینه را مشخص کرد. چون تالیف کتاب در دوره حکومت عباسیان انجام گرفته، منازل هر یک از شهرهای مهم از بغداد معین شد. چون عباسیان پس از بنای بغداد در سال 145 هجری، آن شهر را تا انقراض نظام حکومتی به دست هلاکو، ایلخان مغول در سال 656 هجری، پایتخت و مرکز خلافت رژیم عباسی قرار داده بودند.
بنابراین، حضرت معصومه(س) از مدینه، راه کوفه و بغداد را انتخاب کرده است. شرح منازل این مسیر به این ترتیب است.
1. مدینه تا طرف،27 میل.
2. طرف تا سقره،7 میل.
3. سقره تا بطن النخل، 15 میل. (از طرف تا بطن النخل 22 میل می شود)
4. بطن النخل تا مکحولین.
5. مکحولین تا حصین.
6. حصین تا عسیله،13 میل. (از عسیله تا بطن النخل 36 میل است)
7. عسیله تا محدث، 28 میل.
8. عسیله تا معدن نقره،43 میل. (معدن نقره، محل تلاقی راه بصره، کوفه و مدینه است).
9. معدن نقره تا حاجر، 34 میل. (قروری، استراحتگاه شبانه این منزل است).
10. حاجر تا سمیراء، 34 میل. (استراحتگاه شبانه آن عباسه است).
11. سمیراء تا توز، 20 میل (استراحتگاه شبانه آن محقیة است).
12. توز تا فید، 31 میل. (استراحتگاه شبانه آن قرنتین است).
13. فید تا الاجفر،36 میل. (در آنجا مسجد جامعی است، قرائن استراحتگاه شبانه آن است).
14. الاجفر تا خزیمیة، 24 میل. (استراحتگاه شبانه آن اغر).
15. خزمیة تا ثعلبیة، 32 میل. (استراحتگاه آن عین است).
16. ثعلبیة تا بطانیة، 11 میل. (استراحتگاه آن بهینة است).
17. بطانیة تا شقوق،29 میل (استراحتگاه آن بدرین است).
18. شقوق تا زباله، 21 میل. (استراحتگاه آن تنانیر است).
19. زباله تا قاع، 24 میل. (استراحتگاه آن جریسی است).
20. قاع تا عقبه، 24 میل (استراحتگاه شبانه آن جلحاء است).
21. عقبه تا واقصه، 20 میل (استراحتگاه شبانه آن سماء است).
22. واقصه تا قرعاء، 24 میل. (طرف استراحتگاه آن است).
23. قرعاء تا مغیثه، 32 میل. (مسجد سعد استراحتگاه آن است).
24. مغیثه تا قادسیه، 30 میل.
25. قادسیه تا کوفه، 15 میل.
26. کوفه تا ساهی،7 میل.
27. ساهی تا بازار اسد،7 فرسخ.
28. بازار اسد تا قصر ابن هبیره،6 فرسخ.
29. قصر ابن هبیره تا پل کوثی، 5 فرسخ.
30. پل کوثی تا بغداد،7 فرسخ.
