چکیده
در این مقاله، پس از توضیح کوتاه درباره مختصات سبکی شعر نظامی گنجوی، شروح مخزن الاسرار از سده هشتم هجری تا دوره قاجار همراه با شرح حال موجز برخی از شُرّاح معرفی گردیده، و در ذیل هر شرح، دستنویس های شروح نیز بر شمرده شده است. شروح معرّفی شده در این گفتار، عبارتند از: 1. شرح مخزن الاسرار (از محمد بن قوام بلخی) 2. شرح مخزن الاسرار (از عبدالحمید، برادر قاضی رفیع الدین) 3. شرح مخزن الاسرار (از محمد بن لاد دهلوی)؛ 4. شرح مخزن الاسرار (از عبدالعزیز بن حسن بن طاهر جونپوری) 5. شرح مخزن الاسرار (از مصطفی چلپی، معروف به شمعی) 6. شرح مخزن الاسرار (ازمؤلّفی ناشناخته) 7. شرح مخزن الاسرار (از عبدالعزیز بن فخرالدین سهروردی جونپوری)؛ 8. شرح مخزن الاسرار (از محمد حبیب اللّه بن عبدالحفیظ الهاشمی الحسنی المُلتانی) 9. شرح مخزن الاسرار (از قاضی ابراهیم تقوی) 10. شرح مخزن الاسرار (از محمدرضا مولتانی لاهوری) 11. شرح مخزن الاسرار (از محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی) 12 و چند شرح ناشناخته.
نظامی گنجه ای حکیم بلند آوازه آذربایجان با بهره گیری از شریعت اسلامی و افکار والای عرفانی، با اندوخته ای از گنجینه معلومات زمان خود، اثری شکوهمند و بس سترگ خلق کرده که در نوع خود بی نظیر است. مخزن الاسرار، اوّلین اثر ارزنده از مجموع پنج گنج او به شمار می رود که در حدود سال های (568 570 ه . ق) به سلک نظم کشیده و به ملک ارزنگان فخرالدین بهرامشاه سلجوقی (578 622 ه) تقدیم داشته است. نظامی در ساختار شعرهای خود، افزون بر استعارات، تشبیهات و دیگر صور خیال غریب و بدیع، از کاربرد کنایات دور از ذهن نیز فرو گذاری نکرده است. او با موشکافی و باریک بینی تمام در الفاظ، به ابداع و خلق ترکیبات تازه ای توفیق یافته که در آثار شاعران پیش از او کمتر نشانی می توان یافت.
شاعر ساحر آذربایجان، توسن اندیشه را تنها در میدان صنایع بدیعی به تاخت وانداشته، بلکه گستره وسیع فلسفه یونان باستان و حکمت دینی اسلام را با بهره مندی از اصطلاحات علمی فراوان، مانند اصطلاحات نجومی، طبّی، موسیقی و... را با شایستگی هر چه تمام تر در نوردیده و پس از سیر در گلزار معرفت پرده ای رنگین برقامت اشعارش بافته که درک آن بر هر خواننده ای، مستلزم بررسی تمامی تار و پود و ریز و درشت افکار و معلومات وی است.
زبان شعری شاعر نیز همانند افکار و اندیشه های باصلابت او، غنی و شاعرانه است، چنان که آراستن سخن به تصاویر و اشکال خیالی و ایجاز، گاهی آن چنان سبب دشواری و پیچیدگی و رمزناکی در بیان او شده که این پیچیدگی و دشواری، نه تنها نوعی شیرینی و حلاوت خاص بر کام خوانندگان ابیاتش بخشیده بلکه بر ارزش هنری آن نیز افزوده است. در مجموع باید گفت که «این راز و رمز در کلمه و کلام، شیوه بیان هنری شاعری است که گاهی سخن او را تا حدّ اعجاز و سحر پیش می برد»1 و به دلیل این راز ناکی و پیچیدگی کلام شاعر است که ادیبان و دانشوران به تشریح و توضیح سخن وی پرداخته اند. سبب این دشواری ها، نه تنها حاصل معلومات و اطلاعات وافر نظامی از حکمت اسلامی، و کاربرد اصطلاحات و ترکیبات بکر و تازه و آمیختن زبان شعری اش به چاشنی رمز و راز است بلکه به عاریت نپذیرفتن او از آنچه که دیگران گفته اند، نیز بستگی دارد. چنان که خود گفته:
| عاریت کس نپذیرفته ام |
آنچه دلم گفت بگو گفته ام2 |
به دلیل غموض بیانی و رموز زبانی نظامی، چند تن از دانشوران به شرح سروده های وی پرداخته اند که در این مقال به معرفی شروح مربوط به مخزن الاسرار پرداخته می شود.
1. شرح مخزن الاسرار: از محمّد بن قوام بن رستم بن احمد بن محمد بدرخزانة البلخی (معروف به کرّی). محمد بن قوام بلخی از دانشوران سده هشتم هجری و مؤلف فرهنگ بحرالفضایل فی منافع الافاضل4 است که از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، همین قدر معلوم است که وی در دوران حکومت فیروز شاه تُغلق (م 790 ه .) می زیسته است. محمد بن قوام بلخی پس از حاشیه نویسی بر دو بخش اسکندرنامه، به خواهش دوستانش به شرح مخزن الاسرار نیز پرداخته است.
قوام بلخی دست یازیدن به این امر مهم را در «رغبت بیشتری از فضلای عصر و ابنای دهر در مطالعه نظم فایق و نثر رایق، خاصّه کتاب مخزن الاسرار و معدن الافکار نظامی گنجه ای»5 می داند و از طرفی چون می بیند که «طبع هر شاعری و ذی فاضلی به اوج کلام بدیع و معانی عجیب او نمی رسد و بعضی مشکل می پندارند و طایفه ای مهمل می انگارند»6 و گروهی به خاطر نهایت لطافت و فصاحت کلام او به کُنه بلاغت سخنانش پی نمی برند و معانی دیگر از اشعار او ارائه داده از غرض اصلی باز می مانند «و آنچنان بضاعت مزجات را که در بازار فصاحت، کسادی تمام داشته، در اسواق فضل عرضه می داده و بر دست کم دانان ناقص روایی می افتاد»7 و به دیگران فروخته می شد، بنابراین به شرح این مثنوی پرداخت.
قوام بلخی در این اثر، علاوه بر معنی لغوی واژه ها و ترکیبات و اشاره به صنایع بدیعی و تفسیر ابیات، به آیات قرآنی و احادیث نبوی و نیز به اشعاری از شاعران متقدّم ایرانی و هندی و عربی استشهاد می کند.
این شرح در مطبع نولکشور به نام ظهور الحسن بتهوری با عنوان ظهور الاسرار فی شرح مخزن الاسرار چاپ شده است.8
نمونه ای از شرح:
| غمزه نسرین نه ز باد صبا |
از اثر لطف تو شد توتیا |
غمزه، در اصل، حرکت چشم و گردانیدن پلک معشوق است. چنان [که] امیر خسرو ترک الله گوید:
| از غمزه، پیش چشم صفی برکشیده ای |
ملک جهان بگیر که لشکر کشیده ای |
و اینجا شکفتن گل، مراد است که به فرمان خداوند تبارک و تعالی از باد صبا می شکفد و نسرین گل است که نسترن هم گویند. و این در فرهنگ نامه است، امّا گلی دیگر است. چنان که امیر خسرو، در عشق نامه خضر خان گوید:
| بر آب نسترن، نسرین شکرخند |
چو دو همشیره ای نزدیک مانند |
و برگ نسرین و یا گل او بر چشمی که از غلبه خون به درد آمده باشد، نسبت دارد و درد را تسکین دهد و بصر را بیفزاید.
یعنی؛ گل نسرین، نه از باد صبا، بلکه از اثر لطف تو می شکفد و توتیای چشم می گردد. و توتیا دارویی است که بصر را قوّت دهد. و در بعضی نسخ، از اثر خاک تو است. یعنی از اثر خاک آفریده تو است و درخاک این تأثیر تو داده ای.9
دست نوشته های شرح مخزن الاسرار محمّدبن قوام بلخی
1. ازبکستان، تاشکند، فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان، ش: 1/1940،
تاریخ کتابت: سده 10. ه (انجام این نسخه افتاده است).10
2. دانشگاه شیرانی لاهور، ش: 757/3790، تاریخ کتابت: 1011 ه .11
3. آصفیه، ش: 290 مثنوی، تاریخ کتابت: 1069 ه ، (نسبت نگارنده در فهرست کرخی یاد شده است).12
4. دفتر اسناد ملّی هند (مجموعه فورت ویسم)، ش: 446/143، تاریخ کتابت: 1091 ه .13
5. موزه بریتانیا، ش: (233)2934 or ، تاریخ کتابت: 1091 ه ، 133 برگ.14
6. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مشهد، ش: 486 خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: 1098 ه، 295 برگ.15
7. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 8902 ، خط: نستعلیق پخته، تاریخ کتابت: سده 11 ه ، آغاز در دیباچه پیش از نام نگارنده و انجام افتاده، 266 ص.
8. کتابخانه عمومی خیرپور، خط: نسخ، تاریخ کتابت: سده 11 ه ، 436 ص.
9. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 5664، خط: نستعلیق پخته، تاریخ کتابت: سده 11، 12 ه ، 520 ص.
10. پیشاور، دانشگاه پیشاور، ش: 65 ، خط: نستعلیق خوش، تاریخ کتابت: 1189 ه ، 452 ص.
11. سرگودها، جهاوریان، کتابخانه عطاء الرحمان صاحب کهو کهر، کاتب: عبدالله پسر ملاّ محمد غنی، خط: نستعلیق شکسته، تاریخ کتابت: 1192 ه ، 504 ص.
12. قصور کوت مرادخان، کتابخانه همدانی، سید محمّد طیب شاه همدانی، خط: نستعلیق خوش، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، 509 ص.
13. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 240، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، آغاز در دیباچه و انجام افتاده، 440 ص. 16
14. کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور، ش: 7723/499 O، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه . عنوان و نشان شنگرف، 322 برگ. 17
15. موزه بریتانیا، ش: 26149، Add ، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 17 م. 227 برگ.18
16. کتابخانه مولانا آزاد، دانشگاه علیگر، میکروفیلم شماره 1/118، خط: نستعلیق، کاتب: شیخ شرف الدین بن شیخ معزالدّین قریشی، تاریخ کتابت: 1108 ه ، 188 برگ.19
17. اسلام آباد، کتابخانه گنج بخش، ش: 9841، خط: نستعلیق پخته، تاریخ کتابت: 1210 ه ، 217 برگ (آغاز این نسخه افتاده است).20
18. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش: 931، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: 1242 ه ، که همراه با مخزن الاسرار کتابت شده و از پایان افتادگی دارد.21
19. دانشگاه شیرانی لاهور، ش: 756/3789، کاتب: شمس الدین، تاریخ کتابت: 1244 ه .
20. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 1270، خط: نستعلیق دو دست. دومین: غلام احمد ولد محمّد هاشم، تاریخ کتابت: 1257 ه. ب: دیباچه را ندارد. 270 ص.22
21. شیخوپوره، مریدکی، مولانا محمّد اسماعیل نوشاهی اعظمی، خط: نستعلیق پخته، میان محمّد بن فیض الهی. تاریخ کتابت: 1259 ه ، نام نگارنده در دیباچه نیامده، 298 برگ.23
22. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 8155، خط: نستعلیق پخته، غلام محیی الدین محمّد رکن عالم، تاریخ کتابت: 1267 ه ، 278 ص.24
23. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش: 2/1107، خط: نستعلیق بد، تاریخ کتابت: پیرامون 1275 ه (همراه با شرح دیوان انوری است). گزارش 11 بیت بیشتر از نسخه شماره 931 مجلس دارد.25
24. کراچی، موزه ملی، ش: 190 1968 N.M خط: نستعلیق. محمّد قسیم پیشاوری، تاریخ کتابت: 1277 ه ، دیباچه ندارد، 158 ص.26
25. شیخوپوره، نوشهره، کتابخانه هاشمی، سید سدید الدین، تاریخ کتابت: 1278 ه ، 548 برگ.27
26. بهاول نگر، چشتیان، درگاه معلّی، مولانا غلام فرید، خطّ: نستعلیق پخته، کاتب: شیر علی بن امام الدین، برای مستقیم میان. تاریخ کتابت: 1294 ه ، 593 ص.
27. جهلم، للّه، کتابخانه مجددیّه، مطلوب الرسول مجددی، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 13 ه و مُهر غلام بنی احمد حنفی، 1295 ه.، 641 ص.
28. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 5787 ، خط: نستعلیق ، غلام محیی الدّین احمدیار، سکنه بید، تاریخ کتابت: 1296 ه ، 310 ص.
29. کراچی، موزه ملی، ش: 2 6/38 1958 N.M. خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 13 ه دیباچه ندارد، آشفته صحافی شده است.
30. سیالکوت، بدوملهی کهنه، کتابخانه فخرالاطبّا، خط: نستعلیق پخته، کاتب: مجاهد الاسلام بن شرف الدّین علی شهید، تاریخ کتابت: سده 13 ه ، 439 ص.28
31. اسلام آباد، کتابخانه گنج دانش، ش: 9071، خط: نستعلیق، محمّد غمازی شاه، تاریخ کتابت: 1296 ه . دیباچه ندارد.
32. اسلام آباد، کتابخانه گنج دانش، ش: 9823، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: 13 ه ، فاقد دیباچه، 304 برگ.
33. فیصل آباد، غلام محمّد آباد، مکتبه چشتیه، خط: شکسته پخته، احمد حسن رضوی علوی، تاریخ کتابت: سده 13 ه ، 232 برگ.
34. سر گودها، بهلوال، مولانا داوود، خط: نستعلیق خوش، دین نوازخان، شاگرد صاحب زاده محمّد وجیه الدین لاهوری، تاریخ کتابت: سده 13 ه . 29
35. بنگال، ایشیاتک، ش: 82 منظوم 829 ، خط: نستعلیق، بی تاریخ.30
36. آصفیه، ش: 29، 103، کتابخانه صولت (رامپور).31
37. هندوستان، کتابخانه نظامی گنجه ای، ش: 424، بی تاریخ. 32
38. پیشاور، دانشگاه کالج اسلامیه، ش: 1856، خط: نستعلیق خوش، فاقد دیباچه، بی تاریخ، 382 ص.
39. سر گودها، وان میانه، میان فضل الهی رانجها، بی تاریخ. 33
40. پاکستان، دانشگاه پنجاب، ش: B107 Pivi 844(248). خط: نستعلیق، بی تاریخ، با یادداشت تملّک قطب الدین فارغ و یادداشت مورخ 11 ذیقعده 1170 ه . 119 برگ.34
2. شرح مخزن الاسرار: گزارش از عبدالحمید، برادر قاضی رفیع الدین. نسخه ای از این شرح در کتابخانه آکادمی علوم لنین گراد محفوظ است:
کتابخانه لنین گراد، آکادمی علوم، ش: 133 B(2619 ف)، تاریخ کتابت: 917 ه .35
3. شرح مخزن الاسرار: گزارش از عبدالعزیز بن حسن بن طاهر جونپوری (م 975 ه ) نسخه ای از این شرح در آصفیه به شماره 1301، که در تاریخ 1109 ه. کتابت شده، موجود است.36
4. شرح مخزن الاسرار: از محمد بن لاد دهلوی
محمد بن لاد دهلوی از دانشوران سده دهم هندوستان است. وی در شرح خود، ضمن توضیح برخی از واژگان و ترکیبات، مفهوم و معنی بیت را به دست داده است. محمد دهلوی مؤلف فرهنگی به نام مؤید الفضلا نیز است.
نمونه ای از این شرح:
| داغ نه ناصیه داران پاک |
تاج ده تخت نشینان خاک |
داغ خوبی دهنده نمازیان را به کثرت سجود، به موجب آیه: «سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُود» یعنی، داغ است در روی ایشان بر پیشانی از اثر سجده. تاج بخش؛ ای، تاج کرامت، به موجب این آیه: «وَ لَقَدْ کَرمَّنا بنی آدَمَ[...] وَ فضَّلْنا[هُمْ[ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً». معنی چنین باشد؛ یعنی، به درستی بزرگی دادم بنی آدم را و برتری دادم بر بسیار چیزها هر چه در دنیا پیدا کردیم آن چیز را بزرگ.
دست نوشته های شرح مخزن الاسرار محمّد بن لاد دهلوی:
کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش: 13688، تاریخ کتابت: 10 ه.
کتابخانه راجه فیض آباد هندوستان 37
5. شرح مخزن الاسرار (به ترکی): از شمعی38
مصطفی چلبی بن محمّد القسطنطین رومی، معروف به شمعی، از شارحان و مترجمان متون ادبیات فارسی به ترکی در سده دهم واوایل سده یازدهم هجری است. وی از مردم «برزین» بوده، امّا به شمعی رومی اشتهار داشت و از راه تدریس، زندگی می کرده است. وی با آن که آثار و شروحی بر متون ادب فارسی نگارش کرده، امّا اطلاعات ما درباره وی اندک است. همین قدر معلوم است که از ادبای حنفی مذهب بوده و در اواخر عمر به انزوا روی آورده است. سال درگذشت وی به اختلاف، در منابع نقل شده، در هدیة العارفین، 1005 ه . ق ذکر گردیده و در منابع دیگر، 1000 و 1004 ه . ق نیز نوشته اند.
وی شش دفتر مثنوی را نیز به ترکی شرح کرده که نسخه ای از آن به خطّ خود وی در کتابخانه امیر خواجه کمانکش در استانبول محفوظ است. دیگر آثار وی عبارتند از:
تحفة العاشقین (در سی فصل یا باب، درباره اخلاق و تصوّف)
ترجمه تحفة الاحرار جامی (به ترکی)
ترجمه بهارستان جامی (به ترکی)
ترجمه پندنامه عطار (به ترکی) که عنوان سعادت نامه بر آن نهاده است.
ترجمه منطق الطیر عطّار (به ترکی)
شرح دیوان حافظ (به ترکی)
شرح دیوان شاهی (به ترکی)
شرح بوستان و گلستان سعدی (به ترکی)
6. شرح مخزن الاسرار: از مؤلفی ناشناخته. یک نسخه از این شرح در ازبکستان، انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی به شماره 5263 ، تاریخ کتابت: 1045 ه، 248 ص، محفوظ است.39
7. شرح مخزن الاسرار: از عبدالعزیز بن فخرالدّین سهروردی جونپوری عبدالعزیز بن فخرالدین بن کبیرالدین، صوفی سهروردی، ادیب و نویسنده فارسی نویس شبه قاره هند در سده یازدهم هجری است که در جونپور هند تولد یافت و در آن جا تحت تعلیمات و حمایت پدر و دیگر استادان جونپور قرار گرفت. او در تصوّف به پدر خود، دست ارادت داد و پس از او بر مسند ارشاد نشست کتابی به نام سیرة الاولیا در ذکر مشایخ خود نوشت.40 وی با آن که در مقدمه شرح مخزن الاسرار به آثارش اشاره کرده و می گوید: «اگر چه مصنّفات فراوان داشته، از نثر و نظم چون رساله جواهر الغیب و رساله غیر منقوط و قطرات البحر و نکات... و واردات الحقایق و منازل الطریقه و ثمرات الخیال و دوحة المقال و مقصد اطوار... و نفوس القلوب در قریب به بیست و پنج هزار بیت، سه جلد و هفت مقاله و رقیمة العشق... اسرار در حلّ سؤال های میرحسینی سادات و نعت ملة و غیر آن که تفصیل آن طول دارد،41 امّا از میان این همه آثار، ظاهرا تنها شرح مخزن الاسرار شناخته شده است. عبدالعزیز جونپوری شرح مخزن الاسرار را در چهارم ربیع الثانی 1035 ه به انجام رسانیده. متأسفانه این اثر به دیگران نیز نسبت داده شده است.42
دست نوشته های شرح مخزن الاسرار عبدالعزیز جونپوری:
موزه ملی پاکستان، کراچی، ش: 354/1969. N.M. خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: 1035 ه. آغاز کمی افتاده، 714 ص؛
اسلام آباد، گنج بخش، ش: 3133، خط: نستعلیق پخته، محمّد امین بیگ، تاریخ کتابت: سده 12 ه 315 ص 43؛
کتابخانه جامعه همدرد، تغلق آباد، دهلی نو، ش: 1206 [570] ، خط: نستعلیق،
کاتب: محمّد عفاء الله. تاریخ کتابت: 1219 ه. در جونپور، 139 برگ؛44
لاهور، کتابخانه شادروان مولوی شمس الدّین. خط: نستعلیق، بی تاریخ؛ 45
کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه علیگر، به شماره میکروفیلم 3/257، خط: نستعلیق شکسته، 68 برگ46
8. شرح مخزن الاسرار: از محمّد حبیب اللّه بن عبدالحفیظ الهاشمی الحسنی الملتانی ثمّ لاهوری «وی از فاضلان و نویسندگان فارسی نویس شبه قاره هند، در سده یازده هجری است که نیاکانش از مکّه به مولتان کوچیدند و در همان جا اقامت کردند. محمّد حبیب اللّه، در روزگار اورنگ زیب، پادشاه گورکانی (1068 1118 ه . ق) در لاهور می زیست و در دینداری و تقوا بلند آوازه بود. او به خواهش دوستان و فرزندش، نجم الدین در سال 1080 ق / 1699 م کتابی به نام مفتاح المخزن در شرح مخزن الاسرار نظامی نوشت».47 این کتاب شرح کامل مخزن الاسرار نیست و بسیاری از ابیات را شرح نکرده است. وی همراه تشریح لغات، تلفظ آنها را نیز نوشته و به ابیاتی از خاقانی شروانی، عزمی، نظیری، فاریابی، حافظ شیرازی و سنایی غزنوی استناد کرده و در بعضی جاها به صنایع لفظی هم اشاره نموده است. او برای شرح و گزارش الفاظ ومطالب، از چندین منبع بهره برده که از جمله آنها صراح، فرهنگ رشیدی، بحر الجواهر، اصطلاحات عبداللطیف گجراتی، مؤید الفضلا، شرح اوراد از مولانا حسام الدین غوری، مقاصد الاولیا، مشارق الانوار، سراج القلوب و تفسیر زاهدی و غیره می باشد.48
ملتانی در ابیاتی پریشان در پایان شرح مخزن الاسرار، سال تألیف شرح را سال 1042 ذکر کرده است:
| شکر که این شرح به آخر رسید |
پایه صدگونه مفاخر رسید |
| بود دوم ربیع نخست |
شرح به فیض ازلی درست |
| وز سنه بگذشته هزار و دو چهل |
گفت به نامه قلم ایدون بهل49 |
دست نوشته های شرح مخزن الاسرار محمّد حبیب اللّه ملتانی:
موزه ملی پاکستان، کراچی، ش: 37 1967. N.M. خط: نستعلیق، محمّد اسلم بن حافظ دوست، تاریخ کتابت: 1080 ه . 50
پنجاب لاهور، ش: 7509 287. O، خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: سده 12. ه ، 692 برگ.51
لاهور، پنجاب پبلک لائبریری، ش: 45، 871 حبیب، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: میانه سده 12 ه . 69 برگ.
لایل پور، کچهری بازار، کتابخانه اشاعت العلوم، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، آغاز افتاده، انجام: به تقدیم رسانید، لاجرم درخود قلّت دانش و کمی شعور...، 300 ص.
پیشاور، دانشگاه کالج اسلامیه، ش: 1282، خط: نستعلیق پخته، محمّد مختار، تاریخ کتابت: 1295 ه ، نویسنده در پایان، نام کتاب را «مفتاح المخزن» یاد کرده، 147ص.
لاهور، دانشگاه پنجاب، ش: PiVI,IIA204، خط: نستعلیق، بی تاریخ، نام نگارنده در فهرست نادرست عبدالحفیظ لاهوری (پدر) آمده است، 107 برگ.
لاهور، دانشگاه شیرانی، ش: 1169/4222، بی تاریخ، نام نگارنده در فهرست حبیب اللّه (نه محمد حبیب اللّه) آمده است.52
9. شرح مخزن الاسرار: از قاضی ابراهیم تتوی [تقوی، تته ای، تبتی، تهتوی، تهتی!] (م 1073 ه) قاضی ابراهیم تتوی، فرزند اسماعیل (1073 ق) نویسنده فارس نویس شبه قاره هند در دوره پادشاهی شاه جهان (1037 1068 ق)، قاضی تته بوده است.
او در سال 1037 ه کتابی به نام شرح مخزن الاسرار به خواهش دوستان نوشت که در آن از آثاری مانند صراح، قاموس، فرهنگ ابراهیمی و... بهره برد و آن را به یوسف محمّد خان، حاکم سند (1041 1049 ق) تقدیم کرد. وی رساله غنیة الطالبین، نوشته شیخ عبدالقادر گیلانی را از عربی به فارسی ترجمه کرد و به شاهزاده دارا شکوه تقدیم نمود53.
شرح مخزن الاسرار تتوی، گزارشی است کوتاه و محققانه که در آن نویسنده، تمام تلمیحات را به طور مفصّل بیان نموده و به آیات قرآنی و احادیث نبوی استناد کرده، نیز از سعدی و حافظ ابیاتی را استشهاد نموده است.54 در حقیقت، قاضی ابراهیم، همان شرح محمود [قوام] بلخی را زیر و رو کرده است. و همین قدر از قرائن مستفاد می شود که این کتاب در اواسط سلطنت صفوّیه تالیف شده و بیشتر اصطلاحات عرفانی را ترجمه نموده است.55
نمونه ای از شرح:
| فاتحه فکرت و ختم سخن |
نام خدایست، برو ختم کن |
الفاتحه: گشاینده؛ والختم: تمام کردن و به معنی تمام کننده نیز آمده است. و در این مقام، ختم اوّل به معنی ثانی است و ثانی به معنی اوّل؛ یعنی، گشاینده فکر و به تمامیت رساننده سخن که نتیجه فکر است، نام خدایست و این صفت را بر همان نام ختم کن و امّا آن که فاتحه فکر است بنابر آن است که نام شریف الهی، گشاینده هر مشکل است، عقلی و حسی و آن که تمام کننده سخن است... .56
دست نوشته های شرح مخزن الاسرار قاضی ابراهیم تتوی:
1. اسلام آباد، کتابخانه گنج بخش، ش: 1690، خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: سده 12 ه . ق. 111 ص.57
2. کتابخانه آصفیه، ش: 183، خط: نستعلیق صاف، تاریخ کتابت: 1068 ه ، 175 برگ.58
3. کراچی، موزه ملی، ش: 1/122 1959 N.M، خط: نستعلیق خوش. کاتب: محمّد نصیر بن سلطان بن عبدالطیف قریشی سفیانی. تایخ کتابت: 1096.59
4. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش: 4814. خط: نستعلیق، کاتب: عبدالمجید کاتب، تاریخ کتابت: 1097 ه 155 برگ.60
5. بلوچستان. مستونگ، شمس آباد، میرزا عبدالقیوم، خط: نسخ و نستعلیق پخته، تاریخ کتابت: سده 11 ه ، آغاز در دیباچه افتاده است. 340 ص.
6. لاهور، پنجاب، پبلک لائبریری، ش: 45، 871 ، مخزن ابرا. خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: 1123 ه ، پادشاهی اورنگ زیب، با دیباچه نثری، 251 برگ.
7. حیدرآبادی، سند پروانشل میوزیم، ش: 902P. ، خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: 7 شعبان 22 جلوس؟، 223 ص.
8. لاهور، نکلسون رود، خلیل الرحمان داودی، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، 156 ص.
9. لاهور، محمّد شفیع، ش: 286/351، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، 111 برگ.
10. لاهور، دانشگاه پنجاب، ش: c107 PiVI 2856، خط: شکسته، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، 127 برگ.
11. لاهور، دانشگاه پنجاب، ش: 15 PiVI 209، خط: شکسته آمیز، تاریخ کتابت: 1201 ه . 115 برگ.
12. اسلام آباد، گنج بخش، ش: 8934 ، خط: نستعلیق خوش، نورشاه، تاریخ کتابت: 1231 ه 128 ش.
13. وهاری، میلسی، سردار جهندیر، خط: نستعلیق، در شهر مکیان زیر حکم شیر محمّد افغان، تاریخ کتابت: 1245 ه ، دیباچه ندارد.
14. پیشاور، دانشگاه کالج اسلامیه، ش: 1811، خط: نستعلیق شکسته آمیز، حافظ غلام حبیب ولد غلام جیلانی صاحب، تاریخ کتابت: 1253، 197 ص.
15. شکارپور، گرهی یاسین، مولانا محمد ابراهیم ناظم، یاسینی، خط: نستعلیق خوش، محمد اکرم، تاریخ کتابت: 1254 ه ، 222 ص. 61
16. فیصل آباد، پیلپز کالوئی، کتابخانه مجاهد الاسلام، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: 1266 ه ، 142 برگ.62
17. لاهور، دانشگاه شیرانی، ش: 1052/4104، کاتب: حسین بخش ولدمیان بخش، تاریخ کتابت: 1270 ه.
18. کراچی، استاد پیر حسام الدین راشدی، خط: نستعلیق، ملا موسی ابره، تاریخ کتابت: 1285 ه ، 410 ص.
19. چنیوت، جهنگ، ملک آباد، مولانا محمد اکرم، خط: نستعلیق خوش، عبدالمجید، تاریخ کتابت: 1310، 88 ص.
20. شکارپور، گرهی یاسین، مولانا محمد ابراهیم ناظم، یاسینی، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 14 ه . 186 ص.
21. حیدرآباد، درگاه شریف، کتابخانه عالیه علمیه، ببر سیّد محّب اللّه شاه راشدی، خط: نستعلیق خوش، بی تاریخ، انجام افتاده، در هامش آن شرح مولوی قاضی محمد بلخی است، 41 ص.
22. لاهور، محمد شفیع، ش: 287/361، خط: نستعلیق. محمد حسین ولد سلطان پتواری ساکن سبیه؟ علاقه لودهانه برای شاگردش مینهان سنگه ولد سردار دیاسنگه. بی تاریخ، 126 برگ».63
10. شرح مخزن الاسرار: ازمحمدرضا مولتانی لاهوری. محمدرضا مولتانی لاهوری فرزند محمّد اکرم (1098 ق) ادیب و نویسنده فارسی نویس شبه قاره هند است که در دوران جوانی به کارهای دنیوی و خدمات سلطانی پرداخت و در سال 1084 ق کارهای دیگر را کنار گذاشت و کتابی به نام مکاشفات رضوی در گزارش مثنوی معنوی، و تحفة الاحرار را نوشت.64 از شرحی که ایشان بر مخزن الاسرار نظامی گنجه ای نوشتند، تنها یک نسخه در قصبه چشتیان کهنه از شهرستان بهاول نگر پاکستان به شرح زیر محفوظ است:
بهاول نگر، چشتیان کهنه، اللّه دین نظامی، خط: نستعلیق پخته، عبدالحلیم بن شیخ عبدالرسول، تاریخ کتابت: 1299، دیباچه ندارد. 161 ص. 65
11. شرح مخزن الاسرار: از محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی. ملقّب به عبرت دماوندی، از دانشوران سده دوازدهم هجری است. وی در سال 1192 ه . ق. جُنگی از رساله های متعدد فراهم آورده که شامل است بر: 1 شعرهای کلیم کاشانی، سعدی، محتشم، میرزا کوچک بینش، منشات قائم مقام و دیگران و حدیث و فقه در رساله عقدنامه ملاّ محمّد باقر مجلسی. 2. شرح غزلیات مغربی. 3. شرح لغات دیوان انوری. 4. نو تقویم شرعی یا ترجمه غنیة الانام فیض کاشانی که تاریخ آن را ضمن رباعی در پایان کتاب چنین آورده است:
| چو عبرت پاس احسان داشت مرعی |
بر اصل غنیه افزود اصل و فرعی |
| کسی پرسید ازو تاریخ و نامش |
جوابش گفت «نو تقویم شرعی» |
5. شرح مخزن الاسرار نظامی گنجه ای؛ 6. نان و حلوا، 7. مکتوب و انشای غزالی که از مجلس سلطان سنجر نوشته، بسیار مهم و شامل نکات لطیفه است. عبرت دماوندی در ضمن این جُنگ در زیر ابیات مخزن الاسرار، واژگان دشوار را معنی کرده و در برخی موارد، شرحی بی حصر و مزجی نیز از ابیات ارائه کرده است.
نمونه ای از شرح:
| کرد قبا جبّه خورشید و ماه |
زین دو کله وار سفید و سیاه |
چاک زد و آشکار کرد نور آفتاب و ماه.
دو کله وار: دو قطعه وار، یک قطعه سفید، روز است و قطعه دیگر و پارچه دیگر، شب است و سیاه. جبه خورشید و ماه: کنایه از نور است. قبا کردن: عبارت از چاک زدن است. و دو کله وار: کنایه از شب و روز است.
حاصل معنی: اینکه به سبب وجود روز و شب قبا کرد؛ یعنی، چاک زد جبّه را که کنایه از پیدا کردن و آشکار نمودن خورشید و ماه باشد.
نسخه خطی جُنگ عبرت دماوندی به شماره 3396 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است». 66
12. شروح ناشناخته
شرح مخزن الاسرار: کتابخانه گنج بخش پاکستان، ش: 240/890 گزارش از ناشناس، کاتب: فیض بخش برای میان نادرعلی، خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: 12 ه ، 220 برگ، آغاز و انجام افتاده. 67
شرح مخزن الاسرار: موزه ملی پاکستان، کراچی، ش: 2/130 1962 N.M خط: نستعلیق، شارح: ناشناس، تاریخ کتابت 1230 ه . 68
آغاز: زهی نیرنگ سازی و طرفه طرازی...
شرح مخزن الاسرار: کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه آزاد اسلامی علیگر، شماره میکروفیلم: 3/176، خط: نستعلیق. تاریخ کتابت: 1249 ه ، 96 برگ. 69
کاشف الاسرار فی شرح مخزن الاسرار: شارح ناشناس، نام کتاب از پایان جلد دوم از نویسنده نسخه به دست آمده است. یک نسخه از این شرح با مشخصات زیر در بهاولپور (پاکستان) محفوظ است.
بهاولپور، کتابخانه غلام محمد گهوتوی، محمد عبدالحی چشتی، ش: 21 خط: نستعلیق پخته، خواجه محمود بن میان محمد سلیم بن مولوی محمّد عیسی، تاریخ کتابت: 1295 ه ، 162 ص. 70
کراچی، موزه ملی، ش: 148/1966 N.M. خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: 1122 ه. 310 ص.
کراچی، موزه ملی، ش: 385 1971. N.M: خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 12 ه ، 52 ص.
لاهور، دانشگاه شیرانی، ش: 680/3702، تاریخ کتابت: سده 12 ه. در فهرست آمده «جز شرح ابراهیم تتوی و ابن رستم کره ای است، شرح مفصلی است».71
شرح مخزن الاسرار: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش: 12907 خط: نستعلیق، بی تاریخ، ناقص الطرفین. 72
شرح مخزن الاسرار: ازبکستان، انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی، ش: 39، بی تاریخ، 225 برگ. 73
شرح مخزن الاسرار: ازبکستان، تاشکند، فرهنگستان علوم جمهوی ازبکستان، ش: 2880، تاریخ کتابت: اوّل سده 14 ه . ق، خط: محمد صدیق رحمت اللّه، 320 برگ؛ 74
13. فرهنگ واژه های اسکندرنامه و مخزن الاسرار: از عبدالعزیز حسرتی، پاکستان، انجمن ترقی اردو، ش: 3 ق ف 336، بی تاریخ، 38 ص. 75
در پایان باید عرض شود که مطمئنا شروح دیگری نیز، غیر از آن چه در این مقاله ذکر گردیده، موجود است و باید منابع مختلف را در پی و نشان آنها جست و جو کرد، امید است در آینده به بازیابی شروح و نسخه های دیگر نیز توفیق یابیم.
پی نوشتها
1. ثروتیان، بهروز، اندیشه های نظامی گنجه ای، تبریز، آیدین، 1376، ص 15
2. مخزن الاسرار نظامی گنجه ای، تهران، توس، 1363، ص 74.
3. بلخی، محمد بن قوام. شرح مخزن الاسرار نظامی گنجه ای، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 931، 1242 ه صص: 1، 2.
4. بحر الفضایل فی منافع الافاضل، فرهنگ فارسی است که در یک مقدمه و دو بخش تدوین شده است و ترتیب لغات در آن مطابق حرف اوّل و دوم کلمات می باشد. نسخه ای از آن در کتابخانه آصفیه حیدرآباد دکن به شماره 87 محفوظ است. نذیر احمد در مقدمه خود بر فرهنگ قواس، تألیف بحر الفضایل را 837 ه نوشته، امّا مأخذ آن را به دست نداده است. نیز ر. ک. نقوی، شهریار، فرهنگ نویسی در هند و پاکستان، تهران، ص 58 .
نیز. ر. ک. نذیر احمد. قند پارسی، هجده گفتار ادبی و تاریخی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1371، صص 296 297. و ر.ک. انوشه، حسن، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند، پاکستان، بنگلادش، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، ج 4، بخش 1، ص 410. ر. ک. دبیر سیاقی، محمّد، فرهنگ های فارسی و فرهنگ گونه ها. تهران. الف سپرک، 1368، صص 49 50 .
5. شرح مخزن الاسرار، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 931، صص 1 2.
6. همان، ص 2.
7. همان، ص 2.
8. قند پارسی، ص 296.
9. شرح مخزن الاسرار، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 931، ص 13.
10. آ. آ. سیمیونوف. مترجم، عارف رمضان، مجموعه نسخه های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان، مجلدات 6 1، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1375، ص 69.
11. منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان. اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ج 3، ص 1685.
12. ، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 2، بخش 1. مؤسسه فرهنگی منطقه ای وابسته به سازمان همکاری عمران منطقه ای (R.C.D) 1349، ص 1257.
13. ثروت، منصور، مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، تبریز، دانشگاه تبریز، 1372، ج 2، ص 489.
14. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 5 ، ص 3499.
15. فاضل، محمود (یزدی مطلق)، نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد (مشهد)، کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد، 1365، ج 2، صص 595 594 .
16. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1658.
17. عباسی نوشاهی، سیّد خضر، فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور (گنجینه آذر)، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1365، ص 308.
18. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 5 ، ص 3499.
19. فهرست میکروفیلم، نسخه های فارسی و عربی، کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر، هند، تهیه کننده مرکز میکروفیلم نور، ایران و هند، با همکاری دانشگاه اسلامی علیگر، 1375 ج 1، 1375 ص 113.
20. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 8 ، ص 81 .
21. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 2، بخش 1، ص 1257.
22. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1658.
23. همان، ج 7، ص 81 .
24. همان، ج 3، ص 1658.
25. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 2، بخش 1، ص 1257.
26. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1658.
27. همان، ج 7، ص 82 .
28. همان، ج 3، ص 1659.
29. همان، ج 7، ص 82 .
30. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 5 ، ص 3499.
31. مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولّد حکیم نظامی، ج 2، ص 489.
32. رادفر، ابوالقاسم، کتابشناسی نظامی گنجه ای، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1371، ص 65 .
33. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1659.
34. همان، ج 3، ص 1658. نیز. ر.ک: فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 5 ، ص 3499.
35. آکیموشکین، اُد. ف، کوشف. و.و؛ میکلوخو.ن.د؛ ماکلای. آ.م؛ موگینوف م.آ؛ صلاح الدین اُوا. فهرست نسخه های خطی فارسی مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه، مترجم: عارف رمضان، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1374، ص 275. نیز. ر.ک: کتابشناسی نظامی، ص 65 .
36. دانشنامه ادب فارسی. ج 4، بخش 3، ص 2567؛ نیز: فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 2، ص 1256. کتابشناسی نظامی گنجه ای، ص 66 .
37. صدرایی خویی، علی، فهرست نسخه های خطّی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، قم ،مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی، ج 37، 1377، صص 214 213.
38. درباره وی ر. ک: بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، بیروت، ج 6 ، 1992 م. ص 438. مفتاح، الهامه، ولی، وهاب، نگاهی به روند و نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه، تهران، 1374، صص 311 312. حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، 1992 م، ج 2، ص 1638.
39. موجانی، سیدعلی، فهرست نامگوی، نسخ خطّی مخزن حمید سلیمان. انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی (ازبکستان)، کتابخانه بزرگ حضرت آیت ا... مرعشی نجفی، قم، با همکاری دفتر مطالعات اسلامی وزارت امور خارجه، 1377، ص 773.
40. دانشنامه ادب فارسی. ج 4، بخش 2، ص 1706.
41. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1659.
42. دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 2، ص 1706.
43. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1660. دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2567.
44. فهرست نسخه های خطی فارسی، کتابخانه جامعه همدرد، تغلق آباد دهلی نو، دهلی نو، مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1377، ص 291.
45. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1660.
46. فهرست میکروفیلم نسخه های خطی فارسی و عربی، کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر، ج 1، ص 355.
47. دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2217.
48. مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 3، صص 391 390.
49. فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور، ص 308 ؛
دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2217.
50. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1663. نیز ر. ک: فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور، ص 308.
51. فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور، ص 308.
52. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1663.
53. دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 1، صص 49 50 .
54. مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 3، ص 390.
55. حمیدیان، سعید، مخزن الاسرار نظامی گنجه ای، قطره، تهران، 1379، ص 181.
56. تتوی، قاضی ابراهیم. شرح مخزن الاسرار نظامی گنجه ای، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 4814، 1097ه .
57. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، بخش 3، ص 1661.
58. مجموعه مقالات بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 2، ص 489. فهرست نسخه های خطی فارسی؛ ج 2، بخش 1، ص 1256.
59. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1661.
60. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 2، بخش 1، ص 1256.
61. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، صص 1662 1661.
62. همان، ج 7، بخش 1، ص 82 .
63. همان، ج 3، ص 1662.
64. دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2224. مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 3، ص 391.
65. همان ها. و نیز. ر.ک: فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1663.
66. دانش پژوه، محمد تقی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 11، صص 2397 2398.
67. تسبیحی، محمدحسین، فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، راولپندی پاکستان، 1350، ج 1، ص 282. کتابشناسی نظامی، ص 66؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 5 ، ص 3499.
68. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1663؛ دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2567؛ مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 3، ص 391.
69. فهرست میکروفیلم، نسخه های فارسی و عربی کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر، ج 1، ص 171.
70. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، صص 1664 1663.
دانشنامه ادب فارسی، ج 4، بخش 3، ص 2567؛ مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی، ج 3، ص 391.
71. فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1664.
72. آصف فکریّست. محمد، فهرست الفبایی کتب خطی، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، 1369، شماره 13، ص 340.
73. فهرست نامگوی، نسخ خطی مخزن حمید سلیمان، انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی، ازبکستان، ص 81 .
74. مجموعه نسخه های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان، مجلدات 6 1، ص 69 .
75. فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 3، ص 1943.
*. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین.
