علامه «صدر» نگرش نظام وار به فقه را لازمه شناخت روح آن می دانست

علامه شهید صدر بر این باور بود که فقه یک نظام و سیستم هدفمند است که هر کدام از اجزا و داده های آن در یکدیگر کارگرند، همه به سوی برآوردن هدف های دین در حرکتند و باید بدان نگرش نظام وار داشت تا بتوان روح فقه را شناخت و شناساند.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، 28 سال پیش در 19 فروردین ماه سال 1359 هجری شمسی، آیت الله «سیدمحمدباقر صدر» و خواهر دانشمند ایشان «بنت الهدی صدر» به دست مزدوران رژیم بعثی عراق به شهادت رسیدند.

علامه متفکر «سیدمحمدباقر صدر» یکی از بزرگ ترین علما و شهدای تاریخ در قرن اخیر است. وی فرزند آیت الله «سیدحیدر صدر» فرزند علامه «سیداسماعیل صدر» بود که این خاندان از علما و پرچمداران بزرگ مکتب شیعه در عصر خویش بوده و هستند.

شهید صدر روز بیست و پنجم ذی القعده 1353 هجری قمری در کاظمین در خانه علم و دانش دیده به جهان دیده گشود و از خردسالی آثار نبوغ در او مشهود بود. در ده سالگی به سلک علما درآمد و در هفده سالگی در ردیف اساتید و علما به تدریس فقه و اصول در حوزه نجف مشغول شد و کتاب «غایة الفکر» را در علم اصول تألیف کرد و نقطه نظرهای تازه ای در علم اصول عرضه کرد که نظریات او مورد توجه مجتهدین اصولی قرار گرفت.

در دوره تحصیلات ابتدایی غیر از کتاب های درسی به هر کتاب علمی و فرهنگی که دست می یافت، مشتاقانه به مطالعه آن می پرداخت. در این دوران فلسفه مارکسیسم را مطالعه کرد و به نقد عالمانه آن پرداخت. پس از فراغت از مدرسه در یازده سالگی ضمن فراگیری منطق، پاره ای از آرای آنان را به نقد کشید و در همین سال شروع به آموختن «معالم الاصول» کرد و بیشتر کتاب های درسی سطح را بدون استاد مطالعه کرد.

بیش از 13 سال نداشت که به نجف هجرت کرد و در حوزه درس آیت الله «محمدرضا آل یاسین» و آیت الله «سیدابوالقاسم خویی» حضور عالمانه یافت. وی بر کتاب فقهی استادش آل یاسین تعلیقه اجتهادی نگاشت. پس از پایان بردن تحصیلات عالی اصولی و فقهی خود تدریس خارج اصول و فقه را در 25 و 28 سالگی آغاز کرد و در حوزه شاداب درس او فضلا و مجتهدان زیادی شرکت جستند و تربیت یافتند.

او در کنار تلاش های علمی از مبارزه سیاسی غافل نبود و در این اواخر رهبری خیزش عراقیان را عهده دار شد و رژیم عراق که از مبارزات او به ستوه آمد و از ظهور امام خمینی جدید در عراق هراسناک شد، وی را همراه خواهر فاضله اش بنت الهدی در 19 فروردین ماه 1359 به شهادت رساند.

تألیفات علامه شهید صدر عبارتند از: حماسه ای از نور (مهدی منتظر)، خلافت انسان و شهادت انبیا، انسان معاصر و مشکلات اجتماعی، فلسفه ما، اقتصاد ما، دروس علم اصول (حلقات)، بحثی پیرامون ولایت، لمحه فقهیه، شرح عروة الوثقی، مبانی منطقی استقرا، تعارض ادله شرعیه، منابع قدرت دول اسلامی، بانک در مجتمع اسلامی، بانک اسلامی بدون ربا، احکام حج و ... .

علامه شهید صدر براساس مبانی و نوآوری های شکلی و محتوایی اصولی و فقهی خود و نیز شناخت عالمانه دشواری ها و پیچیدگی های تئوریک فقه شیعه و تلاش علمی و گسترده در حل آن ها جان تازه ای به فقه بخشید. او در نوشته های خود به ویژه مقاله «الاتجاهات المستقبلیة لحرکة الاجتهاد عند الشیعه» به شرح پاره ای از دشواری ها و پیچیدگی های فقه و راه حل بنیادی آن ها پرداخته است.

در دید او هدف اصلی اجتهاد فقهی و رسالت فقها شرح و برابرسازی نظر اسلام در دو حوزه زندگی فردی و اجتماعی بشر است، ولی فقه موجود به دلیل انزوای سیاسی تنها به برابرسازی شریعت در حوزه زندگی فردی پرداخته است و فقیه می انگارد بیش از این وظیفه ای ندارد و از شرح شریعت در حوزه زندگی اجتماعی به دور مانده است.

شهید صدر دشواری های برآمده از این روش تفکر را این گونه بر می شمارد: 1. نگاه فردگرایانه به شریعت و از این روی فقیه فردگرا قانون دیه و قصاص را ناسازگار با قاعده لاضرر می انگارد. 2. گشادن دشواری های فقهی با شیوه های فردگرایانه در مثل فقیه فردگرا مشکل (ربا) را مشکل فرد می داند، نه یک گرفتاری و دشواری اجتماعی و تلاش او نیز بر گشادن این گره اجتماعی از چشم انداز فردی است نه اجتماعی.

3. کارگر افتادن روش تفکر فردگرایانه در فهم نصوص: فقیه فردگرا برای پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) جایگاه حکومتی باور ندارد، از این روی گفتار و رفتار آنان را روشن کننده حکم ثابت و دائمی شرع می داند. 4. برابر نکردن روح نصوص شرعی بر واقع و برگرفتن قاعده از آن: فقیه فردگرا جمود بر الفاظ نصوص دارد و از استخراج روح نصوص شرعی و برگرفتن قاعده از آن و برابرکردن آن بر واقع غافل است. از این روی در یک موضوع ویژه به احکام گوناگون گردن می نهد و تجزیه را روا می دارد.

شهید صدر برای گشودن این دشواری ها که بازدارنده های بزرگی در راه قانونی و حقوقی شدن فقه شیعه در سطح کلان زندگی بشری اند، راه گشاهای چندی را ارائه کرده که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

الف. نظام واری و هدف مندی فقه: او بر این باور بود که فقه یک نظام و سیستم هدف مند است که هر کدام از اجزا و داده های آن در یک دیگر کارگرند و همه به سوی برآوردن هدف های دین در حرکتند و باید بدان نگرش نظام وار داشت تا بتوان روح فقه را شناخت و شناساند.

ب. تقسیم احکام شریعت به دگرگونی پذیر و دگرگونی ناپذیر: به نظر او راز و رمز خاتم بودن و همیشگی زمانی و مکانی دین در وجود احکام دگرگونی پذیر و دگرگونی ناپذیر و ترکیب بهینه این دو در پیوند با هدف های دین است. او از این رهگذر به فتاوای نوینی دست یافت. از باب نمونه احیای زمین ها را در دوره کشاورزی مدرن به تنهایی عامل مالک شدن نمی داند و مصلحت اندیشی ولی امر را ضمیمه می کند، بلکه احیا در عصر معصومان(ع) را که کشاورزی سنتی و ابتدایی بوده، عامل مالک شدن زمین ها می داند.

ج. فراغ قانونی (منطقةالفراغ): شهید صدر بر این باور بود که فراغ قانونی یا میدان های آزاد حقوقی که در برگیرنده مباح هایند، امور امضایی احکام حکومتی و ولایتی است و امتیاز شریعت و عامل پویایی و سازگاری آن با زمان ها و مکان های گوناگون است و باید بدان توجه داشت.

د. تقسیم نصوص به تبلیغی و ولایتی: علامه صدر بر این عقیده بود که پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) دارای دو مقام بوده اند و بر پایه هر مقام نصوصی از آنان صادر شده است: 1. مقام تبلیغ و تشریع احکام. 2. مقام ولایت و امامت. احکام نصوص گونه نخست را همیشگی و دگرگونی ناپذیر و احکام روایات مقام دوم را موقت و دگرگون شونده می دانست.

شهید صدر افزون بر شناخت دشواری های درون فقهی و طرح نوآوری های محتوایی برای حل آن ها، از شکل و شیوه ارائه تلاش های فقهی غافل نبود و در این راه پیشنهادهایی ارائه و کارهایی را انجام داد.[1]

منبع خبر: www.iqna.ir

تاریخ خبر:  1387/1/19