نگرشی بر سرمایة اجتماعی و ابعاد آن

چکیده:

این مقاله با هدف بررسی مفهوم سرمایة اجتماعی ، نحوة سنجش وعوامل ساخت آن و بررسی نقش آن در کارایی اقتصاد تنظیم شده است. در این نوشتار نخست نظریه های برخی از دانشمندان علوم اجتماعی و اقتصادی که در این حوزه به مطالعه و تحقیق پرداخته اند ، ارائه می شود و مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

این مقاله با تلاش در جهت ایجاد تصویری روشن از ابعاد مختلف سرمایة اجتماعی، در چهار بخش تحت عناوین سرمایة اجتماعی چیست؟ ، اندازه گیری و سنجش سرمایة اجتماعی ، سرمایة اجتماعی چگونه بوجود می آید؟ و سرمایة اجتماعی و کارایی اقتصادی تنظیم شده است.

مقدمه:

انسان به طور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور می کند. اثرات این کنش های متقابل و نقش آن ها تا حدی است که حذف آن زندگی را غیر ممکن می سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی بانگرشی کنجکاوانه در جوامع به شناسایی این کنش ها پرداخته و به مجموع عواملی پی بردند که آن را سرمایة اجتماعی نامیداند.

مفهوم سرمایة اجتماعی در بر گیرنده مفاهیمی همچون اعتماد ، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهد و آنهارا به سوی دست یابی به هدفی ارزشمند هدایت می نماید. از این رو شناخت عوامل مؤثر در تقویت یا تضعیف سرمایة اجتماعی می تواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایة اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد.

از دیگر مقولات مطرح در این حوزة سنجش میزان سرمایه اجتماعی است، زیراجوامعی که در جهت بهبود و تقویت سرمایة اجتماعی خود گام بر می دارند نیازمند ارزیابی اقدامات خود می باشند و این ممکن نخواهد بود مگر آنکه بتوانند روند صعود یا سقوط سرمایة اجتماعی را در اجتماع خود تخمین بزنند.

این مقاله با این دیدگاه ابتدا به معرفی سرمایة اجتماعی پرداخته و در این رابطه نظریات مختلف دانشمندان مطرح در این حوزه را ارائه می نماید.

سپس با بررسی مطالعات صورت گرفته در زمینة نحوة سنجش و اندازه گیری سرمایة اجتماعی از جمله مدل پوتنام1 در تخمین سرمایة اجتماعی، به بررسی مشکلات و موانع موجود بر سر راه تخمین آن می پردازد. و با استفاده از نظریات دانشمندانی همچون فوکویاما2 و کلمن3 روشهایی را که می توانند به طور غیر مستقیم معیاری از درجه و میزان سرمایة اجتماعی به دست دهند ، بر می شمرد.

قسمت بعدی مقاله با هدف ارائة یک شناخت کلی در رابطه با عواملی که می توانند موجب ساخت سرمایة اجتماعی گردند تنظیم گردیده است. اگر معتقد باشیم که ارتباط بین روند افزایشی سرمایة اجتماعی و بهبود عملکرد جامعه در همة ابعاد یک ارتباط مثبت است به طور قطع شناسائی عوامل مؤثر در ساخت سرمایة اجتماعی یکی از موارد ضروری در هر جامعه به شمار می رود.

و در بخش آخر نقش سرمایة اجتماعی در اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته است با این هدف که بگوییم سرمایة اجتماعی نه تنها در کنار عواملی چون منابع انسانی ، سرمایة فیزیکی و منابع مالی یکی از عوامل اصلی در تولید و عملکرد اقتصادی به شمار می رود ، بلکه بستر تشکیل آنها نیز هست به طوری که ضعف سرمایة اجتماعی باعث اختلال در عملکرد اقتصاد گردیده و باعث شکست یک جامعه در رسیدن به اهداف توسعه و تثبیت اقتصاد می گردد.

سرمایة اجتماعی چیست؟

سرمایة اجتماعی واژه ای است که در سالهای اخیر وارد حوزة علوم اجتماعی و اقتصاد گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی و اقتصادی گشوده است. دراین زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحبنظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته. ونظریه پردازانی همچون جین جاکوب(1961)1 ، جیمز کلمن(1966)2 ، گلن لوری(1970)3 ، بن پرات(1980)4 ، ویلیامسن(1981)5 ، بیکر(1983)6 و فرانسیس فوکویاما(1990)7 تعاریف متعددی را از سرمایة اجتماعی ارائه کرده اند.

جین جاکوب8 در کتاب “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکائی” سرمایة اجتماعی را شبکه های اجتماعی فشرده ای می داند که در محدوده های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی ، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی ، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. یک مثال عینی این تعریف را در دنیای امروز می توان در تشکل های غیر دولتی حمایت از محیط زیست یافت. این شبکه اجتماعی بعضا نیروهای قدرتمندی را به صورت NGO ه به وجود می آورد که حتی در حمایت از محیط زیست موجب توقف پروژه های عمرانی دولت نیز می شوند.

از نظر جیمز کلمن9 سرمایه اجتماعی شامل یک چارچوب اجتماعی است که موجب تسهیل روابط میان افراد درون این چارچوب می گردد. به گونه ای که فقدان آن ممکن است دردستیابی به یک هدف معین هزینه بیشتری را به افراد آن جامعه تحمیل کند.

گلن لوری10 سرمایه اجتماعی را مجموع منابعی می داند که در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای رشد اجتماعی افراد سودمند است.

بن پرات11 (1980 ) در تعریف سرمایه اجتماعی روابط بین افراد یک خانواده ، گروهی از دوستان یا شرکای یک شرکت را به صورت رابطه f تعریف می کند و به بررسی اثرات این رابطه بر مبادلات اقتصادی می پردازد.

ویلیامسن و بیکر12 (1981) و (1983) که به دنبال مطالعات بن پرات در پی بررسی شیوه اثر گذاری یک سازمان اجتماعی برعملکرد نهادهای اقتصادی بوداند مجموعه ای از مطالعات اقتصادی را پایه گذاری کردند که اقتصاد نهادی جدید نام گرفته است.

فرانسیس فوکویاما13 (1990) معتقد است سرمایه اجتماعی را می توان به عنوان مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش های غیر رسمی تعریف کرد. مشروط بر آنکه این هنجارها شامل ارزش های مثبت مانند صداقت ، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه باشد.

آنچه از تعاریف متعدد سرمایه اجتماعی بر می آید این است که این مفهوم در بر دارنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه بوده به نحوی که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزش ها و معیارهای رایج در جامعه مثبت تلقی شود، هدایت می کند. لذا آنچه از این تعریف استنباط می شود این است که هرچند ممکن است سرمایه اجتماعی به دلیل تقویت نیروهای جاذبه بین اعضای یک گروه و نیروهای دافعه بین گروه های متفاوت لزوما عامل مثبتی در یک جامعه به شمار نیاید ولی قطعا برای پیشبرد و سهولت در عملکرد اقتصادی ، احتماعی آن جامعه یک عامل ضروری به شمار می رود.

بنابراین میزان سرمایه اجتماعی در یک جامعه می تواند نشان دهنده شکاف موجود بین آن جامعه با یک جامعه برخوردار از یک نظام دموکراسی با حداکثر کارایی در نظام اقتصادی اجتماعی باشد. بنابر این پرسشی که به ذهن خطور می کند این است که آیا سرمایه اجتماعی قابل سنجش و اندازه گیری است و اگر هست با چه شیوه ای؟

اندازه گیری و سنجش سرمایة اجتماعی

برای اندازه گیری و سنجش سرمایه اجتماعی، با توجه به تعاریفی که از آن ازائه شد، با سه مشکل عمده مواجه می شویم.اول آنکه سرمایة اجتماعی یک متغیر کیفی است و سنجش آن با روش های معمول در اندازه گیری متغیرهای کمّی امکان پذیر نخواهد بود. به عبارت دیگر سنجش سرمایة اجتماعی به معنی سنجش میزان همبستگی و درجه انسجام بین اعضای یک گروه است و این خود به خوبی مشکلات موجود در اندازه گیری مستقیم سرمایة اجتماعی را نشان می دهد.

مشکل دوم این است که جدای از گروهها و اعضای یک جامعه در بین افراد غیر عضو نیز مقادیری از اعتماد متقابل ، مشارکت و همکاری به چشم می خورد بنابراین بسنده کردن به اندازه گیری درجه انسجام و همبستگی در میان اعضای یک گروه به معنای نادیده انگاشتن شکل های دیگر اعتماد و همکاری می گردد.

مشکل سوم در ارتباط با درجة انزجار و تنفر در بین گروههای مختلف است که قطعا اندازه گیری آن به صورت یک عدد مشخص و قابل قبول برای بیان میزان سرمایة اجتماعی امکان پذیر نیست.

حزب سوسیالیست ملی گرا یا ناسیونال سوسیالیست ها در آلمان پیش از جنگ جهانی دوم یک نمونة واقعی از تشکیلات گروهی است که تعصبات خشک درون گروهی و عقاید نژاد پرستانة اعضای آن، به شدت موجب تقویت همبستگی بین آنان و افزایش نفرت و انزجار نسبت به افراد غیر عضو می شد، تا جایی که به کشتار دسته جمعی گروههای غیر عضو مانند یهودیان می انجامید. همچنین این حزب بر حسب میزان اعتقاد به آرمانهای گروه دارای رتبه بندی های طبقاتی بود. به گونه ای که در بالاترین طبقات از بیشترین درجه انسجام واعتماد بین اعضا وجود داشت برخوردار بوده و این انسجام و اعتماد به سمت طبقات پایین تر کاهش می یافت.

علی رغم وجود این مشکلات در اندازه گیری میزان سرمایة اجتماعی یک جامعه ، پوتنام1 رابطه ریاضی زیر را برای سنجش سرمایه اجتماعی ارائه داد:

Sc=Σ[(1/rni)rp cni]

i=1..t

در این رابطه عدد n نمایندة عضویت در گروههای مختلف جامعة مدنی است که در طول زمان و مکان متغیر است. در واقع در هر جامعه ای تعداد زیادی از n وجود دارد که از 1 تا t قابل شمارش است. c معرف ضریب همبستگی است یااینکه اعضای گروه تا چه اندازه با یکدیگر متحد هستند که در هر گروه بسته به درجة همبستگی داخلی متغیر است. rp متغیری است که شعاع اعتماد در درون گروه را نشان می دهد. اعتماد متقابل در بین اعضای یک گروه در واقع عاملی است که موجب افزایش روابط صادقانة دو جانبه در گروه می گردد. در برخی موارد ابعاد شعاع اعتماد ، تمام گروه را در بر می گیرد. نمونة بارز آن وجود اعتماد متقابل در بین اعضای یک خانواده است. در این شرایط rp عدد یک را به خود اختصاص می دهد. در مواردی که اعتماد متقابل علاوه بر درون گروه به بیرون از گروه و به افراد غیر عضو نیز سرایت کند ، rp بزرگتر از یک خواهد بود.

و بالاخره rn نمایندة همان نیروی دافعة بین گروههاست یعنی همان نفرت و دشمنی که بعضا بین گروههای رقیب مشاهده می شود و با افزایش تعصبات درون گروهی افزایش یافته و نتایجی چون جنگهای داخلی ، ترور و ... را به وجود می آورد rn با میزان سرمایة اجتماعی رابطه ای معکوس دارد.

اما واقعیت این است که اندازه گیری این متغیرها اگر نگوییم غیر ممکن ، کاری است بسیار دشوار است. بنابرین آسان تر خواهد بود اگر به جای سنجش سرمایة اجتماعی ، نبود سرمایة یعنی انحرافات اجتماعی را اندازه بگیریم. انحرافاتی از قبیل میزان جرم و جنایت ، فروپاشی خانواده ، مصرف مواد مخدر ، طرح دعاوی و دادخواهی ، خودکشی ، فرار از پرداخت مالیات و انواع موارد نقض قوانین و زیر پا گذاشتن ارزشها و عرفهای مرسوم در یک جامعه.

ولی باید دانست استفاده از سنجش انحرافات اجتماعی به جای سرمایة اجتماعی باعث می شود مسألة توزیع سرمایة اجتماعی در بین قشرهای مختلف جامعه نادیده انگاشته شود. چه بسا انسانهایی که با شعور اجتماعی بالای خود در کنار افرادی باانواع امراض اجتماعی قرار گرفته اند.

سرمایة اجتماعی چگونه به وجود می آید؟

با توجه به آنچه تا کنون بیان شد می توان نتیجه گرفت معیار اصلی در شناخت سرمایة اجتماعی ، روابط اجتماعی افراد و نحوة همزیستی آنها در یک جامعه است. بنابراین این عامل مرتبط با حوزة جامعه شناسی است و علل و عوامل تشکیل آن را باید در علل و عواملی جستجو کرد که در ساخت فرهنگ ، آداب و سنن ، معیارها ، هنجارها و ارزشها و حتی قوانین رسمی یک جامعه اثرگذار بوده و شکل کنونی آن را رقم زده و درجه ای از سرمایة اجتماعی را به ارمغان آورده اند.

هرچند اقتصاد دانان عامل اصلی ایجاد همکاری ها و همیاری های اجتماعی رادر تئوری خود با نام تئوری بازیها جستجو می کنند ، ولی شواهد تجربی به ندرت نشان می دهند که گردهمایی اعضای یک گروه برای رسیدن به یک هدف معین ابتدا به عنوان یک استراتژی در بازی آنگونه که اقتصاددانان معتقد هستند آغاز شده باشد.

هنگامی که انجمن حمایت از محیط زیست شکل می گیرد به طور قطع به تنها چیزی که نمی اندیشند انتخاب یک استراتژی برای بازی در برابر یک رقیب است. بلکه آنچه مهم است اعتقاد مشترکی است که در بین اعضای این انجمن حاکم بوده و آنان را به سمت حفظ محیط زیست کشانده است. بنابراین ریشة تشکیل این انجمن به عواملی باز می گردد که حفظ محیط زیست را برای این افراد به صورت یک ارزش مثبت درآورده است. به طور قطع نقطة آغاز این همیاری در اینجاست. ولی تداوم این همیاری، گروه را در مواجهه با موانع موجود ، به انتخاب استراتژیهای برد و باخت برخواهد انگیخت.

بر مبنای نظر جیمز کلمن1 عوامل ساخت سرمایة اجتماعی از 4 دسته خارج نیست:

1-عوامل نهادی 2-عوامل خودجوش 3-عوامل بیرونی 4-عوامل طبیعی

هر یک از این عوامل خود به گروههای کوچکتری قابل تقسیم هستند که تقسیمات آن را در جدول زیر می توان مشاهده کرد.

طبقه بندی عوامل ساخت سرمایه اجتماعی

ردیف	گروه های کلی	گروه های جزئی
1	عوامل نهادی	عقلائی  غیر عقلائی
2	عوامل خود جوش	عقلائی  غیر عقلائی
3	عوامل بیرونی	دین  ایدئولوژی  فرهنگ و تجربه تاریخی مشترک
4	عوامل طبیعی	خویشاوندی  نژاد و قومیت

در این دسته بندی تئوری بازی در گروه عوامل خودجوش جای می گیرد. یعنی به عنوان شاخه ای در یک گروه از نه گروه مشاهده می شود. لذا نظریة بازی هرچند می تواند یکی از عوامل تشکیل دهندة سرمایة اجتماعی باشد ولی در میان سایر عوامل اجتماعی دارای اثر کم رنگ تری است.

1-عوامل نهادی

نهاد به معنای قانون ، رسم ، عرف ، عادت و یا سازمانی است که در زندگی سیاسی یا اجتماعی مردم مؤثر واقع شده و نظام هدفداری را در جهت رفع نیازهای یک اجتماع سازمان یافته ، ایجاد می کند. مثال بارز از یک نهاد ، دولت است که به واسطة وضع قوانین و ایجاد نظام هدفدار موجب تشکیل سرمایة اجتماعی می شود.

در برخی از قوانین به عنوان یک عامل نهادی به صورت عقلائی وضع می گردند تا انسانها را وادار به مشارکت نمایند، دولتهای کمونیستی نظیر اتحادیه جماهیر شوروی سابق و چین دارای چنین خصوصیاتی بودند.

در نظام های دموکراسی نیز قوانین به گونه ای وضع می شوند که بر پایة آن نهادها و تشکل ها رسمیت می یابند که مسئول ترویج ارزشهای غیر رسمی هستند مانند: احزاب سیاسی یا تشکل های مردمی.

فوکویاما1 معتقد است ، هر گاه رفتاری در اثر قدرت طلبی و سلطه یک گروه بر گروهی دیگر در جامعه شکل بگیرد، به عنوان یک عامل نهادی غیر عقلائی در تشکیل سرمایة اجتماعی به شمار می رود.

2-عوامل خودجوش

هنجارهایی که به صورت خود جوش به جای قانون و دیگر نهادهای رسمی از کنش های متقابل اعضای یک اجتماع به وجود می آیند و ناشی از انتخاب های تعمدی نیستند ، به عنوان عوامل خود جوش در ایجاد سرمایة اجتماعی در نظر گرفته می شوند که به دو دستة عوامل خودجوش عقلایی و عوامل خود جوش غیر عقلایی تقسیم می شوند.

هنگامی که کنش های افراد یک اجتماع در تقابل با یکدیگر هرچند غیر عمد ولی بر اساس تعقل و تفکر صورت می گیرد ، هنجارهایی را به وجود می آورد که زمینه ساز تشکیل سرمایة اجتماعی است. از این رو تئوری بازی اقتصاددانان جزء این دسته عوامل جای دارد.

ولی هنگامی که این کنش های متقابل ، غیر منطقی و تصادفی باشد مانند همیاری و همکاری زنبورهای عسل در ساخت کندو که بدون هیچ تعقل و تفکر و به صورت غریزی صورت می گیرد ، با نام عوامل خودجوش غیر عقلایی دسته بندی می گردند.

3-عوامل بیرونی

منظور از این دسته عوامل ، هنجارهایی است که از جایی غیر از همان اجتماعی که در آن به کاررفته سرچشمه می گیرند. عواملی همچون دین و مذهب ، ایدئولوژی و فرهنگ یا تجربة مشترک تاریخی جزء این گروه طبقه بندی می گردند.

کلمن2چنین بیان می کند:” وبر به دین نه تنها به دلیل عامل ایجاد کنندة اخلاق در کار بلکه به دلیل عامل ایجاد کنندة شبکه های اعتماد در روابط تجاری و مبادلات اقتصادی توجه می کند.”

در دنیای مدرن امروز ، تمامی بخش غیر دولتی که آن را جامعة مدنی می نامند ، میل به سازمان یافتن پیرامون ایدئولوژی ها دارند.از طرف دیگر بخش اعظم هنجارها از فرهنگها ناشی می شوند بدون آنکه بتوان ارتباطی بین آنها و مذهب یافت.

4-عوامل طبیعی

در این گروه دو دسته از عوامل به صورت روابط خویشاوندی و همبستگی های قومی و نژادی قرار می گیرند. اهمیت خویشاوندی در مقایسه با دیگر ساختارهای اجتماعی از یک جامعه به جامعة دیگر به میزان زیادی فرق می کند. اما در هیچ جامعه ای خویشاوندی به طور کامل محو نشده است. شواهد قابل ملاحظه ای از علوم طبیعی وجود دارد که می گوید اجتماعی بودن نه تنها در انسان بلکه در دیگر موجودات نیز امری ذاتی است. از سوی دیگردر عین حال که اجتماعی بودن در انسانها تا حدی ریشه در فرهنگ دارد ولی با گرایش های بنیانی به سمت اجتماعی بودن و با مسائل ژنتیکی نیز بسیار مرتبط است.

قومیت و نژاد از مقولاتی هستند که مردم اعتقاد دارند هر دوی اینهااز منابع مهم هویت هستند. بنابراین بدون در نظر گرفتن مسایل زیست شناسی و طبیعی و حتی کنش های اجتماعی در شناخت قومیت و نژاد، همبستگی های قوی و نژادی از عوامل طبیعی ساخت سرمایه اجتماعی به شمار می آیند.

هرچند ممکن است این دسته بندی نتواند تمام منابع ساخت سرمایة اجتماعی را در بر بگیرد. اما دست کم تصویری از وسعت و پیچیدگی مسأله به دست می دهد.

بسیاری از این منابع نه تنها نافی یکدیگر نیستند بلکه دارای هم پوشانی نیز هستند. مثلا هنجارهایی که از عوامل طبیعی منشأ یافته اند می توانند در عین حال به وسیلة قانون ، مذهب و یا فشارهای اجتماعی خود جوش تقویت شوند. آنچه که حائز اهمیت است این است که طیف وسیعی از منابع ایجادکنندة سرمایةاجتماعی را بشناسیم و امکانات و محدودیت های هر یک را تشخیص دهیم. بنابراین انتخاب منبع ایجادکنندة سرمایة اجتماعی دارای اهمیت است ، به طور قطع ابزارهای نهادی نمی توانند به طور کامل جایگزین عوامل خود جوش یا بیرونی گردند و این عوامل نیز نمی توانند جایگزین ابزارهای نهادی شوند.

نقش سرمایة اجتماعی و کارایی اقتصاد

کلمة سرمایة اجتماعی در دهة 1990 در رشتة اقتصاد به صورت یک اصطلاح رایج درآمد. به طور کلی در نظریه های اخیر دانشمندان علوم اجتماعی از جمله در آثار دیه گو گمبتا (1988)1 ، جیمز کلمن (1990) ، رابرت پوتنام (1993) و فرانسیس فوکویاما (1995) توضیح داده شده که میزان سرمایة اجتماعی تعیین کنندة کیفیت کارکرد نهادهای جامعه است. در این مطالعات سرمایة اجتماعی و یا به عبارتی اعتماد به عنوان میل مردم به همکاری برای تولید نتایجی کارا از منظر اجتماعی و جلوگیری از افتادن در دام عدم همکاری قلمداد شده است.

نک و کی فر (1997)2 در مطالعة خود پی برده اند که بین رشد اقتصادی و اعتماد رابطة مستقیمی وجود دارد و این ارتباط در کشورهای فقیرتر قویتر است. اعتماد متقابل بین افراد یک جامعه با سهولت بخشیدن به فعالیتهای اقتصادی موجب افزایش کارایی در اقتصاد می شود . در کشورهای توسعه یافته این نقش به عهدة نهادهای رسمی است. از طرف دیگر این مطالعه نشان می دهد که افزایش سرمایة اجتماعی موجب کاهش توزیع ناعادلانة درآمد در کشورهای در حال توسعه می شود.

اقتصاددانان نئو کلاسیک اهمیت کارکرد تعاونی ها را در اقتصاد به عنوان یک ارزش مثبت به خوبی می دانند و برای تبیین این که چگونه افراد مستقل و عقل گرا به همکاری با یکدیگر روی می آورند ، تئوری دقیق بازی را ارائه کرده اند. به علاوه اقتصاددانان هنجارهایی را که در اثر عوامل نهادی ساخته شده اند ، به خوبی می شناسند. آنچه که اقتصاددانان به سختی می پذیرند اهمیت عوامل بیرونی در ساخت سرمایة اجتماعی است. یعنی عواملی بیرون از نظام اقتصادی که بر رفتار اقتصادی تأثیر می گذارند ، و از منابعی از قبیل فرهنگ یا مذهب سرچشمه می گیرند.

بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی اهمیت عوامل بیرونی را در اقتصاد سرمایه داری پذیرفته اند و بسیاری دیگر اعتقاد دارند که در طول زمان اقتصاد سرمایه داری ، سرمایة اجتماعی را که با ابزارهای غیر اقتصادی ایجاد شده است ، متلاشی می کند. به طور کلی در ارتباط با نقش عوامل بیرونی در اقتصاد سرمایه داری تعارضات بسیاری وجود دارد.

در بعد دیگر نقش سرمایة اجتماعی در اقتصاد از دیدگاه تشکیل شبکه ها قابل بررسی است. از این دیدگاه ، شبکه، به عنوان نوعی سازمان رسمی تعریف نشده بلکه به صورت یک ارتباط اخلاقی مبتنی بر اعتماد تعریف می شود. بنابراین یک تعریف دقیق تر چنین خواهد بود: یک شبکه متشکل از گروهی از افراد است که دارای هنجارها یا ارزش هایی فراتر از ارزش ها و هنجارهای لازم برای دادو ستدهای متداول بازار می باشند. هنجارها و ارزش هایی که در این تعریف جای می گیرند از هنجارهای ساده دوسویه مشترک بین دو دوست گرفته تا نظام های ارزشی پیچیده را شامل شوند.

شبکه ها به عنوان روابط اخلاقی غیر رسمی شناخته می شوند ، بنابراین با پدیده هایی از قبیل پارتی بازی ، نژاد گرایی و روابط غیر شفاف مرتبطند. اما روی هم رفته چرا نباید ریشة این روابط غیر رسمی خشکیده شود؟ یک جواب آن با مسألة لزوم هماهنگی بین افراد در شرایط پیچیدة اقتصادی ارتباط دارد، به عبارت دیگر موضوع مطرح در این ارتباط جریان کامل اطلاعات است.دلیل اینکه شبکه ها به عنوان گروههای دارای هنجارها و ارزش های غیر رسمی ، از اهمیت برخوردارند ، این است که در برابر اطلاعاتی که از طریق سازمان جریان می یابد مجراهای جانشینی فراهم می سازند. دوستان وقتی در اطلاعات با یکدیگر سهیم هستند ، معمولا خواهان حق مالکیت در فکر نشده و بنابراین وارد این نوع دادو ستد نمی شوند. بنابراین وجود دوستی ها ، جریان آزاد اطلاعات را در درون سازمان تسهیل می کند. همچنین معمولا دوستان به دنبال موضع گیری های قدرت گرا نیستند.

یک نفر در قسمت بازاریابی کسانی را در قسمت تولید می شناسد و در سر میز نهار آنهارا در جریان نارضایتی مصرف کننده در ارتباط با کیفیت تولید قرار می دهد و بنابراین سلسله مراتب رسمی را دور می زند و اطلاعات را به جایی که بسیار مفید است سریع انتقال می دهد. فرهنگ مشارکت در شرایط ایده آلی اطلاعات را در دسترس یک کارمند قرار می دهد و بنابراین تلاش ها را به سوی اهداف گروه سوق می دهد و جریان اطلاعات در درون سازمان تسهیل می شود.

سرمایةاجتماعی برای ادارة کارکنان بسیار ورزیدة مجتمع های تولیدی نیز بسیار حیاتی است. و اطلاعات و جریان هایی را که نامرئی یا جابه جایی آن دشوار است به راحتی پخش می کند. سازمان ها ، از دانشگاهها گرفته تا شرکتهای مهندسی ، حسابداری و شرکت های ساختمانی عموما نمی خواهند به کارکنان متخصص خود از طریق مقررات کاری دیوان سالاری دقیق مدیریت کنند. این کارکنان بر اساس معیارهای تخصصی معمولا مورد اعتماد قرار می گیرند و به عنوان کسانی که خودشان مدیر خود هستند ، تلقی می شوند. در نتیجه آموزش حرفه ای در جامعة پیشرفتة فراصنعتی، عامل مهم سرمایة اجتماعی به شمار می رود و مبنای سازمان هموار و غیر متمرکز را فراهم می سازد.

از نظر فوکویاما1 سرمایةاجتماعی برای بخش های خاص و اشکال خاصی از تولید مهم است زیرا در مبادله براساس هنجارهای غیر رسمی از هزینه های داد و ستد داخلی و خارجی سازمان و هزینه های دادو ستد بازار آزاد پرهیز می شود. هنگامی که ارزیابی کالا و خدمات پیشرفته دشوارتر شود ، نیاز به مبادلة غیر رسمی نیز بیشتر می شود.مانند انتقال دانش پیشرفته در روابط غیر رسمی بین گروههای کاری.

در هر حال به رغم مطالعات صورت گرفته ، بحث های مربوط به نحوة اندازه گیری سرمایة اجتماعی در تابع تولید ملی هنوز به جایی نرسیده است و به این ترتیب می توان انتظار داشت که بحث در بارة سرمایة اجتماعی و یا به عبارتی، بخش معنوی تابع تولید ناخالص ملی ، یکی از زمینه هایی باشد که ادبیات اقتصادی در آینده بر آن متمرکز خواهد شد.

جمع بندی:

این مقاله با هدف معرفی مفهوم سرمایة اجتماعی در 4 بخش اصلی با عناوین :”سرمایة اجتماعی چیست ؟ ، اندازه گیری و سنجش سرمایة اجتماعی ، سرمایة اجتماعی چگونه بوجود می آید و سرمایة اجتماعی و کارایی اقتصادی” تنظیم شده بود.

در بخش اول با توجه به تعاریف متعددی که دانشمندانی همچون جین جاکوب ، جیمز کلمن ، گلن لوری ، بن پرات ، ویلیامسن ، بیکر و فرانسیس فوکویاما در رابطه با سرمایة اجتماعی ارائه کرده اند ، چنین بر می آید که این مفهوم برگرفته از مفاهیمی مانند اعتماد ، همکاری و روابط متقابل بین اعضاء یک گروه بوده به نحوی که گروه را به سمت دستیابی به هدفی با ارزشهای مثبت هدایت می کند. لذا میزان سرمایة اجتماعی موجود در یک جامعه می تواند شکاف موجود بین آن جامعه و جامعة مدنی مطرح در یک نظام دموکراسی را با حداکثر کارائی در نظام اقتصادی و اجتماعی ارائه نماید.

در رابطه با اندازه گیری و نحوة سنجش سرمایة اجتماعی ، هرچند مدل ریاضی پوتنام به صورت :

Sc=Σ[(1/rni)rp cni]

i=1..t

گامی است در جهت کمی نمودن اندازة سرمایة اجتماعی در یک اجتماع ولی موانع و مشکلات موجود در این راه ، نظریه پردازان این حوزه را بر آن داشته تا به جای اندازه گیری مستقیم سرمایة اجتماعی ، به اندازه گیری شاخص های نشان دهندة کمبود و سقوط سرمایة اجتماعی بپردازند. شاخص هایی همچون میزان جرم و جنایت ، تعداد خانواده های فرو پاشیده ، میزان مصرف مواد مخدر ، طرح دعاوی و دادخواهی ، خودکشی ، فرار از پرداخت مالیات و انواع موارد نقض قوانین و زیر پاگذاشتن ارزشها و عرفهای مرسوم .

در بخش سوم با بررسی منابع مختلف و با توجه به نظریات دانشمندان این حوزه ، 4 دسته از عوامل تشکیل دهندة سرمایة اجتماعی ، به صورت 1-عوامل نهادی 2- عوامل خودجوش 3- عوامل بیرونی و 4- عوامل طبیعی مورد شناسائی قرار گرفت.

در نهایت با توجه به اینکه سرمایة اجتماعی به عنوان عاملی جدید وارد حوزة علوم اقتصادی شده و زاویة جدیدی را در تحلیل مسائل اقتصادی گشوده است ، ارتباط سرمایة اجتماعی و کارایی اقتصاد با استفاده از مطالعات انجام شده ، مورد بررسی قرار گرفت . و یکی از زمینه های مطرح در ادبیات اقتصادی آینده را اندازه گیری سرمایة اجتماعی به عنوان بخش معنوی تابع تولید ناخالص داخلی دانست.

_________________

Putnam-1

Fukoyama-2

Coleman-3

Jane Jacobs-4

James Coleman

Glenn Loury-5

Ben Porath-6

Wlliamson-7

Becker-8

Ben porath-9

Jane Jacobs : theDeath and life of Great American cities . 1961

Coleman James (1990)” Foundation of social Theory Cambridge” : Harvard University Press-10.

11-. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books 1977).

12. کلمن جیمز، “بنیادهای نظریة اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران 1377 ، نشر نی

13. فوکویاما فرانسیس ، “پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان

14 . Putnam R.D. (1993)” Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : Princeton university Press

15.کلمن جیمز،” بنیادهای نظریة اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران 1377 ، نشر نی

16. فوکویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان

17 . Gambetta Diego ed (1988) Trust : “Making and Breaking Cooperative Relations” Cambridge : Blackwell2 . Knack Stephan and Philip Keefer (1997)” Does Social Capital Have an Economic Payoff?Across_country Investigation” Quarterly Journal of Econometrics No.112 November 1997

18. فوکویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن”. ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان

منابع:

1. Coleman James (1990)” Foundation of social Theory”, Cambridge : Harvard University Press.

2. Gambetta Diego ed (1988)” Trust : Making and Breaking Cooperative Relations”, Cambridge : Blackwell

3. Knack Stephan and Philip Keefer (1997)” Does Social Capital Have an Economic Payoff?Across_country Investigation”, Quarterly Journal of Econometrics No.112 November 1997

4. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books 1977).

5. Putnam R.D. (1993) “Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : princeton university Press

6. آقابخشی علی و افشاری راد مینو” فرهنگ علوم سیاسی”, تهران 1379 نشر چاپار

7. تشکر زهرا و معینی محمدرضا “نگاهی به سرمایة اجتماعی و توسعه”, فصلنامة علمی پژوهشی رفاه اجتماعی سال اول شمارة4

8.فوکویاما فرانسیس” پایان نظم سرمایه اجتماعی و حفظ آن”, ترجمه: غلامعباس توسلی تهران 1379 انتشارات جامعه ایرانیان

9. کلمن جیمز” بنیادهای نظریة اجتماعی”, ترجمه : منوچهر صبوری تهران 1377 نشر نی

10. گولد جولیوس و کولب ویلیام ل “فرهنگ علوم اجتماعی”, ترجمه:محمد جواد زاهدی مازندرانی تهران 1376 انتشارات مازیار

11. متوسلی محمود و بی نیاز علی “رویکردی به ارزیابی سرمایة اجتماعی در اقتصاد ایران”, مجله برنامه و بودجه شماره75

* دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه اصفهان

1. Putnam

2. Fukoyama

3. Coleman

1. Jane Jacobs 5. Wlliamson

2. James Coleman 6. Becker

3. Glenn Loury 7. Ben porath

4. Ben Porath 8. Jane Jacobs : the

Death and life of

Great American cities . 1961

9. Coleman James (1990)” Foundation of social Theory Cambridge” : Harvard University Press.

1. Loury Glenn “A Dynamic Theory of Racial Income Differences “in P. A . Wallace andA . Le Mund eds Women Minoritties and Employment Discrimination (Lexington MA . : Lexington Books 1977).

2. کلمن جیمز، “بنیادهای نظریة اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران 1377 ، نشر نی

3. فوکویاما فرانسیس ، “پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان

1 . Putnam R.D. (1993)” Making democracy work –civic traditions in modern Italy”. Princeton NJ : Princeton university Press

1.کلمن جیمز،” بنیادهای نظریة اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران 1377 ، نشر نی

1. فوکویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن” ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان

2. کلمن جیمز،” بنیادهای نظریة اجتماعی” ترجمه:منوچهر صبوری تهران 1377 ، نشر نی

1 . Gambetta Diego ed (1988) Trust : “Making and Breaking Cooperative Relations” Cambridge : Blackwell.

2 . Knack Stephan and Philip Keefer (1997)” Does Social Capital Have an Economic Payoff?Across_country Investigation” Quarterly Journal of Econometrics No.112 November 1997

1. فوکویاما فرانسیس ،” پایان نظم سرمایة اجتماعی و حفظ آن”. ترجمه : غلامعباس توسلی ، تهران 1379 ، انتشارات جامعة ایرانیان