نگاهی به الصحیفة الحسینیة در موسوعة الادعیة

بنیاد پژوهشهای اسلامی

مدیر خدمات پژوهشی

الامام الحسین علیه السلام

آن گاه حضرتش به این ندا خوانده شد:

بارها شنیده و گفته ایم که امامان علیهم السلام نوری واحدند؛ اما بسیار می شود که چون راهی به درون همین گویندگان و شنوندگان باز می کنیم، درمی یابیم یکی را شجاع تر از دیگری و آن دیگر⁽²⁾ را زاهدتر از این به باور نشانده ایم، تا آنجا که در فرهنگ عامّه، سیّد حسنی آرام تر از سید حسینی که مظهر خروش و قهر الهی است، دانسته یا شناخته می شود.

گفتنی است این مختصر و توان نگارنده، گنجایش معرّفی جنبه اشاره شده را از وجود نورانی حسین بن علی علیهماالسلام ندارد، بلکه در پی آن است تا نشان دهد امام شهیدان، امام عارفان و ساجدان و چراغی فرا روی شب زنده داران و خلوت گزیدگان انس با ذات باری است.

حسین علیه السلام ، تنها امام کربلا، مدینه و مکه و طوطی شکر شکن فراز نیزه نیست که دلی گذاخته از عشق الهی و زبانی گشاده در مناجات دارد و شگفت آنکه صحیفه حسینیه، مهجور و شگفت تر آنکه ناآشنا به گوش سیراب کنندگان خاکش به آبِ دیده است.

فرهنگ نویسی در روزگار حاضر به دلیل نقش آن در راهنمایی پژوهشگران به منابع اصیل و معتبر مورد توجه است. از سویی گرایش به سلوک عارفانه و احساس نیاز به منبعی برای پاسخ به نیازهای معنوی بشر به ویژه نسل جوان، چنان نمودی یافته که از آن به موج تعبیر می شود.

بنابراین آبشخوری زلال، غبار ناگرفته و سیراب کننده باید تا خنکای آن آتش این شوق را فرو نشاند. به علاوه، بخشی در خور توجه از معارف اسلامی را به ترازوی نقد فرهیختگان و علاقه مندان به حکمت ناب با هر دین و آیینی گذارد.

موسوعة الادعیة مجموعه ای ارزشمند با بیش از پنج هزار صفحه است که به عنوان نخستین اثر در نوع خود از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی انتشار یافته است.

این مجموعه به رغم سه سال فاصله میان چاپ جلد نخست و جلد پایانی (ششم) از یکنواختی لازم در صفحه آرایی، جلد و دیگر مشخصه های فنی برخوردار است.

فراهم آورنده اثر، فاضل فرهیخته جناب آقای جواد قیومی اصفهانی در مقدمه ای به نسبت طولانی به بحث در باره دعا، شرایط دعاکننده، انواع دعاها، استجابت دعا و مانند آن پرداخته و موضوع را از زوایای گوناگون مورد نقد و بررسی قرار داده است.

بهره مندی از منابع اصیل و مورد وثوق در کنار نقل نکردن آن دسته از دعاهایی که به درستی انتساب آنها اطمینان نیافته، سبب شده این مجموعه به عنوان سندی محکم و قابل اعتماد برای دیگر پژوهندگان درآید و بحق سزاوار نام خود (موسوعة الادعیة / دانشنامه دعا) گردد.

فصلها و بابهای این دوره، همان ترتیب روشن شدن عالَم به نور ازهر چهارده معصوم علیهم السلام ، پس از «ادعیة الآیات القرآنیة» را داراست. ترتیب داخلی هر باب نیز به شرح زیر است:

ما ورد عنهم فی ثناء اللّه و تسبیحه و تمجیده؛

ما ورد عنهم فی الصلوات علی رسوله و آله؛

ما دعا لاَِحد اَو علی اَحد؛

ما یرتبط بالکتب الفقهیّة علی ترتیبه؛

سائر الادعیة؛

که کار مراجعه کننده را در یافتن موضوع، آسان می کند.

در ادامه، محتوای هر جلد از نظر خوانندگان محترم می گذرد:

جلد اول، 888 صفحه

بخش اول، ذیل 71 عنوان، آیاتی از قرآن کریم که دربرگیرنده دعایی است؛ نظیر دعاء آدم و حوا علیه السلام ، دعاء جنود طالوت علیه السلام ، دعاء الراسخین فی العلم، دعاء المستضعفین و... .

بخش دوم، «الصحیفة النبویّة» که در 23 باب تنظیم شده و هر باب با عنوانی فرعی به بخشی با مراجعه آسان تقسیم شده است؛ نظیر الباب الثانی و العشرون، ادعیّته فی شهور السنة، اذا رأی هلال رجب،... عند الافطار،... لیلة عاشوراء.

جلد دوم، 892 صفحه

بخش اول، الصحیفة العلویّة که در 23 باب، دعاهای امام امیرالمؤمنین علیه السلام را ذیل بیش از 530 عنوان جزئی تنظیم نموده است؛ نظیر الباب السادس عشر، ادعیّته فی قضاء الحوائج، اذا قصد انسانا لحاجة...، لطلب الحاجة من اللّه تعالی و...

بخش دوم با 9 باب، مجموعه ای از دعاهای نقل شده از حضرت فاطمه زهرا(س) و ذیل نزدیک به 70 عنوان فرعی است؛ نظیر الباب الثانی، ادعیتها فیمن دعت له و دعت علیه، لبعلها علیه السلام ،... علی من ظلمها و الخ. پایان بخش این جلد، فهرست منابع و مطالب است که 123 صفحه را در بر می گیرد.

جلد سوم، 1062 صفحه

دارای چهار بخش شامل: الصحیفة الحسنیّة، الصحیفة الحسینیّة، الصحیفة السجّادیّة، الصحیفة الباقریّة. این چهار بخش خود دارای بیش از 50 باب و نزدیک به هشتصد عنوان فرعی است.

بیش از 60 صفحه کتاب، گویای منابع دعاهای نقل شده در این جلد می باشد و برخی از عنوانهای فرعی آن بدین گونه است: فهرس مطالب الصحیفة الباقریّة، الباب الرابع، ادعیته فیما ترتبط بکتاب الطهارة، اذا فرغ من الوضوء،... عند تغسیل المؤمن،... فی التکبیر علی المیت الذی لا یعرفه.

جلد چهارم، 1062 صفحه

این جلد با عنوان الصحیفة الصادقیة، با وجود داشتن بیشترین صفحه، تنها به دعاهای نقل شده از امام صادق علیه السلام اخصاص دارد. 29 باب کتاب با نزدیک به 1000 عنوان فرعی، حکایت از دقت در سبر و تقسیم این حجم انبوه از دعاهای منقول دارد.

فهرست منابع آن در بیش از 140 صفحه جای گرفته و برخی از عنوانهای آن بدین قرار است: الباب السابع، ادعیته فیما یرتبط بکتاب الصلاة، اذا قام من اللیل،... فی قنوت الوتر،... بین السجدتین...، فی سجدة السهو...، فی الاستخارة و الخ.

جلد پنجم، 752 صفحه

دارای شش بخش اصلی: الصحیفة الکاظمیة، الصحیفة الرضویة، الصحیفة التقویّة، الصحیفة النقویّة، الصحیفة العسکریة و الصحیفة المهدیّة. هر بخش دارای چند باب و بخش پایانی کتاب شامل فهرست منابع با بیش از 70 صفحه و فهرست مطالب با نزدیک به 25 صفحه است.

در بخشی با عنوان «فهرس مطالب الصحیفة الرضویة»، ذیل باب دوازدهم، عنوان فرعی 80 به بعد می خوانیم: «ادعیته فی امور شتّی، بعد ان ناظر جماعة، لمّا هدّده المأمون لقبول الخلافة، لمّا ولّی العهد، قبل شهادته و عند زیارة القبور».

جلد ششم، 464 صفحه

این جلد نیز همانند جلد چهارم، تنها دارای یک بخش و با عنوان «المزار» است. 17 باب این کتاب به بیان آداب زیارت، زیارات پیامبر صلی الله علیه و آله ، زیارات فاطمه علیهاالسلام ، زیارات ائمه بقیع و مانند آن می پردازد.

بهره مندی از 363 منبع در تدوین این دانشنامه سبب گردیده ارباب فضل آن را به دیده اثری علمی بنگرند. از سویی تلاشهای مؤلف فاضل و حوصله ایشان را به خوبی می نمایاند.

الصحیفة الحسینیة

الصحیفة الحسینیة، در جلد سوم از صفحه 43 آغاز و به صفحه 125 پایان می یابد. در این مجال، 79 دعای کوتاه و بلند از آن امام دیده می شود که بنا بر آنچه گذشت، «فی التسبیح للّه تعالی فی الیوم الخامس من الشهر» در صدر و «فی موقف عرفة» در پایان آن قرار گرفته است. بجز دومین دعا (فی المناجاة للّه تعالی) همه به نثر هستند، با شیوایی و آهنگ خاص این گونه متون.

دعایی دیگر در مناجات با خدا در کنار حجرالاسود، در خواستنِ مکارم اخلاق، خواستن شوق به آخرت، ایمنی یافتن از استدراج و آمرزش خواهی برای مردگان، در مجموع عنوانهای باب نخست را تشکیل می دهد.

در باب دوم، دعا در حق علی بن حسین، زهیر بن قین، قیس بن مسهّر، ابو ثمامه صائدی، جون (غلام ابوذر)، یزید بن زیاد، یزید بن مسعود، ضحاک بن عبداللّه و شیعیان خود، همچنین نفرینهایی بر کشندگان خویش، عمر بن سعد، شمر، مردی از کنده، زرعه دارمی، عبداللّه بن حصین، محمد بن اشعث، ابن ابی جویریه، ابن جوزه، تمیم بن حصین، جبیره از کلب، مالک بن حوزه و ابوسفیان دیده می شود.

باب سوم به دعاهای حضرتش در نماز، اعم از قنوت، سجده یا نماز باران و میت اختصاص یافته و باب چهارم در خصوص دعاهای آن امام در مسیر جهاد و قیام و در روز عاشوراست.

باب پنجم به عنوان مختصرترین باب به دعای حضرت در هنگام سوار شدن بر مرکب اختصاص می یابد. عنوان باب ششم «ادعیته فی قضاء الحوائج» و عنوان باب هفتم «ادعیته فی العوذ و الأحراز» و عنوان باب هشتم و آخرین آن «ادعیته فی شهور السنه» می باشد که حاوی متن کامل دعای عرفه است.

1- موسوعة الادعیة، ج 3 (الصحیفة الحسینیة)، ص 49-47.