نشست ماهانه محقّقان اقتصاد اسلامی به دعوت گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، روز جمعه 7/4/81 با شرکت جمعی از پژوهشگران و محقّقان در محل پژوهشگاه برگزار شد.
در این نشست، جناب حجة الاسلام و المسلمین، آقای سیّدحسین میرمعزّی در خصوص گزارش علمی از کتاب ساختار کلان نظام اقتصادی اسلام سخنرانی کرده، در پایان به پرسش های حاضران پاسخ داد. آن چه در متن می آید چکیده این سخنرانی است.
این کتاب در پی استخراج ساختار کلان نظام اقتصادی اسلام از فقه، به روش اقتصاد کلان است و از شش فصل تشکیل شده: فصل اوّل به مفاهیم و روش تحقیق می پردازد. در فصل دوم تا چهارم ساختار کلان نظام اقتصادی اسلام در قالب چرخه درآمدی در الگوی دوبخشی، سه بخشی و چهاربخشی با استفاده از روش توضیح داده شده در فصل اوّل، استخراج می شود و فصل پنجم به یکی از دستاوردهای مهمّ نظام اقتصادی اسلام پرداخته، ضمن بررسی علل ساختاری تعارض رشد و عدالت در نظام های موجود، بر همسویی رشد و عدالت در نظام اقتصادی اسلام استدلال می کند. فصل ششم با مقایسه ساختار کلان نظام اقتصادی ایران و اسلام، به صورتی فشرده، اصلاحات ساختاری جهت اسلامی تر کردن اقتصاد ایران را پیشنهاد می دهد.
سخنران محترم، پس از توضیح ساختار کتاب، به دلیل ضیق وقت و گستردگی مطالب، فقط فصل اوّل کتاب را که زیربنای همه مطالب فصول بعدی است، به صورت مشروح توضیح داد. در این قسمت، با توضیح نگرش خود به مفهوم نظام و نظام اقتصادی و روش اقتصاد کلان در مطالعه نظام اقتصادی تحقّق یافته، از چگونگی به کارگیری روش مزبور در مطالعه قوانین و دستورهای اسلام در حوزه اقتصاد و استخراج ساختار کلان نظام اقتصادی اسلام بحث کرد و در خاتمه، به برخی از پرسش های حاضران پاسخ گفت.
نظام اقتصادی اسلام در این کتاب به مفهوم مجموعه ای از الگوهای رفتاری و روابط اقتصادی در سه حوزه تولید و توزیع و مصرف است که از متن آیات و روایات استنباط می شود. الگوهای مزبور، شرکت کنندگان در این نظام را به یک دیگر و به منابع اقتصادی پیوند داده، جامعه را به سمت اهداف اقتصادی مورد نظر رهنمون می سازد.
در این تعریف، مقصود از الگو، نمایش ساده چیزهایی است که تصوّر می شود مهم ترین عوامل مؤثّر در رفتارِ مورد مطالعه اند. در نظام اقتصادی اسلام، الگوهای مزبور تجربی نیستند؛ بلکه برای تغییر واقع بوده، حالت دستوری دارند. الگوهای رفتاری، مانند الگوی مصرف، تولید، سرمایه گذاری و... رابطه افراد و اموال را بیان کرده، انگیزه رفتار، محدودیّت های فردی، نهادی و شرعی و قواعد رفتاری را در بردارند. الگوهای روابط، مانند الگوی خرید و فروش، اجاره، قرض، مشارکت، مالیات ستانی و ... رابطه بین شرکت کنندگان در نظام را بیان می کنند و چهار اثر (نوع رابطه، طرفین رابطه، نوع مال موضوع رابطه و هدف از این رابطه) در بر دارند. در این کتاب به روش علم اقتصاد کلان، نظام اقتصادی اسلام مطالعه شده است. اقتصاد کلان به مطالعه نظام اقتصادی تحقّق یافته به صورت کلّ منسجم می پردازد. در این علم، رفتار گروه های بزرگ اقتصادی و چگونگی ارتباط آن ها با یک دیگر از طریق تجزیه و تحلیل تغییرات متغیّرهای کلان بررسی می شود.
مشکلی که برای مطالعه نظام اقتصادی تحقّق یافته به صورت کل هماهنگ وجود دارد، آن است که در هر نظام اقتصادی، بی نهایت مصرف کننده، تولیدکننده و سرمایه گذار، هزاران واحد دولتی، و هزاران قلم کالا وجود دارد؛ بدین سبب، درک نظم روابط موجود بین رفتارهای اقتصادی مردم و دولت و تحلیل آثار و نتایج آن، بدون اتّخاذ روشی که ما را از این تکثیر رهایی بخشد، مشکل به نظر می رسد. اقتصاد کلان برای حلّ این مشکل از روشی که از سه امر ذیل مرکّب است، استفاده می کند:
1. روش نگرش سیستمی به رفتارها و روابط؛
2. روش گروه بندی و مجموعه سازی aggregate؛
3. روش استفاده از الگوهای ریاضی.
اقتصاد کلان با گروه بندی اموال و شرکت کنندگان در گروه های بزرگ با نگرشی سیستمی و با ابزارهای ریاضی مشکل پیشین را حل، و نظام اقتصادی تحقّق یافته را مطالعه می کند.
برای مطالعه نظام اقتصادی اسلام ما نیز با همین مشکل روبه رو هستیم. هزاران قانون و حکم درباره افراد بی شمار در موضوعات گوناگون درسه حوزه تولید و توزیع و مصرف وجود دارد. چگونه می توان نظم حاکم بر همه این احکام و قوانین را که به عقیده ما به دلیل حکمت خداوند، نظام مندانه هستند و اهداف ویژه ای دارند، درک کرد.
در این کتاب، اثبات شده است که ما می توانیم از روش اقتصاد کلان در مطالعه نظام اقتصادی تحقّق یافته برای مطالعه نظام اقتصادی دستوری اسلام استفاده کنیم و از این طریق، نظم موجود بین دستورها و قوانین شرع را که برای سامان دادن رفتارهای اقتصادی و روابط بین مردم وضع شده است، دریافته، آثار و نتایج تحقّق چنین نظمی را به روش علمی تحلیل کنیم.
در فصول بعدی، این روش برای استخراج روابط بین گروه های مردم و دولت و نیز اتّحادهای لازم جهت ساختن مدل ریاضی و تحلیل عملکرد نظام اقتصادی اسلام در عمل، به کار گرفته شده و چرخه درآمدی این نظام استخراج، و تفاوت آن با چرخه درآمدی از اتّحادهای موجود درعلم اقتصاد کلان بیان شده است.
