عقلی که محدوده خود را می شناسد

اعتماد، 11/4/82

این مقاله گفت وگویی با امیر محبیان درباره روشن فکری دینی است . روشن فکری دقیقا آن مفهومی نیست که در فرانسه و در دوران خاصی وجود داشته است . روشن فکری ما معتقد بوده که عقل در تعارض با دین نیست و حتی عقل اصولا نمی تواند در تعارض با دین قرار بگیرد . عقلانیت خودبنیاد این است و اگر در تعارض با دین قرار بگیرد، محکم بر قضاوت خود می ایستد و دین را رد می کند که البته ما به چنین چیزی اعتقاد نداریم . اعتقاد ما بر این است که عقل همواره مؤید احکام دینی است و در حالت تعارض، دین را نفی نمی کند، بلکه در قبال آن سکوت می کند و این عقلی است که از ظرفیت های خود مطلع است . اما عقل مصلحت گرا که منابع را بر نتایج ترجیح می دهد، با عقلانیت خودبنیاد کاملا متفاوت است . کانت در خصوص محدوده های عقل معتقد است که علم و معرفت ما با حس شروع می شود، ولی نمی تواند از پدیدارها فراتر رود و اگر عقل دست به قضاوت هایی که از حد توانایی اش خارج است، بزند محدوده فعالیت خود را زیر پا گذاشته است . اینجاست که عقل نو مجبور می شود دست به قضاوت هایی خارج از توانش بزند . سقف عقل، الاهیات نیست; یعنی احکام الاهی متعلق عقل قرار نمی گیرد; به همین دلیل به عقل دینی و روشن فکری دینی معتقدم .

عقل باید کاربر باشد و فقط در الاهیات متوقف نشود و اصولا من پتانسیل بالایی برای عقل قائلم; بدین معنا که می توان وجود خدا را با عقل اثبات کرد، ولی اینکه خداوند چیست، یعنی اینکه هویتی را برای خدا ثابت کرد، تنها در قدرت ذات الاهی است، و این فراتر دانستن از دین، به معنای آن نیست که دین خالی از عقل است، بلکه می تواند فراتر از این هم حرکت کند; اما بسیاری از عقل ها حرکت می کنند و به حقیقت نمی رسند و برخی هم به حقیقت می رسند .