نخبگان از منظر نهج البلاغه

حیات نو ، 28/6/81

در تحلیل جریاناتی که در طول تاریخ، سرنوشت جوامع بشری را دستخوش دگرگونی ساخته اند، نقش عناصر نخبه بسیار برجسته است . اینان، که در جامعه شناسی به عنوان کارگزاران تغییر شناخته می شوند، کسانی هستند که از توانایی تاثیر گذاری ویژه ای برخوردارند و آهنگ تحولات را عمیقا تحت تاثیر قرار می دهند . با تامل در نهج البلاغه، تحلیل های جامعی در باب تحولات اجتماعی می یابیم که به بررسی نقش عناصر تعیین کننده در این تحولات می پردازند .

نخبگانی که در نهج البلاغه، به عنوان عناصر تغییر و تحول جامعه مورد توجه اند، گروه های مختلفی را شامل می شوند: گاه بر نقش برجسته انبیای الاهی، به ویژه پیامبر اسلام، تاکید می شود; در مواردی، امام از اثر و نقش حیاتی خود به عنوان امام سخن می گوید; و در مواردی دیگر، از نقش آفرینان تحولات جامعه تحت عنوان «اخیار و صلحا» یاد کرده اند . از سوی دیگر، در بخش هایی از نهج البلاغه، نقش مهم و حساس منافقان، افراد فرصت طلب، و شیاد، و شگردهای آنان بازگو شده است .

امام معتقدند تاثیر گذاری پیامبر در جامعه جاهلی حجاز از دو طریق عمده صورت می گرفت:

1 . فرهنگ سازی و ارائه الگوهای دینی که از آیات و بنیات الاهی گرفته شده است;

2 . رهبری و هدایت مردم و اجرای احکامی که موجب رشد و تکامل جامعه می گردد .

نقش خود امام نیز تداوم حرکت اصلاحی پیامبر معرفی شده است . از آن جا که فراز و نشیب های جامعه همواره استعداد فروپاشی یک نظام، و شکست یک حرکت را دارد، حفظ دستاوردها و نتایج یک حرکت تاریخی محتاج قیام و تلاش فداکارانه کسانی است که از عهده چنین مهمی برمی آیند . از همین روست که حضور و تلاش نیکان و صالحان برای جامعه سرنوشت ساز است .

امام همواره از فقدان یا کمبود چنین افرادی در کنار خود افسوس می خورد و این فقدان و کمبود را موجب انحطاط و فساد جامعه می داند .

نویسنده مقاله، در ادامه، به نقش منافقان و افراد جاه طلب و خودخواه در مسیر تحولات جامعه می پردازد . منافقان از دروغ و تهمت و تخریب شخصیت دیگران ابایی ندارند و از این طریق، در صدد جلب منفعت خویش اند . گروه دوم نیز توانایی و برتری خود را، نه در جهت اهداف و مصالح جامعه، که در جهت مخالف به کار می گیرند . اینان با بهره گیری از توانایی و استعداد خود در زمینه رهبری فکری دیگران، موجب گمراهی آنان می شوند .