مجتهدی، سیدمرتضی، الصحیفة المبارکة المهدیة، چاپ اول: انتشارات حاذق، قم، 1419ق، 759 صفحه، قطع وزیری.
دعا و نیایش در تمامی ادیان، جایگاه و منزلت ویژه ای دارد و یکی از پرشورترین و خالصانه ترین آداب دینی است. کمالات و تجربه های حضوری انسان از خداوند، در نیایش تجلی پیدا می کند. به تعبیر دیگر، دعا ثمره ایمان و تجربه خصوصی مؤمنان تلقی می شود و در عین حال سبب افزایش ایمان و دینداری است. از این رو، پیوسته در طول تاریخ شیعه، عالمان دینی به جمع آوری دعاهایی پرداخته اند که از جانب پیشوایان معصوم(ع)، صادر شده است؛ از جمله مصباح المجتهد اثر شیخ طوسی، المصباح والبلدالامین اثر شیخ ابراهیم کفعمی، الاقبال اثر سیدبن طاووس، دارالسلام اثر محدث نوری، مفاتیح الجنان اثر شیخ عباس قمی و دهها کتاب ارزشمند دیگر.
در این راستا، بعضی از کتابها، مستقلاً به جمع آوری مجموع دعاهای یک معصوم، اختصاص یافته است که از آن جمله صحیفه سجادیه است که دعاهای بی نظیر امام سجاد(ع) در آن جمع آوری شده است. هم چنین در عصر غیبت کبری، بعضی از عالمان شیعه به جمع آوری دعاها و زیارتهایی پرداخته اند که از امام مهدی(ع) رسیده، یا ایشان به خواندن آن توصیه فرموده اند، و یا از معصومان(ع) درباره ایشان صادر شده است. کتابهایی که در این زمینه گردآوری شده، با عنوان صحیفة المهدی معروف شده اند؛ به عنوان مثال می توان به کتاب الصحیفة القائمیة، به کوشش شیخ فضل اللّه نوری (شهادت 1327ق)، الصحیفة المهدویة توسط میرزا محمدابن رجبعلی تهرانی (تألیف 1355ق)، صحیفة المهدی به کوشش آقای جواد قیومی اصفهانی، الصحیفة الهادیة و التحفة المهدیة اثر ابراهیم بن محسن کاشانی (وفات 1345ق)، صحیفة المهدی اثر عیسی سلیم پوراهری (چاپ 1406ق) و کتاب الصحیفة المباکة المهدیة به کوشش آقای سید مرتضی مجتهدی اشاره کرد.1 علاوه بر این، بعضی از کتابها پیرامون مهدویت نوشته شده که، به طور غیر مستقل به دعاها و نیایشهای امام عصر(ع) پرداخته و تنها بخشی از کتاب را به این مسئله اختصاص داده اند؛ به عنوان مثال می توان به کتاب کلمة الامام المهدی(ع) اثر سید حسن شیرازی، تکالیف الانام فی غیبة الامام، اثر صدرالاسلام علی اکبر همدانی، جنة المأوی اثر محدث نوری و العبقری الحسان، تألیف علی اکبر نهاوندی اشاره کرد.
کتاب الصحیفة المبارکة المهدویة به کوشش آقای سیدمرتضی مجتهدی را می توان در حال حاضر آخرین کتاب در زمینه گردآوری دعاها، زیارت نامه ها و اعمالی دانست که از امام عصر(ع) و یا درباره ایشان رسیده است. وی با تکیه بر تمامی کتابهای موسوم به الصحیفة المهدویة و کتابهای دعا، که پیش از او پیرامون مهدویت نوشته شده، این کتاب را تألیف کرده است. نویسنده در مقدمه این کتاب، فهرستی از کتابهای عالمان پیشین را به صورت خطبه و نیایش، و همچنین در بخش پایانی به صورت کتاب شناسی ذکر کرده است؛ از این رو، اثر ایشان نسبت به کتابهای مشابهی که پیش از وی نوشته شده، جامع تر به نظر می رسد.
با این حال، مؤلف در مقدمه کتاب می گوید:
«تنها توانسته است بخشی از دعاها و زیارتهای منسوب به امام مهدی(ع) را ذکر کند و مجموعه دعاها پیرامون امام عصر(ع) بیشتر از مقدار مذکور است». وی، به عنوان نمونه، به دعایی اشاره می کند که از جانب امام عصر(ع)، به واسطه یکی از ملازمین امام، به مرحوم آیت اللّه شیخ مرتضی حائری2 رسیده بود، و مرحوم حائری از این دعا استفاده می کرد اما آن دعا به دیگران نرسیده است.
الصحیفة المبارکة المهدویة، با قطع نظر از مقدمه و خاتمه، در 12 بخش به تعداد امامان دوازده گانه، تنظیم شده است و مؤلف برای تقسیم بندی مباحث اصلی کتاب و دعاهای رسیده از معصومان، عناوینی را وضع نموده است؛ مؤلف در مقدمه کتاب، مطالبی مانند فایده و اهمیت دعا، لزوم دعا برای امام مهدی(ع)، کیفیت دعا برای ظهور امام عصر(ع)، صفات نیکوی حاصل از دعا، زمانها و مکانهای مخصوص دعا را مطرح کرده اند. ایشان در این مقدمه با استفاده از کتابهای علمای گذشته، هر چه را که در رابطه با دعا و نیایش و زیارت امام عصر(ع) لازم است، متذکر شده است؛ از این رو مقدمه مزبور، به منزله کتابی در زمینه دعاشناسی است و خواندن آن نکته های زیادی را به خواننده می آموزد.
پس از مقدمه، بخش اول با عنوان «فی أدعیة الأیام» (دعای روزهای خاص) آغاز می گردد و دعاهایی را شامل می شود که در روزهای خاص یا پس از نمازهای خاص خوانده می شود؛ مثل دعاهایی که برای ظهور امام عصر(ع) در روز جمعه خوانده می شود، یا دعای عهد که خواندن آن پس از نماز صبح، توصیه شده است. در این بخش دعاهایی مانند دعای علوی مصری و دعایی که امام عصر(ع) به خواجه نصیر طوسی آموخت، به چشم می خورد.
بخش دوم با عنوان «فی أدعیة الشهور» (دعا در ماههای خاص)، مطرح شده است. این باب، شامل دعاهایی است که در ماههای خاصی خوانده می شود، به عنوان مثال دعایی که برای ظهور امام عصر(ع) در نیمه شعبان، هیجدهم رمضان، سوم شعبان و روزهایی از ماههای خاص هجری قمری، خوانده می شود.
بخش سوم با عنوان «فی الأدعیة غیر المختصة بیوم خاص» (دعاهایی که به روز خاصی، اختصاص ندارد)، شامل دعاهایی است که در تمام طول سال و در هر زمان و مکانی می ت وان آنها را خواند؛ مانند: دعای غریق، فرج، استغاثه، حاجت، و امثال آن.
بخش چهارم، از دو فصل تشکیل شده و با عنوان «فی ألادعیة التی دعابها مولانا صاحب الزمان(ع) للناس او علی الناس» (دعاها و نفرینهای امام عصر(ع)) آمده است. در فصل اول: دعای امام(ع) به سید حمیری و ابراهیم بن مهزیار و یا توقیعهایی (نامه هایی) که امام عصر(ع) در آنها دعا نموده است، مانند نامه امام(ع) به شیخ مفید یا قاسم بن علاء ذکر شده است؛ اما در فصل دوم دعاهایی ذکر گردیده که امام(ع) در آنها پاره ای از افراد و شخصیتهای منفور تاریخ مانند: معاویه، اهل غلو و پاره ای از مدعیان بابیت را مورد لعن خود قرار می دهند.
بخش پنجم، با عنوان «فی ما قرئه مولانا صاحب الزمان ارواحنا فداه» (آنچه را که امام عصر(ع) قرائت فرموده است)، شامل پاره ای از دعاهاست که امام در موقعیتهای خاص ذکر نموده است. مانند: قرائت سوره قدر توسط امام عصر(ع) در شکم مادر، دعای ایشان هنگام ولادت، و یا دعای امام در سرداب مقدس.
بخش ششم، دارای این عنوان است: «فی الأدعیة التی نقلها مولانا صاحب الزمان(ع) عن آبائه الطاهرین» (دعاهایی که امام زمان(ع) از پدران معصوم خویش نقل فرموده است). در این بخش پاره ای از حرزها و دعاهایی که انسان را از گرفتاریها حفظ می کند، نقل شده است؛ مانند: دعای علی(ع) در سختیها، حرز یمانی، دعای حریق، دعای الحاح از امام صادق(ع) و دیگر دعاهایی که از ائمه اطهار(ع) رسیده است.
بخش هفتم، شامل نمازهایی است که از جانب امام عصر(ع) رسیده، یا برای ارتباط روحی با ایشان خوانده می شود؛ مانند: نماز امام مهدی(ع)، نماز مسجد جمکران، نماز استغاثه، نماز روز پنجشنبه که به امام اهداء می گردد. عنوان این بخش، عبارت است از: فی الصلوات الواردة عنه أوله صلوات اللّه علیه (نمازهایی که از جانب امام مهدی(ع) رسیده یا برای ایشان خوانده می شود).
بخش هشتم، به استخاره و دعاهای مربوط به آن و همچنین نامه نویسی برای امام عصر(ع) اختصاص دارد و با عنوان «فی الاستخارات والرقاع» (استخاره و نامه نویسی / عریضه نویسی) ذکر شده است. این بخش دارای دو فصل است؛ فصل نخست شامل دعاهایی است که از امام عصر(ع) برای استخاره کردن وارد شده است مانند استخاره با تسبیح و دعای آن، استخاره با قرآن و استخاره با کاغذ. فصل دوم، به نامه نویسی (یا عریضه نویسی) برای حضرت و طلب حاجت نمودن اختصاص دارد. به گونه ای که مؤلف در ابتدای فصل خاطر نشان می سازد که عریضه یا نامه نویسی، از انواع توسل و استغاثه (کمک جویی) به امام عصر(ع) تلقی می گردد و آثار عجیبی برای آن ذکر گردیده است؛ منظور از رقعه نویسی یا عریضه نویسی این است که در طول تاریخ غیبت کبری، پاره ای از حاجت مندان با نوشتن نامه ای، خطاب به امام عصر(ع)، نیازها و مشکلات خود را بیان می کردند و از آن حضرت، که گاه به وضعیت همه انسانها هستند، تقاضای برآورده شدن حاجت می کردند و سپس نامه را در آب جاری می انداختند. در این فصل، قضایای پاره ای از اشخاص (ءز جمله آقای سید محمد عاملی و میرزا ابراهیم شیرازی) که برای امام(ع) نامه نوشته اند و سپس حاجت و نیاز آنان از جانب امام عصر(ع) برطرف شده، و یا حتی توفیق شرفیابی و دیدار امام عصر(ع) نصیب آنان شده، ذکر گردیده است؛ خواندن این بخش برای مؤمنان بسیار جذاب و دلنشین خواهد بود.
بخش نهم با عنوان «فی الزیارات» (زیارت نامه ها)، یکی از مهم ترین بخشهای کتاب را تشکیل می دهد؛ زیرا در این قسمت، زیارت نامه های معروفی که منسوب به امام زمان(ع) است، مانند: زیارت آل یس، زیارت ندبه، زیارت سرداب مقدس، و پاره ای از زیارت نامه های دیگر ذکر شده است.
بخش دهم با عنوان «فی زیارة نواب مولانا القائم ارواحنا فداه و مانقلوه من الأدعیة والزیارات» (زیارت نائبان امام عصر(ع) و بیان دعاهایی که نقل نموده)، دارای دو قسمت است. قسمت نخست درباره کیفیت زیارت کردن نائبان خاص امام عصر(ع) و کیفیت سلام نمودن بر آنهاست. قسمت دوم زیارت نامه ها، دعاها و نمازهایی است که نائبان چهارگانه امام زمان(ع) از جانب ائمه(ع) نقل کرده اند؛ مثلاً نمازی که حسین بن روح(ره) نقل کرده، یا دعای سمات که محمد بن عثمان(ره)، نائب دوم امام زمان(ع)، با واسطه از امام صادق(ع) نقل کرده است. در این دعاها، نائبان خاص، روایت کننده دعاها و سخنان ائمه اطهار می باشند و از این رو همه این دعاها از جهت سند و علم رجال می تواند در خور توجه باشد.
بخش یازدهم کتاب، دارای عنوان «فی الأدعیة الواردة لظهوره(ع) فی سائرالدعوات» (دعاهای رسیده از دیگر امامان معصوم(ع)، برای ظهور امام مهدی(ع) است. به عنوان مثال، دعاهایی که از امام علی(ع)، امام سجاد(ع)، امام هادی(ع)، امام عسگری(ع) و دیگر ائمه(ع) رسیده است و در آنها، فرج و ظهور امام مهدی(ع) خواسته شده است. دعاهای ارزشمند این بخش، که پیش از ولادت امام عصر(ع) صادر گردیده، روشنگر این نکته است که در دعاهای معروف، به ظهور امام عصر(ع) اشاره می شد و ائمه، از آنرو ظهور امام عصر(ع) را از خداوند طلب می نمودند چون ظهور ایشان را به منزله عملی شدن شریعت نبوی و آرمانهای دینی می دانستند.
بخش دوازدهم با عنوان «فی الأدعیة الواردة لظهوره(ع) فی الزیارة»، زیارت نامه هایی است که در آنها برای ظهور امام عصر(ع) دعا شده است. موضوع بخش یازدهم و دوازدهم یکسان است و در هر دو، به بررسی و بیان مسئله ظهور و دعا برای امام(ع)، از جانب پیشوایان دین، اشاره می شود؛ لکن در بخش یازدهم، این مسئله در دعاها، دنبال می شود؛ اما در بخش دوازدهم، زیارت نامه ها مورد توجه قرار می گیرند؛ مانند زیارت امیرالمؤمنین(ع) (که در آن علی(ع) به رجعت اشاره می کنند3؛ یا در زیارت دیگری، خود را از منتظران ظهور امام مهدی(ع) می خوانند4)، زیارت سیدالشهداء(ع)، زیارت امام جواد(ع) و امثال آن، که در آنها برای ظهور و قیام امام عصر(ع)، دعا می شود.
مؤلف در خاتمه کتاب الصحیفة المبارکة المهدیة، به بعضی از موضوعات پراکنده که در راستای موضوع کتاب است اشاره می کند؛ مانند توصیه امام عصر(ع) به خواندن پاره ای از دعاهای معروف همچون: زیارت جامعه، زیارت عاشورا و نماز شب؛ و همچنین در ادامه، به پاره ای از فضیلتهای مذکور در بخشی از آیات، اعمال، مکانها و زمانها اشاره می کند. و سرانجام کتاب با ذکر فهرستی از کتابهای دعا که علمای گذشته، در رابطه با امام عصر(ع) گردآوری نموده اند، پایان می پذیرد.
از ویژگیهای مثبت کتاب الصحیفة المبارکة المهدیة، این است که بخش زیادی از دعاها، زیارت نامه ها و سفارشهای امام مهدی(ع) که به طور پراکنده، در کتابهای گذشتگان، ذکر گردیده است، به طور مستقل در یک تألیف، گردآوری شده و تمامی منابع و مدارک تاریخی، ذیل هر یک از دعاها، و همچنین در فهرست پایانی کتاب، بیان شده است. این امر موجب می گردد تا خوانندگان، به راحتی بتوانند به منابع اصلی، دسترسی پیدا کنند؛ لکن یکی از جنبه های آسیب پذیر این دسته از کتابها، این است که پاره ای از دعاها، توصیه ها و زیارت نامه ها در خواب، مکاشفه و یا توسط یک فرد نقل گردیده است؛ از این رو لازم است تا برای کسب وثاقت و اطمینان به صدور این سخنان از جانب پیشوایان معصوم(ع)، پژوهشهای علمی و تخصصی، انجام شود و متخصصان در زمینه تاریخ، حدیث، و رجال، این موضوع بسیار مهم و حساس را در استخراج سخنان معصوم، جدی تر گرفته و سره را از ناسره، جدا سازند؛ زیرا این امر در فرهنگ شیعه تأثیرگذار است و گاهی تعارضات اعتقادی را به همراه خواهد آورد.
