ستاره نو آوری

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، دانشمند برجسته، نامدار و کثیر التألیف ایرانی در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هـ .ق و صاحب آثار متعددی در زمینههای ریاضیات، ستاره شناسی، کانی شناسی، گیاه شناسی و هندشناسی.

شرح زندگی ابوریحان بیرونی

اطلاعات دست اول درباره زندگی وی، به رغم شهرت عالمگیرش، اندک است.

از او با لقبهای استاذ الرئیس، استاذ الامام و بطلمیوس عصر یاد کردهاند.

ابوریحان به سال 362 در «بیرونِ» شهر کاث (حومه شهر کاث) پایتخت خوارزمشاهیان افریخی چشم به جهان گشود. بدین سبب به او نسبت بیرونی دادهاند.

او بیست وپنج سال نخست عمر خود را در خوارزم گذارند و علوم مختلفی از جمله: فقه، کلام، صرف و نحو، جغرافیا، ریاضیات، نجوم، پزشکی و... را آموخت.

سپس بیرونی زادگاه خود را به قصد بخارا پایتخت سامانیان ترک گفت و در آنجا توانست حمایت معنوی امیر سامانی، منصور دوم پسر نوح دوم (حکومت 387-389 هـ) را کسب کند. او ظاهراً در 388 هـ .ق به دربار امیر زیادی طبرستان و گرگان، شمس المعالی قابوس بن وُشمگیر رفت و در آنجا نخستین اثر مهم خود، یعنی الاثار الباقیه عن القرون الخالیه (درباره گاهشماری تاریخی و علمی) را به رشته تحریر درآورد.

بیرونی هفت سال نیز به عنوان ندیم و رایزن و گاهی برای اجرای مأموریتهای سیاسی حساس، در خدمت خوارزمشاه، ابوالعباس مأمون بن مأمون (متوفی 407 هـ .ق) بود.

پس از آنکه ابوالعباس، داماد سلطان محمود، با نیرنگ او و به دست سپاهیان خود، به قتل رسید و محمود به خونخواهی او به خوارزم لشکر کشید و سلسله آلمأمون را برانداخت، بیرونی به دربار محمود پیوست. روایات مختلف دیگری نیز درباره پیوستن بیرونی به دربار محمود وجود دارد، اما قول درستتر آن است که پس از فتح خوارزم به دست محمود، بیرونی، با سایر اسیران به غزنه پایتخت دولت غزنوی منتقل شد و باقی عمر را که باید بیش از سه دهه بوده باشد، در خدمت محمود، مسعود و مودود غزنوی و جانشینان آنها گذراند و در تاریخ نامعلومی پس از 442 هـ .ق درگذشت.

متأسفانه، جزئیات و ترتیب زمانی وقایع زندگی بیرونی در دوره غرنویان هیچ روشن نیست. گویا او به طور کلی در غزنه به عنوان منجّم مشهور بوده است.

آثار ابوریحان بیرونی

نگاهی به فهرست آثار ابوریحان، گویای آن است که وی یکی از پرکارترین نویسندگان دوره اسلامی بوده است. مجموع آثار او، در حوزههای گوناگون علوم، از جمله ریاضی، ستاره شناسی، جغرافیا، کانی شناسی به 180 عنوان میرسد، اما بیشتر این تألیفات در موضوعات ریاضی و ستاره شناسی است. در اینجا به نام تعدادی از آثار او اشاره میشود:

1. الآثار الباقیه عن القرون الخالیه‎؛

2. استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها؛

3. استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطر لاب؛

4. افراد المقال فی امر الضلال؛

5. تسطیح الصور و تبطیح الکوور؛

6. التفهیم لاوائل صناعة التنجیم؛

7. تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن؛

8. الدرر فی سطح الاکر؛

9. الصیدنة فی الطب؛

10. القانون السمعودی و... .

روش علمی ابوریحان بیرونی

یکی از بزرگترین دانشمندان نوآور ایرانی ابوریحان بیرونی است که افکار تازه و ابداعات علمی زیادی را به جهان عرضه کرده است.

«مهمترین جنبه شخصیت بیرونی، حقیقت جویی و دوری از تعصب و پیروی کورکورانه از عقاید رایج است. به نظر وی تعصب چشمهای بینا را کور و گوشهای شنوا را کر میکند و انسان را به کاری وامیدارد که خرد و دانش آن را گواهی ندهد».[1]

به قول مرحوم علامه همایی «همان کاری را که اروپائیان در انقلاب علمی و ادبی و بنیاد علوم و معارف جدید در قرن شانزدهم میلادی کردند؛ ابوریحان در سده دهم میلادی کرده بود؛ به این معنی که کلی مواریث قدیم را اعم از علوم عقلی یا نقلی، اول بار به دیده تردید و انکار مینگریست و آن را در بوته عدم قبول میگذاشت تا خلاف آن به دلیل قاطع معلوم شود؛ یعنی تا وقتی که خود او شخصاً بررسی و تحقیق عمیق نمیکرد مطلبی را نمیپذیرفت؛ اگر از مسائل عقلی نظری است دلیل ریاضی و برهان منطقی میخواست و اگر از امور حسی است تجربه و شهود شخصی را به کار میبست و آنچه نتیجه برهان قاطع عقلی و استقراء و تجربه حسی شهودی خود او بود همان را مدار ردّ و قبول و مناط حکم امکان و امتناع قرار میداد؛ خواه با افکار و آراء دیگران موافق یا مخالف افتاده باشد».[2]

نوآوریهای ابوریحان بیرونی

ابوریحان نخستین کسی است که ریاضی را در علوم طبیعی به کار برده و معتقد بوده است که در طبیعیات مفاهیم و مسائل کلی باید با برهان ریاضی و مصادیق و جزئیات از راه تجربه و استقرا اثبات شود.[3]

در اینجا خلاصهوار به تعدادی از نوآوریهای ابوریحان اشاره میشود.

1. تسطیح کره و ترسیم نقشههای جغرافیایی.

ابوریحان برای تسطیح کره بر سطح مستوی و ترسیم نقشههای جغرافیایی مخصوصاً به طریقی که خود او آن را استوانی نامیده است، قواعدی تازه استخراج کرده که پیش از وی نبوده است.

پس از او نیز این قواعد منسوخ نگشته و هنوز همان قاعده اکتشافی او در ترسیم نقشههای جغرافیایی مورد قبول و مدار عمل علمای ریاضی و جغرافی دانان جهان است.

«یک قسم دیگر از تسطیح، تسطیح استوانی نام دارد و تاکنون نشنیدهام که هیچ یک از اهل فن این نوع تسطیح را پیش از من ذکر کرده باشند و آن به قرار ذیل است:

بر دوائر و نقاطی که در کره باشند خطوط و سطوحی که با محور موازی باشد میگذرانیم و بالنتیجه در سطح نصفالنهار خطوط مستقیم و دوائر و قطوع ناقصه به دست میآید..»:[4]

2. کشف چاه آرتزین

کشف علت و کیفیت فوران و جَستن آب از بعضی چاهها و چشمهها که امروزه به آن چاه آرتزین Artesien میگویند به موسیو «زله» فرانسوی نسبت داده شده است؛ حال آنکه چند قرن پیش، ابوریحان بیرونی آن را کشف کرده است و در کتاب الاثار الباقیه عن القرون الخالیه علل طبیعی و اسباب فوران آب از چاهها و چشمهها را در ده بند تمام شرح کرده است.[5]

3. گاه شماری ایرانیان قدیم

بیرونی نخستین کسی است که چگونگی حساب سال و ماه و گاهشماری ایرانیان قدیم و خوارزمیان و سغدیان را با تحقیق دقیق و کمال صحت و امانت بیان کرده است.

4. اختراع آلات رصدی

ابوریحان بیش از ده قسم آلات رصدی اختراع کرده است؛ از جمله چند آلت رصدی برای گرفتن ارتفاع آفتاب و تعیین عرض بلد و میل جزئی و کلی که در کتاب تحدید نهایات الاماکن آنها را شرح داده است.

او همچنین در کتاب قانون مسعودی ج 2، ص 964 از آلت رصدیای به نام برنج که برای رؤیت هلال ماه به کار میرفته یاد کرده و کیفیت آن را بیان کرده است.

5. تاریخ تأسیس دولت ساسانی

از جمله اکتشافات مهم تاریخی ابوریحان این است که تاریخ تأسیس دولت ساسانیان را از روی کتاب شاپورگان مانی کشف کرد و آن را با نهایت صحت و دقت ضبط کرده است.[6]

اهمیت این کشف در آن است که پیش از وی هیچ یک از مورخان اسلامی و غیراسلامی موفق به درک و بیان آن نکته نشده بودند.

6. حساب هندسی

ابوریحان اولین کسی است که از طرز حساب و عددنویسی هندی اطلاع دقیق به دست آورد و نتیجه آن را به معارف اسلامی منتقل کرد.

7. خاصیت فیزیکی الماس

در زمان ابوریحان مشهور بوده است که الماس خاصیت سمی دارد که اگر آن را بخورند موجب هلاک خواهد شد، اما از آنجا که روح علمی و تحقیقی و دیرباوری ابوریحان قبول چنین مطلبی را بدون آزمایش برنمیتابید، وی درصدد تجربه این مطلب برآمد. بنابراین در حضور وی الماس به خورد سگی دادند و چون آن سگ در زمان خوردن آن الماس و در زمان بعد از آن حالت سمخوردگی پیدا نکرد، بر ابوریحان معلوم شد که شهرت زهر الماس بیپایه و اساس بوده است.[7]

8. خاصیت زمرّد

در قدیم مشهور بوده است که چشم افعی از دیدن زمرّد کور میشود. این داستان به قدری شایع بوده که در ادبیات فارسی و عربی حکم مثل سائر پیدا کرده است.

ابوریحان بیرونی درصدد تجربه و آزمایش این امر برمیآید و یک افعی را در سبدی نگاه میدارد و به مدت نه ماه در سرما و گرما از این حیوان گزنده سهمناک مراقبت میکند.

او ابتدا جایگاه افعی را با زمرد فرش میکند و در مرحله بعد گردنبندی از زمرّد به گردن او میبندد، سپس رشتهای از زمرّد برابر چشم او میآویزد. پس از نه ماه میبیند که اگر زمرّد بر میزان بینایی افعی نیفزوده باشد، به هیچ وجه در چشم او اثر نگذارده و آسیبی به آن نرسانده است. بدین وسیله ابوریحان این باور خرافی را رد میکند.[8]

9. داریوش و حفر کانال سوئز

بیرونی نخستین دانشمندی است که از یک راز مهم تاریخی پرده برمیدارد و به جهانیان نشان میدهد که حفر کانال سوئز که برای پیوستن بحر احمر به دریای مدیترانه ایجاد شده از آثار داریوش پادشاه هخامنشی است.

10. استفاده از خسوف ماه در اندازه گیری اختلاف طول.[9]

11. تعیین فاصله دو شهر از روی طول و عرضهای آنها.[10]

12. اندازه گیری قطر زمین از انحطاط افق.[11]

13. روش علمی اندازه گیری ارتفاع کوه.[12]

14. یافتن خط نصف النهار محلی.

15. به دست دادن وزن مخصوص اجسام و میزان «همبسته»های انواع فلزات.

وی در این تحقیق وسیله مخصوصی به نام «آلت مخروطی» ابداع کرد و نخستین بار در عالم، وزن مخصوص هجده فلز و کانی را به دست آورد.

البته باید یادآورد شد که تعداد نوآوریهای ابوریحان بسیار بیش از اینهاست.

علاقهمندان به این موضوع میتوانند با مراجعه به آثار وی تعداد بسیاری از آنها را به دست آورند. در پایان اضافه میکنم که مرحوم علامه همایی در مجموعه مقالات خود به نام محرم اسرار تعداد نوآوریهای ابوریحان را بیش از پنجاه مورد دانسته است.