شام قدیم یا شامات از لحاظ جغرافیایی سرزمینی بزرگ در آسیای غربی در حدّ فاصل دریای مدیترانه، سواحل غربی فرات، مرز شمالی حجاز، مرز جنوبی روم شرقی قدیم و ترکیة فعلی است. معروف ترین رود این سرزمین فرات است.
شام از لحاظ تاریخی یک پای همیشگی تاریخ اسلام است و در تاریخ جنگ های دوران اسلامی، به خصوص جنگ هایی که با اروپاییان در گرفته است، جایگاه ویژه ای دارد.
* آشنایی با موقعیت شام
شام قدیم یا شامات از لحاظ جغرافیایی سرزمینی بزرگ در آسیای غربی در حدّ فاصل دریای مدیترانه، سواحل غربی فرات، مرز شمالی حجاز، مرز جنوبی روم شرقی قدیم و ترکیة فعلی است. معروف ترین رود این سرزمین فرات است.
شام از لحاظ تاریخی یک پای همیشگی تاریخ اسلام است و در تاریخ جنگ های دوران اسلامی، به خصوص جنگ هایی که با اروپاییان در گرفته است، جایگاه ویژه ای دارد. شام پس از جنگ جهانی اوّل به چهار کشور سوریه، اردن، فلسطین و لبنان تقسیم شد. خود این چهار کشور مانند تمام سرزمین های استقلال یافتة عثمانی، تاریخ درازی نداشته اند امّا به گفتة مورخان وارث سرزمینی قدیمی و باستانی با پنج هزار سال قدمت به نام شام هستند؛ زیرا «الشام و الشام» نامی بوده که جغرافی دانان عرب بر دریای روم و بیابان ممتدی که از ابله تا فرات و از طرف دیگر از فرات تا مرز روم محدود می شده است، اطلاق می کرده اند. در حقیقت سرزمین شام اوّلین مرکز بینِ مراکز تمدن عربی اسلامی بوده است.
شام تا پیش از آنکه تحت سلطة مسلمانان درآید در تصرّف امپراتوری روم شرقی بوده است. پس از مهاجرت قبایلی از جزیر＼العرب (شبه جزیرة عربستان) به این سرزمین بود که ورود اعراب به شام گسترش یافت و قبایلی عربی به این دیار کوچانده شدند که مهم ترین آن قبایل عبارت بودند از: قضاعه، جذام، لخم، کلب، تنوخ، سلیح و بهراء. آنان به دلیل زندگی طولانی در جوار رومیان غالباً به کیش نصرانی درآمده و آداب و رسوم آنان را پذیرفته بودند تا اینکه پس از بعثت و رحلت پیامبراکرم(ص) با دو جنگ؛ یعنی سریه موته و غزوة تبوک این منطقه به دست مسلمانان افتاد. پس از آن هم در دست مسلمانان باقی ماند.
شام در سال چهاردهم هجرت در عصر خلافت ابوبکر فتح شد و باقی مناطق در خلافت عمر تصرف شد. با تصرف شام به وسیلة سپاه اسلام، فرهنگ این دین جدید بر اقوام مذکور غلبه یافت. از آنجایی که بنی امیه ساکن شام بودند، حکومت آنجا به معاوی［ بن ابی سفیان واگذار و او در زمان عمر و عثمان به عنوان والی شام انتخاب شد. وی تا سال 35 حاکم بود تا اینکه در سال 35 با خلافت امام علی(ع) از حکمرانی شام عزل شد. پس از شهادت امام علی(ع) معاویه با نیرنگ به حکومت رسید. او شهر دمشق را دارالخلافه خویش قرار داد. پس از آن پادشاهان بنی امیه در دمشق اقامت گزیدند.
شام با ادامة واقعة کربلا معنا می پذیرد؛ زیرا کاروان اسرا از کربلا به سوی شام که در آن زمان محلّ حکمرانی امویان بود به راه افتادند و بعد از پرده برداری از جنایات امویان و بیان واقعیت ها، مردم شام به ستمگری حاکمشان آگاهی یافته، بر ضدّ این حکومت با تحریک عبّاسیان شورش کردند.
قیام موفقیت آمیز عبّاسیان در دهه های نخست قرن سوم هجری گرچه حرکتی شیعی نبود از دو جنبه به توسعة تشیع کمک نمود. نخست اینکه جنبش عبّاسیان برخی شعارهای شیعیان، مثل دعوت به آل محمد(ع) را در نواحی گوناگون پراکند و دیگر اینکه استقرار بنی عبّاس بر اریکة قدرت زمینه ساز قیام های دیگری از جانب علویان و شیعیان گردید. این امور کمک کردند تا تشیع از اختناق به وجود آمده در دورة امویان خارج شود و ندایش به گوش کسان بیشتری برسد.
یکی از مراکز تجمع شیعیان در آغاز عصر غیبت شام بوده است؛ زیرا مردم طبریه، نابلس، قدس و بیشتر مردم آن دیار بر مذهب تشیع بودند و ارتباط مردم جبل عامل و طرابلس با علامان شیعه در همین زمان، حاکی از وجود شیعیان در این نواحی است. شهر «حمص» نیز با تشکیل دولت حمدانی در شام به تشیع روی آورد.
دمشق از سال 40 هجری تا سال 132 هجری قمری پایتخت دولت اسلامی بود. در این تاریخ با به قدرت رسیدن عبّاسیان شام اعتبار خود را از دست داد و بعد از سالیان سال که حمدانیان، فاطمیان مصر، سلاجقه و عثمانیان بر آن دیار حکومت راندند، دارالخلافه از شام به بغداد منتقل شد.
* شام کنونی؛ سوریه
امروز شام همان جایی است که بسیاری از مردم آرزوی دیدنش را دارند. همان جایی که حرم حضرت زینب و حضرت رقیه(س) را در خود جای داده است، همان جایی که مردم به خرابه های پر از درد و رنج ولی با افتخارش عشق می ورزند.
یکی از شهرهایی که همواره در بررسی ها و پژوهش های تاریخی از اهمیت بسیار زیادی برای مورخان و باستان شناسان برخوردار بوده دمشق است. شهر دمشق با دارا بودن تاریخی چندین هزار ساله در نظر بسیاری از پژوهشگران و باستان شناسان به عنوان اوّلین پایتخت شناخته شده در جهان به شمار می رود از این رو با توجه به موقعیت متمایز و برجسته اش در مقایسه با سایر شهرها، اتحادیة عرب آن را به عنوان پایتخت فرهنگی جهان عرب در سال 2008 م. تعیین نموده است.
از آثار تاریخی سوریه یا شامات قدیم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. کوه قاسیون در شمال شرقی دمشق بنا به گفتة امالی محل فرو نشستن کشتی نوح است و در این کوه منطقه ای به نام اصحاب کهف وجود دارد. در دامنة این کوه نیز قبر پیامبران زیادی واقع شده است.
2. مسجد اموی نیز بت خانه ای بوده است که پس از فتح شام توسط مسلمانان قسمتی از آن به مسجد تبدیل شد و در این مسجد مقامات و مرقدهای ذیل وجود دارد: مرقد حضرت هود(ع)، مقام حضرت خضر(ع)، محل هبوط حضرت عیسی(ع)، محل دفن سر مبارک حضرت یحیی(ع)، محل غسل تعمید مسیحیان، مقام رأس الحسین(ع)، محراب امام زین العابدین(ع)، مقام هابیل نبی نیز در 40 کیلومتری شهر دمشق در کوه های زنبدانی در نزدیکی مرز سوریه و لبنان قرار دارد.
در حال حاضر موقعیت جغرافیایی سوریه بین مدار 32َ و 37o درجة شمالی و َ42 و 35o شرقی است. این ویژگی سبب گردیده است که سوریه موقعیت مهمّ راهبردی از نظر بازرگانی و سیاسی به دست آورد و محل اتصال سه قارة مهمّ آسیا، آفریقا و اروپا گردد. این کشور نقطة اتصال مراکز صنعتی و بازرگانی اروپا و مراکز تولید نفت در منطقة خلیج فارس و هشتاد و هشتمین کشور جهان است و مسلمانان این کشور 86 درصد جمعیت آن را تشکیل می دهند.
