تبلیغ در سیره و گفتار عارفان (11)

امر به معروف و نهی از منکر در سیره عارفان

یکی از بایسته های تبلیغ و از وظایف مهم مبلغان و مروجان دین الهی، «امر به معروف » و «نهی از منکر» است.

این دو اصل اساسی، جایگاهی بس ارجمند در فرهنگ انسان ساز اسلام داشته و حیات و بالندگی جامعه دینی و خیر و سعادت دنیا و آخرت مردم بدان وابسته است.

امام عارفان حضرت باقر علیه السلام می فرماید:

«ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء. فریضة عظیمة بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر فانکروا بقلوبکم و الفظوا بالسنتکم و صکوا بها جباههم و لاتخافوا فی الله لومة لائم.

فان اتعظوا و الی الحق رجعوا فلا سبیل علیهم انما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الارض بغیر الحق اولئک لهم عذاب الیم. هنا لک فجاهدوهم بابدانکم و ابغضوهم بقلوبکم غیر طالبین سلطانا و لا باغین مالا و لامریدین ظفرا حتی یفیئوا الی امرالله و یمضوا علی طاعته (1) ;

همانا امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و طریقه نیکان است. فریضه ای است بزرگ که فرائض [دیگر] به وسیله آن برپا می شود و راه ها ایمن می گردد و کسب ها حلال و آنچه به ستم گرفته شده، رد می شود و زمین آباد می گردد. و از دشمنان انتقام کشیده می شود و کار سامان می یابد. پس با دل هایتان [از کارهای منکر و ناشایسته] انکار [ و نفرت] کنید و با زبان هایتان دور افکنید و پیشانی های مرتکبان را با این کار سخت بکوبید و در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای نترسید.

پس اگر پند پذیرفتند و به سوی حق برگشتند، ایرادی بر آنان نیست، جز این نیست که ایراد بر کسانی است که به مردم ستم می نمایند و در زمین به ناحق تجاوز می کنند. برای آنان عذابی دردناک است. و در این مورد، با بدن هایتان با آنان مبارزه کنید و با دل هایتان دشمنشان دارید، بی آن که سلطنتی را خواستار شده و یا به مالی تجاوز کنید و یا اراده پیروزی را داشته باشید، تا آن که به سوی امر خدا برگردند و به راه طاعت او بروند.»

عالم ربانی مولی مهدی نراقی رحمه الله درباره اهمیت و جایگاه «امر به معروف و نهی از منکر» می نویسد:

«امر به معروف و نهی از منکر، بزرگ ترین مراسم دینی و امر مهمی است که خداوند، پیامبران را بر آن برانگیخت و بعد از ایشان، جانشینان و اوصیا منصوب کرد و نائبان ایشان را بهترین نفوس قدسی از علما قرار داد; بلکه مدار و محور گردش آسیای همه آیین ها و ادیان است (2) .»

شهید مطهری رحمه الله در رابطه با ارزش و ضرورت این دو فرضیه الهی، می گوید:

«اصل امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، اصلی است که به تعبیر امام باقر علیه السلام، پایه و استوانه سایر فرایض اسلامی است. این اصل، مسلمان را در حال یک انقلاب فکری مداوم و اصلاح جویی جاودان و مبارزه پی گیر و ناآرام با فسادها و تباهی ها نگه می دارد (3) .»

«امر به معروف و نهی از منکر، یگانه اصلی است که ضامن بقای اسلام است. به اصطلاح، علت «مبقیه » است. اصلا اگر این اصل نباشد، اسلامی نیست.

اگر می خواهید عزت داشته باشید و دیگران روی شما حساب کنند، امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید (4).»

«امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی نیست که از بین برود، همیشه وجود دارد و باید در راس مسائل قرار گیرد. همیشه باید مطرح شود تا آن را فراموش نکنیم.

امر به معروف و نهی از منکر همین است که ای انسان: تو تنها از نظر شخصی و فردی در برابر ذات پروردگار، مسؤول و متعهد نیستی. تو در مقابل اجتماع خود هم، مسؤولیت و تعهد داری (5) .»

تبلیغ، تجلی گاه امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، بر تک تک آحاد جامعه اسلامی واجب و ضروری است و ترک آن گناهی بزرگ محسوب می شود; اما مسؤولیت انجام آن برای مبلغان دین الهی، این مجاهدان عرصه ارشاد و هدایت، چندین برابر دیگران است.

اصولا جدایی و انفکاکی بین تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر نیست. تبلیغ عرصه عملی و واقعی این دو فریضه بزرگ است و مبلغان، دعوت کنندگان همیشگی مردم به معروف ها و نیکی ها و بازدارندگان آنان از منکرات و بدی ها هستند.

صاحب کتاب اخلاقی «جامع السعادات » ، امر به معروف و نهی از منکر را از وظایف اساسی علمای دین، و عدم توجه به آن را باعث تباهی و فساد جامعه می داند:

«درهر عصر و روزگاری، مردانی که به تایید الهی مؤیدند، با نهضت خود، به اقامه این سنت (امر به معروف و نهی از منکر) بر می خیزند; بی آن که در راه خدا، از ملامت و سرزنش مردمان اندیشه کنند.

اینان علمای قوی النفس و دیندارند که باعلم خود، سعی و کوشش می کنند و اشخاص سعادتمندی که نفوذ و قدرت دارند، در اجرا و تحقق آن دامن همت بر میان می بندند.

در نتیجه مردمان به طاعات و خیرات راغب می گردند و برکات زمین و آسمان بر رویشان گشوده می شود.

در هر دوره و زمانی که عالم عاملی یا فرمانروای عادلی برای احیای آن، قیام نکرد و سهل انگاری نمود، بازار فساد رونق می گیرد و اعمال خلاف دین گسترش می یابد و شهرها به تباهی کشانده می شود و مردم در دام پیروی از شهوات و هوا و هوس گرفتار می گردند و نشانه های هدایت و تقوا از میان می رود (6) .»

عالم ربانی، سید جعفر کشفی نیز موعظه و تبلیغ را با امر به معروف و نهی از منکر مرتبط دانسته و می نویسد:

«واعظان و مذکران از علما، پس ایشان طایفه ای می باشند که مشغول به وعظ مردمان و امر به معروف و نهی از منکر به خصوصه می باشند.

معنای «موعظه » ، امر به معروف است و تشویق و ترغیب نمودن در آن و امیدوار کردن بندگان را به رحمت خداوند. و معنای نهی از منکر، تهدید و تخویف نمودن و ترسانیدن بندگان را از سخط خداوند; چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

«الا اخبرکم بالفقیه حق الفقیه من لم یقنط من رحمة الله و لم یرخص لهم فی معاصی الله و لم یترک القرآن رغبته الی غیره (7) .»

یعنی، آیا خبر ندهم شما را به فقیه حق فقیه [و به عالم درست و تمام]، او کسی است که مایوس نگرداند مردمان را از رحمت خدای [ و ایمن نگرداند ایشان را از عذاب خدای] و رخصت ندهد ایشان را در معصیت خدای و ترک نکند قرآن را به نحوی که راغب و مستمسک به غیر آن از کتاب های دیگر باشد (8) .»

عارف کامل امام خمینی قدس سره می گوید: «از عظیم ترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر و شریف ترین و دقیق ترین و شدیدترین آن ها از نظر تاثیر و دلنشین ترین آن ها - مخصوصا اگر آمر و ناهی، از علمای دین و رؤسای مذهب (اعلی الله کلمتهم) باشد - آن است که از شخصی صادر شود که خودش لباس معروف را - چه واجب و چه مستحبش را - پوشیده (و به آن عمل کرده باشد و از منکر [و حرام] بلکه از مکروه دور باشد و به اخلاق انبیا و اهل معنویت متخلق باشد ... تا آن که با کار و روش و اخلاقش آمر و ناهی باشد و مردم به او اقتدا نمایند (9) .»

عالم متقی، شیخ عباس قمی رحمه الله در رهنمودهای اخلاقی به مبلغان می نویسد:

«بر اهل منبر و روضه خوان ها است که در کار خویش، اموری را پاس دارند تا در زمره بزرگ شماران شعائر الهی قرار گیرند و بر ارشاد و هدایت بندگان خدا، توفیق یابند. [یکی از این امور این است که ] امر به معروف و نهی از منکر کنند. پیامبر اسلام فرمود: «اذا ظهرت البدع فی امتی فیظهر العالم علمه و الا فعلیه لعنة الله و الملائکة و الناس اجمعین (10) ; وقتی بدعت ها (مطالب نو پیدای مخالف دین) پیدا شد، بر عالم است که آنچه را حق است، به مردم بگوید و علمش را آشکار کند، وگرنه لعنت و نفرین خدا، فرشتگان و همه مردم بر او باد.»

و نیز روایت شده است که امیر المؤمنین علیه السلام، در خطبه ای پس از حمد و ستایش خداوند فرمود:

«اما بعد فانه انما هلک من کان قبلکم بحیث ما عملوا من المعاصی و لم ینههم الربانیون و الاحبار عن ذلک فانهم لما تمادوا فی المعاصی نزلت بهم العقوبات، فمروا بالمعروف و انهوا عن المنکر و اعلموا ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر لم یقربا اجلا و لن ینقصان من رزق ان الامر ینزل من السماء الی الارض کقطر المطر الی کل نفس بما قدر الله زیادة او نقصانا (11) ;

عامل تباهی و هلاکت پیشینیان آن بود که خدا را نافرمانی می کردند، ولی عالمان آنان، بازشان نمی داشتند، چون نافرمانی آنان ادامه یافت [و عالمان آنان را جلوگیر نشدند] ; عقوبت ها بر آنان فرو ریخت. بنابراین امر به معروف و نهی از منکر کنید و بدانید که امر به معروف و نهی از منکر نه اجل را نزدیک می کند و نه روزی را کم می نماید ; زیرا روزی [هرکس] چونان قطره های باران از بالا، به اندازه ای که خداوند مقدر کرده است ; کم یا زیاد، برسد (12) .»

حاج میرزا علی آقا ضمن آن که دیگران را موعظه می نمود و با بیاناتش به اصلاح افراد مبادرت می ورزید، خیلی مشتاق بود که توسط اشخاص، خطاهای خودش تصحیح گردد و برخورد تلخ صادقانه را بر سخن های شیرین و توام با تملق کاذبانه ترجیح می داد.

درباره آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی رحمه الله نوشته شده است: «او اجرای امر به معروف و نهی از منکر را با موعظه و منبر پیش گرفت. چنین روشی موجب می شد که مردم به شیوه ای مستقیم از بدی ها و نیکی ها آگاهی یابند. کسی جامعه را به سوی خوبی فرا می خواند که در نیکی ذوب شده و هیچ گونه تکلف و تحمیلی، رنگ تعهد و پیام او را به خود نگرفته بود.

او مشاهده می کرد در جامعه انسان هایی دیده می شوند که از حیث روانی دچار هزار ضعف می باشند و این نابسامانی ها با کرامت و شرافت آنان، منافات داشت و داروی این دردها را موعظه (امر به معروف و نهی از منکر)، تشخیص داد. لذا در کنار تدریس، بحث، تحقیق و طبابت، این برنامه را ضرورتی اجتناب ناپذیر برای آحاد مردم دانست. سخنان برخاسته از دلی که به نور ایمان و صفای معنویت روشن شده، می تواند افراد را از خودخواهی - که مادر تمام رذیلت ها است - بیرون آورد (13) .»

شرایط و آداب عرفانی امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، شرایط و آداب و مراتب زیادی دارد که در کتاب های اخلاقی و عقیدتی بدان ها اشاره شده و رعایت آن ها بر تک تک آمران به معروف و ناهیان از منکر، لازم و بایسته است.

پیشوای عارفان حضرت صادق علیه السلام در روایتی به این امر مهم اشاره کرده، وظایف و بایسته های اخلاقی آمران به معروف و ناهیان از منکر را چنین بر می شمرد:

«صاحب امر به معروف، باید دانای حلال و حرام باشد، به آنچه امر می کند، خود عامل باشد و از آنچه نهی می کند، باز ایستد. خیر خواه مردم و مهربان و با رفق و مدارا باشد. با گفتار نیک مردم را بشناسد، تا با هرکس به فراخور حال و منزلت او رفتار نماید. به مکر نفس و کیدهای شیطان بصیر و بینا باشد. بر آنچه به او می رسد، صبر کند. در پی انتقام جویی و شکایت بر نیاید، عصبیت وحمیت به کار نبرد. نیت خود را برای خدا خالص کند. از او کمک بخواهد و خشنودی او بجوید. اگر با او مخالفت و جفا شد، شکیبایی ورزد و اگر با وی موافقت شد و امر و نهیش پذیرفته گشت، سپاس گوید، کار خود را به خدا واگذارد و از عیب خود غافل نشود (14) .»

در این جا به پاره ای از آداب و شرایط اخلاقی و عرفانی «امر به معروف » و «نهی از منکر» اشاره می شود که بیشتر آن ها مربوط به مبلغان و عالمان دین است و رعایت آن ها بر ایشان ضروری تر و بایسته تر است و از ذکر سایر شرایط و مراتب - که در کتاب های اخلاقی بیان شده - پرهیز می گردد.

یکم: عدالت

عدالت و گناه نکردن، صفت و ویژگی اصلی مبلغان آمر به معروف و ناهی از منکر است. این شرط و وظیفه، برای سایر افراد واجب نیست; اما ضرورت و لزوم آن برای مبلغان و عالمان دین، امری روشن و بدیهی است.

در این رابطه عالم ربانی مولی مهدی نراقی رحمه الله می نویسد:

«کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، لازم نیست عادل باشد و یا به آنچه امر ونهی می کند، حتما عمل نماید; زیرا اولا دلایل وجوب آن مطلق و بدون قید و شرط است. ثانیا بر کسی که فعل حرامی را انجام می دهد و در دیگری نیز آن را مشاهده می کند، دو چیز واجب است: یکی ترک آن و دیگر نهی از آن. و اگر یکی از آن دو را ترک کرد، وجوب دیگری از میان نمی رود; زیرا در غیر این صورت، امر و نهی جز بر معصوم، واجب نخواهد بود و بنابراین باب امر به معروف و نهی از منکر، به کلی بسته می شود.... آنچه درباره لازم نبودن شرط عدالت در امر به معروف و نهی از منکر یاد کردیم، در مورد افراد رعیت و مردم معمولی است که از منکر آگاه می شوند. اما شخصی که خود را در منصب اصلاح حال مردم و ارشاد و هدایت آنان و بیان احکام الهی به نیابت از رسول الله صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام قرار داد، ناچار باید دارای عدالت و تقوا و علم به کتاب خدا و سنت (احادیث) و دیگر شرایط... باشد. بنابراین انکار و تقبیح [وارد شده در روایات]، مخصوص او است و نه عامه مردم (15) .»

دوم: اصلاح و خودسازی

یکی دیگر از آداب و شرایط امر به معروف و نهی از منکر این است که مبلغان، قبل از مبادرت به این فریضه الهی، به تزکیه و تهذیب نفس و خودسازی بپردازند.

کسی که بدون اصلاح نفس خود، درصدد راهنمایی و هدایت دیگران باشد، بهره ای از این کار نخواهد برد و سخنان و مواعظ او تاثیری در شنوندگان نخواهد داشت.

عارف ربانی حاج شیخ محمد بهاری همدانی در رابطه با مراحل و مراتب امر به معروف می نویسد:

«بدان که در حدیث آمده است که دانشمندان، وارثان پیامبران اند. شکی نیست و بی گمان که مراد از این ارث، درهم ها و دینارها نیست، بلکه ارث بردن از حیث رسالت و تبلیغ احکام و بازگرداندن مردمان از راه های کج به سوی جاده مستقیم و تا آن جا که امکان دارد، حفظ و نگه داری آنان در راه مستقیم است. بنابراین شخص دانشمند، باید اموری را مراعات کند تا این وراثت برای او محقق شود... یکی از آن امور این است که وقتی می بیند مردم بر انجام دادن امور ناپسند مواظبت دارند، اگر با اجتماع تمامی شرایط، قادر بر دفع آن ها می باشد، در خانه خویش ننشیند و به این ترتیب عمل کند که:

ابتدا بر خود او واجب است که از اصلاح نفس خود آغاز کند و بر انجام دادن طاعات و ترک محرمات مواظبت کند. سپس اهل محل و شهر و پس از آن حومه شهر و اهل روستاها و بادیه ها و هم چنین تا دورترین نقاط عالم، به مقداری که توان دارد... (16) .»

علامه راغب اصفهانی نیز نوشته است:

«بزرگ ترین قبایح آن است که انسانی فرمان ناپذیر، به دیگران دستوری دهد و با بی خیالی، دیگران را از بدی باز دارد. کسی که در نظر دیگران به آلودگی شهره است، دعوت به حکمت کند و در خود عیوبی ببیند ولی به اصلاح آن ها نپردازد و غیر خود را نصیحت نماید، اما به خود خیانت کند!؟

پس اولین مرحله نصیحت آن است که نسبت به نفس خود انسان باشد; چون کسی که به خود خیانت کند، کمتر می تواند دیگران را نصیحت کند (17) .»

اصولا بهترین امر به معروف و نهی از منکرآن است که با عمل و رفتار باشد. عالم ربانی سید جعفر کشفی رحمه الله نقل می کند:

«وارد شده است که «العالم من یؤدب الناس بفعله قبل قوله; یعنی; عالم آن کسی است که تادیب بنماید مردمان را به کردار خودش، پیش از گفتار خود (18) .»

در این رابطه داستان جالب و شگفت انگیزی از عالم الهی، مرحوم آخوند ملاعباس تربتی نقل شده است.

یکی از محافظان فرزند آخوند ملا کاظم خراسانی نقل می کند:

«در ایام زمستان برای سرکشی به املاک آقا، به نیشابور رفته بودیم. در مراجعه به مشهد در راه، بین شریف آباد و مشهد برفگیر شدیم و در قهوه خانه «حوض حاج مهدی » ماندیم... غیر از ما جمعی دیگر نیز به همان قهوه خانه پناه آورده بودند. شب فرا رسیده بود که اتومبیلی از طرف مشهد رسید و چهار نفر از جوانان پولدار و خوشگذران مشهد که چهار خانم را با خود داشتند به سبب برف و تاریکی به همین قهوه خانه آمدند.

آمدن آن ها در آن شب تاریک برفی در میان کوهستان، بزم عشرتی مجانی برای مسافران به وجود آورد. جوانان بطری های مشروب و خوراکی ها را چیدند و زنان، بعضی به خوانندگی و بعضی به رقص پرداختند. در گرماگرم این بساط، در قهوه خانه باز شد و مرحوم حاج آخوند، با سه چهار نفر که از تربت به مشهد می رفتند و مرکبشان الاغ بود، از ناچاری برف و تاریکی شب، رو به همین قهوه خانه آورده بودند و از صاحب قهوه خانه اجازه می خواستند که به آن ها جایی بدهد و او گفت: سکوی آن طرف خالی است. حاج علی اکبر می گفت: من با مشاهده این وضع هراسان شدم و گفتم که نکند از جانب حاج آخوند نسبت به این ها تعرضی بشود یا از جانب این ها به آن مرد اهانت گردد. آماده شدم که اگر خواستند به حاج آخوند اهانت کنند، در مقام دفاع برآیم... لکن حاج آخوند وارد قهوه خانه شد، به طوری که گویا نه کسی را می بیند و نه چیزی می شنود. به سوی آن سکو رفت و چون نماز مغرب و عشا را نخوانده بودند، از قهوه چی پرسیدند: قبله کدام طرف است؟ و او سمت قبله را نشان داد.

حاج آخوند به نماز ایستاد و آن چهار نفر به وی اقتدا کردند. یکی اذان گفت و حاج آخوند اقامه گفت و وارد نماز شدند. من هم غنیمت دانستم، وضو گرفتم و اقتدا کردم. چند نفر دیگر نیز از مسافران، از بزم عشرت رو برگردانده و به صف جماعت پیوستند. قهوه چی نیز گفت: غنیمت است یک شب اقلا نمازی پشت سر حاج آخوند بخوانیم.

خلاصه وقتی که از نماز فارغ گشتیم، از جوان ها و خانم ها اثری نبود. بساط خود را جمع کرده بودند و نفهمیدیم که در آن شب برفی، به کجا رفتند (19) .»

سوم: پذیرش نصایح دیگران

آمران به معروف و ناهیان از منکر - به خصوص علما و دانشمندان - باید حرف دیگران را در مورد خود بپذیرند و از ارشاد و امر به معروف آن ها، ناراحت نشوند.

دانشمند اخلاقی، سید عبدالله شبر درباره صفت ناپسند برخی از علما و ارشاد کنندگان می نویسد:

«گروه دیگری مشغول امر به معروف و نهی از منکر مردم شده و خود را فراموش کرده اند. و هنگامی که کسی او را به معروفی امر کند، ناراحت شده، ریاست طلبی می کند و خود را برتر از آن می داند که دیگری او را راهنمایی کند! و اگر در هنگامی که مرتکب عمل ناشایستی شد، کسی او را نهی کند، غضب می کند که من خودم دیگران را امر و نهی می کنم ; حالا تو مرا نهی می کنی؟ ! این گروه از این کار خود، هدفی جز ریاست ندارند (20) .»

حاج میرزا علی آقا شیرازی نمونه ای واقعی از علما و عارفان ربانی است که با دل و جان، پذیرای سخنان و نصیحت های دیگران بود و از آن استقبال می کرد.

«حاج میرزا علی آقا ضمن آن که دیگران را موعظه می نمود و با بیاناتش به اصلاح افراد مبادرت می ورزید، خیلی مشتاق بود که توسط اشخاص، خطاهای خودش تصحیح گردد و برخورد تلخ صادقانه را بر سخن های شیرین و توام با تملق کاذبانه ترجیح می داد.

او با آن مراتب علمی و کمالات ایمانی، خویشتن را محتاج می دید که از جانب ناصحان و برادران ایمانی، دوستانه و صمیمانه سخن حق را بشنود و به آن گوش بسپارد و اگر در عمل به دستورات دینی و خصوصیات اخلاقی، کاستی دارد، به وی تذکر دهند.

خود را مبرای از لغزش نمی دانست و می گفت: بنده ای از عباد پروردگار هستم که اگر خدای مرا کفایت نکند، موفق نخواهم شد، و به دوستان و آشنایان از علما و افرادی که با آن ها انس داشت، گوشزد می نمود که ملاحظاتی در برابرش نداشته باشند (21) .»

چهارم: نرمی و مدارا

برخورد نیک و پسندیده، خوش خلقی در گفتار و رفتار، نرمی و مدارا و نصایح دوستانه، از ارکان اساسی امر به معروف و نهی از منکر به شمار می رود و تاثیرات و نتایج آن را فزون تر می کند.

ابو حامد غزالی می نویسد:

«واعظی [یکی از خلفا را] با درشتی و خشونت نصیحت می کرد، خلیفه به او گفت: «ای مرد! مهربان باش، زیرا خداوند کسی را بهتر از تو، پیش کسی بدتر از من فرستاد و به او دستور داد که به نرمی و مهربانی با او گفت و گو کند. «و قولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی » (22) » .

عالم ربانی علامه نراقی رحمه الله توصیه می کند:

«کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، باید خوشخو و بردبار و شکیبا و قوی النفس باشد تا اگر نسبت به وی ناسزا گفته شد، پریشان خاطر و مضطرب نگردد; زیرا بیشتر مردم، پیرو هوا و هوس اند و اگر از میل و خواستشان باز داشته شوند، بر آنان گران می آید و چه بسا درباره بازدارنده، زبان بگشایند و سخنان درشت و زشت گویند و حتی کار را به بی ادبی و دشنام گویی بکشانند.

و نیز باید با مردم به رفق و مدارا رفتار کند که موعظه با رفق و ملایمت و نرمی در دل بیشتر مردم اثر بهتر و بیشتری دارد (23) .»

البته بر مبلغ و آمر به معروف است که در عین نرمی و مدارا، جدی و کوشا باشد و در اجرای این دستور الهی سستی و کوتاهی نکند. درباره عالم ربانی مرحوم بافقی آمده است:

«این مرد بزرگ درامر به معروف و نهی از منکر، فوق العاده کوشا بود و در تمام شهر قم، ریش تراشی را قدغن کرد و از سلمانی های قم تعهد گرفته بود که ریش نتراشند. رضا خان که از نهی از منکرهای مرحوم بافقی به ستوه آمده و آن را مخالف با منویات خود می دید، دستور داد آگهی کنند که کسی حق نهی از منکر را ندارد و مردم در اعمال و کارهای خود آزادند.

پس از آن به مناسبت فرا رسیدن ایام عید و تحویل سال، خانواده سلطنتی، بدون رعایت حجاب و با وضع زننده ای در حرم حضرت معصومه علیها السلام جلوی مردم ظاهر شدند. مرحوم بافقی پیام داد: اگر شما مسلمانید، چرا به این صورت به حرم آمده اید و اگر مسلمان نیستید، این جا جای شما نیست و اعلام کرد مردم بعد از ظهر آن روز در حرم تجمع کردند و خود سخنرانی کرد و با صدای رسا، بانگ برآورد که آیا در میان شما یک نفر برخورد نیک و پسندیده، خوش خلقی در گفتار و رفتار، نرمی و مدارا و نصایح دوستانه، از ارکان اساسی امر به معروف و نهی از منکر به شمار می رود و تاثیرات و نتایج آن را فزون تر می کند.

مرد رشید نیست که جلوی این اهانت ها و جسارت ها به احکام قرآن را بگیرد. اکنون کار به جایی رسیده که به طور علنی با امر به معروف و نهی از منکر مخالفت می کنند... .

این کار منجر به این شد که رضا شاه خود به قم بیاید و با مرحوم آیت الله بافقی روبرو شود و او را مورد ضرب و شتم قرار دهد (24) .»

پنجم: پرهیز از غرور و خود فریفتگی

امر به معروف و نهی از منکر مراتبی دارد که یکی از آن ها منع و انکار به زبان است. در این جا ممکن است برخی از مبلغان و عالمان، دچار آفتی شوند که صاحب «جامع السعادات » بدان اشاره کرده، می نویسد:

«[یکی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر] منع و انکار به زبان است یعنی، ابتدا با پند و نصیحت و اگر اثر نکرد با ترساندن و باز داشتن تا آن جا که نوبت به سخنان تند و درشت برسد. مثل این که بگوید: ای نادان! با پروردگارت مخالفت مکن! در اینجا دامی بزرگ برای شیطان هست که بسا بیشتر واعظان را شکار می کند. بنابراین هر عالم اندرزگویی، باید این دام را با نور بصیرت ببیند. آن دام این است که شیطان هنگام وعظ و ارشاد، در نزد او حاضر می شود و خود بینی و برتری او را به سبب علمی که دارد، در دلش وسوسه می کند و کسی را که مورد موعظه قرار می دهد، نادان و خوار و پست می نماید. و چه بسا قصدش از وعظ، خوار ساختن و جاهل شمردن طرف و اظهار بزرگی و شرافت خویش به داشتن علم باشد.

این حالت آفتی است بزرگ و متضمن کبر و ریا می باشد. سزاوار است که هر واعظ دینداری از این آفت غفلت نکند و با نور بصیرت، عیوب خود و زشتی درون خویش را بشناسد و نشانه پاک بودن نفس از این آفت، این است که اگر آن گناهکار با پند شخصی دیگر، پند پذیرد، یا خود از معصیت باز ایستد، دوست تر دارد تا به وسیله وعظ او پند گیرد (25).»

عارف کامل امام خمینی قدس سره می گوید: «سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج مهربان و پدر با شفقت که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید، باشد... قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی های هواهای نفسانی و اظهار بزرگی، خالص نماید و نفس خودش را منزه نداند و برای آن بزرگی یا برتری بر مرتکب نبیند; که چه بسا برای شخص مرتکب گناه - ولو گناهان کبیره باشد - صفات خوب نفسانی باشد که مورد رضایت خدا می باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست دارد، اگر چه کار او مورد بغض خداوند می باشد و چه بسا آمر و ناهی عکس او باشد، اگر چه بر خودش پوشیده است (26) .»

ششم: داشتن علم و دانش

یکی دیگر از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، داشتن دانش و آگاهی لازم درباره انواع گناهان و حرام های الهی و شناساندن دقیق آن ها به مردم است. از آن جایی که مبلغان و واعظان، نسبت به دیگران علم و اطلاع زیادتری نسبت به احکام و فرمان های الهی دارند، باید اهمیت بیشتری نیز بدان قائل شوند و جلوی اشتباه و بد فهمی دیگران را بگیرند.

عالم ربانی مولی مهدی نراقی رحمه الله می نویسد:

«[یکی از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر] علم به معروف و منکر بودن فعل است; تا از غلط و اشتباه در امان باشد... بنابراین هر که به وجوب یا حرمت هر امری علم قطعی دارد و می داند که در آن اختلافی نیست و ضروری دین یا مذهب یا اجماع قطعی یا از کتاب و سنت و یا از قول علما است، بر او است که امر و نهی کند (27) .»

پی نوشت ها:

1) فروع کافی، ج 5، کتاب الجهاد، باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، ص 56.

2) جامع السعادات، ج 2، ص 317.

3) مجموعه آثار، ج 2، ص 248.

4) حماسه حسینی، ج 2، ص 76 و 45.

5) همان، ص 51 و 53.

6) جامع السعادات، ج 2، ص 312 و 313.

7) بحارالانوار، ج 2، ص 48.

8) میزان الملوک و الطوائف، ص 169.

9) تحریر الوسیله، ج 2، ص 321.

10) بحارالانوار، ج 54، ص 234.

11) همان، ج 97، ص 74.