اسلام شناسان و مراجع معظم تقلید، شرایطی را برای امر به معروف و نهی از منکر بیان کرده اند که در این جا هر یک از آن شرایط را با توضیح مختصری بیان می کنیم.
1 شناخت معروف و منکر9
مهم ترین شرایط انجام درست امر به معروف و نهی از منکر، شناخت معروف ها و منکرها و شرایط و شیوه های آن است. اگر کسی معروف و منکر را نشناسد، نمی تواند دیگران را به انجام کاری دعوت و یا از آن باز دارد. از قدیم گفته اند: خفته را خفته کی کند بیدار!
ییک پزشک معالج زمانی می تواند به درمان بیمار بپردازد که درد را بشناسد و به نوع و ریشه های آن آگاه باشد. استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در باره لزوم شناخت معروف و منکر می فرماید: آیا (من و شما می فهمیم که امر به معروف و نهی از منکر چیست و چگونه باید انجام شود؟ تا حالا که امر به معروف و نهی از منکرهای ما در اطراف دگمه لباس و بند کفش مردم بوده است [در باره] موی سر و دوخت لباس مردم بوده است! …منکر چه می شناسیم که چیست! ما گاهی معروف ها را به جای منکر می گیریم و منکرها را به جای معروف… چه منکرها که به نام امر به معروف و نهی از منکر به وجود نیامد. آگاهی و بصیرت می خواهد… دانایی، روان شناسی و جامعه شناسی می خواهد تا انسان بفهمد که چگونه امر به معروف و نهی از منکر کند; یعنی راه معروف را تشخیص دهد، ببیند معروف کجاست، منکر را تشخیص بدهد، ریشه منکر را به دست بیاورد، [ بداند] از کجا منکر سرچشمه می گیرد. از این رو ائمه ما فرموده اند: جاهل بهتر است امر به معروف و نهی از منکر نکند، چرا؟… چون جاهل هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر می کند می خواهد بهتر کند بدتر می کند و چقدر در این زمینه مثال ها زیاد است.)10
البته این که ائمه فرموده اند: جاهل بهتر است امر به معروف و نهی از منکر نکند، برای آگاهی دادن به خسارت های ناشی از برخوردهای جاهلانه است، نه این که تکلیف امر به معروف و نهی از منکر از جاهل ساقط است. علم و شناخت در موضوع مورد نظر، مانند طهارت برای نماز است که شرط آن به شمار می رود و باید آن شرط را به دست آورد.
نتیجه آن که، هر یک از ما مسلمانان وظیفه داریم در راستای تبلیغ احکام نورانی اسلام و جلوگیری از منکرات و کژروی ه، اول، بدانیم چه چیزهایی معروف و چه چیزهایی منکرند و ثانی، شیوه های مناسب را برای باز گرداندن خطا کاران از بی راهه ها باز شناسیم تا از آفات اقدامات جاهلانه در امان بمانیم.
2 احتمال تأثیر
دومین شرط از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است. همان طور که قبلاً گفتیم، امر به معروف و نهی از منکر کاری بیهوده و بی هدف نیست، برنامه ای است حساب شده با مقررات خاص و شرایط ویژه. اهمیت این وظیفه همگانی به حدی است که خداوند بزرگ اجرای آن را حتی در صورت گمان قوی به تأثیر نداشتن امر به معروف و نهی از منکر، واجب می داند. از این رو مراجع بزرگ تقلید فرموده اند: (حتی اگر احتمال زیاد دهیم که امر به معروف و نهی از منکر در جایی اثر ندارد، وجوب آن ساقط نمی شود; پس اگر گمان کنیم که اجرای آن تأثیر گذار است، واجب است به آن عمل کنیم. )11
حتی برخی از کارشناسان علوم اسلامی معتقدند که به بهانه تأثیر نداشتن امر به معروف و نهی از منکر نمی توان دست روی دست گذاشت و این فریضه را رها کرد، بلکه هر فردی باید در پی تأثیر امر به معروف و نهی از منکر باشد و هر جا با شکست مواجه شد، آن را ریشه یابی کند و علل آن را بشناسد و بر طرف نماید. 12
در باره شرط (احتمال تأثیر) توجه به این نکته ضروری است که گاهی ممکن است تکرار یک سخن و ادامه امر و نهی، در کسی اثر داشته باشد یا باعث دست برداشتن خطا کار از عمل زشتش در آینده باشد. همچنین ممکن است امر و نهی باعث شود خطا کار عمل زشت خود را دیرتر انجام دهد، یا احتمال دهیم مقداری از گناهش بکاهد، یا گناه بزرگ را به گناه کوچک تبدیل کند، در همه این موارد انجام امر به معروف و نهی از منکر واجب است.
3 ضرر و زیان نداشتن
شرط دیگر امر به معروف و نهی از منکر، ضرر و زیان نداشتن است. این فریضه الهی، پیامدهای مهم و ارزشمندی دارد، بنابر این اگر به شکل صحیح و خوب اجرا نشود و یا زیان بار باشد، نمی تواند یک امر خدایی به شمار آید، چرا که با هدف آن سازگار نیست; ممکن است کسی را بخواهیم امر به معروف یا نهی از منکر کنیم، اما از یک کار زشت یا ناپسند کمک بگیریم; مثلاً او را بترسانیم یا ناسزا بگوییم. قطعاً این گونه امر به معروف و نهی از منکر، درست نیست، زیرا نه تنها با این کار، فردی را ارشاد نکرده ایم، بلکه ممکن است او را به دین بدبین کنیم.
استاد شهید مرتضی مطهری(ره) با اشاره به این که وجوب امر به معروف و نهی از منکر تا جایی است که مفسده و فتنه ای نداشته باشد، می نویسد:
(ممکن است من گاهی امر به معروف و نهی از منکر بکنم، بخواهم خدمتی به اسلام بکنم، ولی همین امر به معروف و نهی از منکر من… مفسده ای برای اسلام به وجود آورد که آن مفسده از این خدمتی که من از این راه به اسلام می کنم، بیشتر است. بسیارند افرادی که نهی از منکر می کنند، ولی نه تنها نتیجه ای نمی گیرند; بلکه با نهی از منکرشان آن کسی را که نهی از منکر می کنند، به کلی از دین بری [و بیزار] می کنند. )13
البته باید توجه داشت که منظور از ضرر و زیان نداشتن، ضرر و زیان شخصی نیست که بگوییم این فریضه به شرطی واجب است که خطر و خسارتی برای جان و مال و آبروی امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر نداشته باشد. هر چند که ضرر و زیان شخصی هم در آن حایز اهمیت و قابل بررسی است.
امام خمینی(ره) ضمن اشاره به این که هرگونه ضرر جسمی موجب سقوط این تکلیف نیست، 14 می فرماید: باید دید در قبال این امر و نهی چه به دست می آید و چه از دست می رود… در صورتی که حفظ شعائر دین و از بین بردن گمراهی، نیازمند خون باشد، نه تنها از اموال گذشتن که جانبازی نیز در چنین شرایطی واجب است 15.
شهید مطهری(ره) نیز با تأکید بر این نکته می فرماید:
(ببین در چه موضوعی می خواهی امر به معروف و نهی از منکر کنی؟ یک وقت موضوع کوچکی است; مثلاً کسی کوچه را کثیف می کند، پوست خربزه را می اندازد در کوچه که نباید بیندازد، شما این جا باید نهی از منکر کنید… حالا اگر شما برای نهی از منکر کردن در چنین مسئله ای به خاطر پوست خربزه در کوچه انداختن بدانید یک فحش ناموسی به شما می دهد، در این صورت این کار آن قدر ارزش ندارد که شما یک فحش ناموسی بشنوید. یک وقت هم هست …می بینید قرآن به خطر افتاده است… وضعیت در سرحدّ به خطر افتادن قرآن و اصول قرآنی است، در سرحد به خطر افتادن عدالت است، آیا در این جا می گویی امر به معروف نکن، حرف نزن، نهی از منکر نکن، که اگر این را بگویم جانم در خطر است، آبرویم در خطر است؟!)16
این که در قرآن و حدیث، این همه از ارزش و پاداش استقامت و جانبازی در راه خدا و امر به معروف و نهی از منکر سخن به میان آمده، خود تأییدی است بر این که در راه اجرای این وظیفه الهی در موارد بسیار مهم و حیاتی، باید به استقبال خطر و سختی ها رفت.
4 ادامه گناه
همان طور که برخی از بیماری ه، سطحی و زود گذرند و بعضی هم به دلیل قوی بودن بیمار در برابر میکروب ه، بدون نیاز به مصرف دارو، خود به خود از بین می روند، در بین خطاکاران نیز چنین افرادی هستند که ممکن است به دلیل ضعف ایمان و یا بر اثر اتفاق و غفلت، خطایی را مرتکب شوند; ولی بلافاصله وجدانشان آنها را سرزنش کند، یا از هدایت های الهی بهره مند گردند و دست از کجروی بردارند.
بدیهی است که این قبیل افراد نیازی به امر و نهی ندارند و چه بسا اجرای امر به معروف و نهی از منکر در مورد آنان، به نوعی عیب جویی، آبروریزی و نمک بر زخم پاشیدن باشد که خود گناه بزرگی است.
بنابر این، عمل به این مسئولیت اجتماعی زمانی واجب است که شخص بر انجام گناه اصرار بورزد و خود در صدد اصلاح و بازگشت به راه راست بر نیاید.
پی نوشت ها:
9 در تحریر الوسیله امام(ره)، ج 1، ص 475 476، همه شرایط آورده شده است.
10 حماسه حسینی، ج 2، ص 82 83.
11 تحریر الوسیله، ج 1، ص 467، مسئله 1.
12 آیة الله حسین نوری همدانی، امر به معروف و نهی از منکر، ص 153155.
13 حماسه حسینی، همان، ص 131132.
14 تحریر الوسیله، همان، ص 472473.
15 همان.
16 حماسه حسینی، همان، ص 129 130، با اندکی تغییر.
