چکیده: در این گفتگو به جریانات مختلف درباره حقوق زن پرداخته شده است که عبارت اند از: جریان سیاسی، جریان سکولار و جریان دینی که به دو گروه «جریان دینی تجدیدنظر طلب» و «جریان دینی اصول گرا» تقسیم می شوند. در این بررسی، ویژگی ها و تاریخچه اجمالی این جریانات بیان شده است.
جریان سیاسی: اولین جریان، جریان سیاسی است که عمدتاً از زنان فراری و پناهنده خارج از کشور تشکیل می شود. این جریان معتقد است که امر رهایی زن، امری سیاسی است و زنان برای رسیدن به حقوق خود راهی جز مبارزه با دولتها ندارند. ویژگی های عمده این جریان عبارت اند از: 1) ضدیت با اسلام و ارزشهای اسلامی: این جریان صراحتاً اسلام را متهم به جنسیت گرایی و مردسالاری می کند; 2) مخالفت با نظام جمهوری اسلامی: در مقاله ای از این جریان آمده است: «یکی از مسایل عمده و عاجل جنبش زنان، مبارزه با حکومت بنیادگرای اسلامی زن ستیز در ایران است.»; 3) بی توجهی به ارزشهای اخلاقی: اینان حتی به تبلیغ پدیده های مستهجنی همچون همجنس گرایی می پردازند; 4) تضعیف نهاد خانواده: این گروه به تبعیت از اندیشه های فمینیستی، خانواده را یکی از مظاهر نظام مردسالار دانسته و آن را بردگی خانگی شمرده است.
جریان سکولار: این جریان فعالیت خود را از حدود سال 1368 آغاز کرد; زیرا در دهه اول انقلاب به سبب حاکمیت شور انقلابی بر کشور و نیز درگیری کشور با جنگ تحمیلی، فضای جامعه تحمل مباحث مخالف با ارزشهای اسلامی و انقلابی را نداشت. جریان سکولار با دو چهره متفاوت وارد میدان شده است; در مقطع زمانی بین سالهای 1370 تا نیمه اول سال 1376، با چهره حقوقی و نقد و بررسی قوانین جاری جمهوری اسلامی در مورد زنان در عرصه مطبوعات حاضر شد; اما از مقطع زمانی نیمه اول سال 1376 به بعد، با توجه به تغییر محسوس فضای فرهنگی کشور، به طرح مباحث نظری و تئوری پردازی در باب برابری زن و مرد که به شدت تحت تأثیر اندیشه های فمینیستی است، نیز می پردازد. ویژگی های جریان سکولار عبارت اند از: 1) استفاده ابزاری از دین: این جریان با استفاده از تعابیری چون «روح رؤوف اسلام» چنین وانمود می کند که می خواهد از موضع دفاع از اسلام به نقد و بررسی قوانین جاری بپردازد; 2) ارائه نکردن طرح و الگویی مشخص و عملی: این مسأله از دو جنبه قابل بررسی است; اول: بخشی از این جریان که عمدتاً از سالهای 1370 تا 1376 صحنه گردان اصلی مباحث زنان بوده اند، به خاطر نداشتن پشتوانه های تئوریک، فاقد بینش لازم برای ارائه طرحی در این زمینه بوده اند; دوم: بخش دیگری از این جریان که عمدتاً تا چند سال پیش در خارج بوده اند، به دلیل تأثیرپذیری شدید از الگوهای غربی، تا نیمه دهه اول انقلاب اسلامی از ارائه صریح دیدگاههای خود بیم داشتند که البته در دو سه سال گذشته با بهره گیری از شرایط فرهنگی موجود، فعالیت وسیعی را برای تبیین دیدگاههای خود در جهت الگوسازی برای حرکت زنان آغاز کرده اند; 3) پذیرش منفعلانه حقوق غربی که یکی از مظاهر آن، دفاع بی چون و چرا از کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان است که با حدود پنجاه اصل مسلم اسلامی و هفتاد ماده قانون مدنی و اجرایی جمهوری اسلامی تعارض دارد; 4) دین زدایی از حرکت اصلاحی زنان: این جریان تلاش می کند با الگوسازی از زنان پیش از انقلاب، سرمشقهایی برای حرکتهای زنانه معرفی کند. جریان سکولار با جریان سیاسی مرتبط است و شاهد این مدعا سخنرانی های متعدد این گروه در کنفرانسهایی است که از سوی جریان سیاسی خارج از کشور ترتیب می یابد.
حرکتهای مختلف در جهت معرفی جایگاه مثبت زن در اسلام: عده ای در پی این بودند که با تجدیدنظر در برخی از اصول، اسلام را به گونه ای تعریف کنند که کاملا با حرکتهای نوین دفاع از حقوق زن (فمینیسم) و اصول و مبانی حاکم بر آن منطبق شود (طیف تجدیدنظر طلب). اما عده ای دیگر نیز تلاش می کردند که با حفظ اصول و مبانی، تعریفی متناسب با شرایط زمان و مکان از زن مسلمان ارایه دهند و از توانمندی های دین برای حل مشکلات زنان بهره جویند (طیف اصول گرا).
ویژگی های تجدیدنظر طلبان: 1) ناآگاهی و یا تجاهل نسبت به منابع اجتهاد: اینان در بررسی های خود تنها به قرآن رجوع می کنند و روایات را در نظر نمی گیرند; 2) غفلت از مبانی اجتهاد: بدیهی ترین اصول فقاهت را نادیده می گیرند. به عنوان نمونه، احکام الله را تنها آن دسته از احکام می دانند که در قرآن یا سنت متواتر وارد شده است; در حالی که بسیاری از احکام شرع چنین نیست و با خبر واحد به اثبات رسیده است; یا اینکه می پندارند احکام امضایی راکه پیش از اسلام وجود داشته و اسلام آن را مورد تأیید قرار داده است می توان کنار نهاد و درباره احکامی همچون دیه و قصاص زنان چنین اعتقادی دارند; در حالی که ملازمه ای میان امضایی بودن یک حکم و عدم ثبات آن وجود ندارد و همه احکام الهی مشمول قاعده «حلال محمد حلال الی یوم القیامة» هستند و اگر بخواهیم باب چون و چرا را در احکام امضایی بگشاییم و خواستار تغییر آنها به مقتضای زمانه شویم، تنها معدودی از احکام عبادی، معاملی و قضایی اسلام به قوت خود باقی خواهند ماند.
ویژگی های طیف اصول گرا: پیش از انقلاب، شهید مطهری با شناخت مقتضیات زمان و احاطه کامل بر مبانی اسلام تلاش کرد به شبهات موجود درباره زنان پاسخ دهد. با استقرار جمهوری اسلامی این تلاشها توسط تنی چند از عالمان حوزوی ادامه یافت. ویژگی های این طیف عبارت اند از: 1) توجه به تفاوتهای طبیعی زن و مرد: از نظر این طیف، تفاوتهای طبیعی باعث گردیده که این دو از حقوق مشابه برخوردار نباشند; در حالی که جریان فمنیستی یا منکر این تفاوتهاست و یا آنها را مایه تفاوت در قانون گذاری میان زن و مرد نمی داند; 2) توجه به حقوق و اخلاق به عنوان دو محور اصلی روابط زن و مرد: جریان غربی دفاع از حقوق زن معتقد است جز توسل به حقوق، هیچ ضمانت اجرایی ای برای ایجاد تعادل میان روابط زن و مرد وجود ندارد; در حالی که اندیشمندان اسلامی معتقدند زندگی خانوادگی را نمی توان تنها بر پایه حقوق استوار کرد; زیرا آنچه به زندگی خانوادگی معنا می بخشد، مودت و رحمتی است که میان زن و مرد وجود دارد و خانواده بر مبنای اخلاق و روابط انسانی شکل می گیرد و دوام می یابد. البته در وجود ضوابط حقوقی برای تعیین حدود تکالیف و وظایف افراد تردیدی وجود ندارد; 3) نفی تقابل و تضاد زن و مرد: اندیشه فمینیستی چنین وانمود می کند که در سراسر تاریخ، مردان همواره تلاش کرده اند زنان را مورد بهره کشی قرار دهند; در حالی که دانشمندان اسلامی، زن و مرد را نه دو دشمن تاریخی یکدیگر، بلکه دو آفریده ای که وجود هر یک آرام بخش دیگری است معرفی نموده و تلاش کرده اند رابطه آنها را براساس عدالت، مهر و عاطفه سامان بخشند; 4) توجه به خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه: نهضت فمینیسم خانواده را جایگاه اصلی پابرجایی ستم بر زنان معرفی کرده است و این تلقی، مایه سستی روابط خانوادگی در غرب شده است; اما دانشمندان اسلامی، رشد انسانها را در گرو حراست از کانون خانواده دانسته اند; 5) حفظ استقلال و پرهیز از انفعال از فرهنگ غرب; 6) پرهیز از تجددمآبی و تحجرگرایی: برخی خواستار تغییر کلی احکام اسلام در مورد زنان شده اند و برخی به کلی چشم خود را بر تحولات زمان و دگرگونی های اجتماعی بسته اند; در حالی که ویژگی مهم کسانی چون شهید مطهری و دیگر متفکران اصول گرا، پافشاری بر اصول و ارزشهای اسلامی و در نظر گرفتن دگرگونی ها و تغییر شرایط اجتماعی است.
